تبلیغات
تبلیغات متنی
محبوبترینها
بارش‌های سیل‌آسا در راه است! آیا خانه شما آماده است؟
بارش‌های سیل‌آسا در راه است! آیا خانه شما آماده است؟
قیمت انواع دستگاه تصفیه آب خانگی در ایران
نمایش جنگ دینامیت شو در تهران [از بیوگرافی میلاد صالح پور تا خرید بلیط]
9 روش جرم گیری ماشین لباسشویی سامسونگ برای از بین بردن بوی بد
ساندویچ پانل: بهترین گزینه برای ساخت و ساز سریع
خرید بیمه، استعلام و مقایسه انواع بیمه درمان ✅?
پروازهای مشهد به دبی چه زمانی ارزان می‌شوند؟
تجربه غذاهای فرانسوی در قلب پاریس بهترین رستوران‌ها و کافه‌ها
دلایل زنگ زدن فلزات و روش های جلوگیری از آن
خرید بلیط چارتر هواپیمایی ماهان _ ماهان گشت
صفحه اول
آرشیو مطالب
ورود/عضویت
هواشناسی
قیمت طلا سکه و ارز
قیمت خودرو
مطالب در سایت شما
تبادل لینک
ارتباط با ما
مطالب سایت سرگرمی سبک زندگی سینما و تلویزیون فرهنگ و هنر پزشکی و سلامت اجتماع و خانواده تصویری دین و اندیشه ورزش اقتصادی سیاسی حوادث علم و فناوری سایتهای دانلود گوناگون
مطالب سایت سرگرمی سبک زندگی سینما و تلویزیون فرهنگ و هنر پزشکی و سلامت اجتماع و خانواده تصویری دین و اندیشه ورزش اقتصادی سیاسی حوادث علم و فناوری سایتهای دانلود گوناگون
آمار وبسایت
تعداد کل بازدیدها :
1834836758
سير تکامل متون درسي ومدارس فقهي
واضح آرشیو وب فارسی:راسخون:
سير تکامل متون درسي ومدارس فقهي نويسنده:سيد احمد حسيني خراساني چکيده : تحول ونوانديشي به يکي از دغدغه هاي جدي حوزه هاي علميه ،به ويژه علما وفضلا تبديل شده است .برخي گمان مي کنند که سخن از تحول ،سخن جديدي است وهمين برداشت غلط باعث نوعي مقاومت در برابر آن شده است .دراين مجال به دنبال آن بوديم تا تلاش وکوشش علماي شيعه را ازآغاز عصر غيبت تاکنون در راستاي تحول بخشي وپيشبرد حوزه هاي علميه نشان دهيم .از اين جهت دو عنصر مهمي را که هميشه در حال تغيير وتحول بوده اند ،مورد بررسي قرار داده ايم .اول :سير تکاملي متون درسي.دوم :سير تحول مناهج ومدرسه هاي فقهي .کليد واژه ها :تحول،آزاد انديشي ،متون درسي،مدارس فقهي.الف:سير تکاملي متون درسي در حوزه هاي علميهدو دانش فقه واصول ونيز کتاب هاي تحقيق ومتون درسي مربوط به آنها ،بسان هر علم وصناعت وپديده اي نمي توانند ونبايد از تحول ودگرگوني مصون وبه دور باشند.شواهد وواقعيت هاي تاريخي برآن است که اين دو دانش با ماهيت سيال وشناوري که دارند تحولات زيادي داشته اند .راز اين همه تغيير وتحول را مي توان دراين دانست که علم اصول در دامن فقه تولد يافته وبايد درخدمت آن باشد.علم فقه به فراخور موضوعش که زندگي ،جامعه وانسان است ،همواره در حال تحول وتغيير است ونمي تواند ثابت ويک نواخت باشد .وچون موضوع متغير حکم متغير مي طلبد ،حکم متغير نيز سازگارهايش بايد متغير وانعطاف پذير باشد.نگاهي گذرا به تاريخ پيدايش وادوار مختلف اصول فقه ،گواه عادلي بر اين رخ داد است .از اين رو گفته اند:درميان علوم اسلامي هيچ علمي به اندازه علم اصول پويا ،متغير ،متحول ومتکامل نبوده است .دليل اين پويايي وبي قراري يکي اين است که اصول علمي ذهني است وبا استدلال واجتهاد سروکار دارد وديگر آنکه فلسفه وجودي او چنين واقعيتي را اقتضا مي کند.درغير اين صورت مبنا بودن اصول ومبتني بودن فقه برآن بي معنا مي شود.تجربه ،شواهد وواقعيت بيانگر آن است که از راه يابي تحول درمتون علمي ،آموزشي ودرسي نبايد ترسيد؛زيرا تکامل هر علمي مرهون تحول است .درهر دوره اي به طور غالب ومعمول ،کتاب ها ومتون آموزشي ودرسي در ابعاد کمي ،کيفي ،افقي،عمودي،سطحي وعمقي ،از دوره قبل قوي تر وغني تر هستند.ازآنجا که سخن درباره کتاب هاي فقهي واصولي در حوزه هاي علميه اماميه است ،به سير تحول وتکامل اين کتاب ها مي پردازيم :تذکره الاصولالتذکره باصول الفقه ،تأليف شيخ مفيد (متوفي413دربغداد)،کتاب کم حجم ،روزي متن اصلي ودرسي شيعه درحوزه دانش اصول بود.(1)الذريعه الي اصول الشريعه سيد مرتضي علم الهدي (متوفي 436دربغداد)شاگرد مبرزشيخ مفيد ،درمقدمه کتاب ذريعه انگيزه اش را از نوشتن آن کتاب چنين بيان مي کند:نوشته هاي برخي را در اصول فقه ،ملاحظه کردم .هرچند در بسياري از مسائل ومباني ومطالب آن درست عمل شده است ،روش اصول فقه واسلوب مسائل آن را رعايت نکرده وبعضي مسائل ومطالب بي ارتباط با آن را در متن اصولي مطرح کرده اند .خلاصه آنکه ضمن داشتن قوت ها وامتيازاتي ،ضعف ها وکاستي هايي نيز دارند .ازاين روي تصميم گرفتم کتابي را در اصول فقه سامان دهم که پاسخ گوي نيازهاي جامعه باشد.(2)کتابي که سيد مرتضي در اصول فقه مي نويسد هم از جهت کمي مفصل تر وهم از جهت کيفي پخته تر ،عميق تر وفني تر از تذکره الاصول شيخ مفيد است .العده في اصول الفقه شيخ طوسي (متوفي 481در نجف اشرف)شاگرد مدرسه شيخ مفيد وسيد مرتضي ،اصول دوره دو استادش را چنين معرفي وارزيابي مي کند:استاد ما ابو عبدالله -شيخ مفيد -در اصول فقه مختصري را فراهم ساخته است که به همه مسائل آن نپرداخته ومطالبي از او فوت شده است که نيازمند تدارک است ونيز مطالبي غير از مطالب ايشان که نيازمند به بحث است .وسيد جليل القدر مرتضي علم الهدي -قدس الله روحه -هر چند در مذاکرات وبحث هايش مسائل فراواني را در اصول فقه مطرح کرده است ،ولکن کتابي که بتواند مرجع ومتن باشد از او در دست نيست .(3)بنابراين ،شيخ طوسي انگيزه اش را از نوشتن کتاب العده ،جبران وتدارک نقص ها وپاسخ گويي به نيازهايي مي داند که دو کتاب شيخ مفيد وسيد مرتضي به آنها نيز پرداخته اند.غنيه النزع الي علمي الاصول والفروعسيد ابوالمکارم ابن زهره حلبي(متوفي 585درحلب )در مقدمه اين کتاب انگيزه اش را مانند ديگر مؤلفان ونويسندگان ،تدارک وجبران ضعف وکاستي هاي موجود درآثار گذشتگان بيان مي کند.بنابراين ،کتابش را تکرار ويا توضيح وشرح تأليفات گذشتگان نمي داند،بلکه ترميم وتکميل آثار آنان مي داند.السرائر الحاوي لتحرير الفتاويمحمد بن ادريس حلي (متوفي598درحله )که رکود ،توقف وبي جاني علم وعلما وايستايي حوزه ها از حرکت بارز علمي دردوره پس از شيخ طوسي به مدت بيش از يک قرن سخت خاطرش را آزرده بود ودر سينه اش دردهاي فراوان از آن اوضاع سرد وبي حرکت داشت ،درباره تفکر بسته برخي از علما که کار را به دست شيخ طوسي تمام شده مي دانستند وبا هر حرکت وفکر جديدي مخالفت مي ورزيدند ،مي نويسد:«هر کس در زمان ما حرف ومطلب جديدي داشته باشد ،او را به جرم نوآوري محکوم مي کنند.«(4)وسپس به استناد سخن برخي از بزرگان علم وادب مي نويسد:تعلق به گذشته داشتن فضيلت ومتعلق به نسل نو بودن منفعت نيست .قديم وجديد ملاک فضيلت نيست وبايد ديد قدر وقيمت خود مطلب درچه حدي است .گوينده قديمي باشد يا جديد فرق نمي کند.مقتضاي عدالت آن است که حقيقت مطلب ملاک باشد نه آورنده وگوينده آن ،که چه کسي واز چه طبقه ونسلي باشد.آن گاه مي نويسد :«ابن جني در خصائص از بحر جاحظ نقل کرده است :ماعلي الناس شراًضرّمن قولهم :ما ترک الاول للآخر شياً«.(5)هيچ شري براي مردم زيان بارتر از آن نيست که بگويند :گذشتگان چيزي براي آيندگان باقي نگذاشته اند .همه چيز را گفته اند وهمه کارها را تمام کرده اند.اين خلاف واقعيت وبستن باب علم وتحقيق وپيشرفت وترقي جامعه انساني است .معارج الاصولمحقق حلي (متوفي 676)با وجود کتاب هايي مانند ذريعه وعده ،انگيزش را از نوشتن معارج پاسخ گويي به نياز جامعه ومردم مي داند .(6)معلوم مي شود که نوع نياز به اصول در عصر محقق با گذشته متفاوت بوده است .نهايه الاصول الي علم الاصول علامه حسن بن يوسف مطهر حلي (متوفي726)در پاسخ به درخواست فرزند فاضلش فخرالمحققين مبني بر نوشتن کتابي در اصول فقه که در بردارنده مطالب گذشتگان وتحقيقات متأخران ومشتمل برنوآوري هايي که درآثار پيشنيان از آن خبري نيست ،کتاب نهايه الاصول را تأليف مي کند .هنگامي که فخرالمحققين از پدر مي خواهد تا کتابي بنويسد که «لم يسبقنا اليها الاولون «(7)علامه در خواست فرزندش را اجابت مي کند وهيچ اشاره اي حتي به عنوان تواضع وادب ندارد که بگويد گذشتگان براي ما چيزي باقي نگذاشته اند ويا ما نمي توانيم اضافه برآنها چيزي بياوريم .زبده الاصولبررسي هاي تاريخي وآثار به جاي مانده علمي واصولي بيانگر آن است که پس از رحلت علامه حلي در سال 726تا عصر شيخ بهائي محمد بن حسين جبل عاملي (متولد 953ومتوفاي 1030)،کتابي که بتواند به عنوان يک متن رسمي درسي در اصول فقه مطرح باشد نوشته نشده است .بيشتر کتاب هاي اصولي در اين مدت ،شرح ،حاشيه وتعليقه برآثار اصولي علامه حلي هستند .مانند:1.غايه الاصول في شرح تهذيب الاصول ،نوشته فرزند علامه ،فخر المحققين محمد بن حسن حلي (متوفي771)؛ 2.منيه اللبيب في شرح التهذيب ،نوشته سيد عميد الدين اعرجي (متوفي 754)؛3.النقول في تهذيب الاصول ،نوشته سيد ضياءالدين اعرجي (زنده در سال 740).4.القواعد والفوائد ،نوشته محمد بن مکي عاملي معروف به شهيد اول (مستشهد 786)از شاگردان فخر المحققين واز برادرهاي اعرجي است .اين کتاب مشتمل بريک سلسله قواعد اصولي وفقهي است که مقداد بن عبدالله سيوري معروف به فاضل مقداد (متوفي 826)شاگرد شهيد آن را بازنويسي نموده وبا عنوان نضدالقواعد چاپ شده است .محمد بن علي بن ابراهيم احسائي معروف به ابن ابي جمهور (متوفي 901)صاحب عوالي اللئالي نيز القواعد شهيد را با عنوان الاقطاب الفقهيه تحرير وتنظيم نموده است .به هر حال ،الاقطاب ونضد القواعد که در حقيقت تنظيم ،ترتيب وتحرير القواعد شهيد هستند ،مجموعه اي از مباحث اصولي را در بردارد ولي مدرکي در دست نيست که به عنوان متني درسي مورد توجه واقع شده باشند .تمهيد القواعد زين الدين جبعي عاملي معروف به شهيد ثاني (متوفي965)نيز مشتمل بر يک سلسله قواعد اصول فقه است اما به عنوان متن وکتاب درسي مطرح نبوده است .نتيجه آنکه در اين فاصله زماني از عصر علامه حلي تا زمان شيخ بهائي وصاحب معالم ،کتاب هاي اصولي علامه بر حوزه ها سيادت نموده ومحور درس وبحث وتحقيق وشرح وحاشيه وتعليقه بوده اند.در دوره اي کوتاه آن هم نه فراگير وعمومي بلکه محدود و منطقه اي ،کتاب ها يي مانند شرح عميدي بر تهذيب علامه و نيز شرح علامه و شرح عضدي بر مختصر ابن حاجب به عنوان متن درسي در حوزه هاي علميه مطرح شدند ،اما ديري نپاييد که زبده و معالم به عنوان متن درسي محوريت پيدا کردند .پس از اين دوره نسبتاً طولاني ،نخستين کتابي که توانست کتاب هاي اصولي علامه را از مدار درس وبحث حوزه خارج وبه گروه کتا ب هاي مرجع ملحق سازد ،زبده الاصول شيخ بهايي ويا معالم الدين شيخ حسن فرزند شهيد ثاني است .شايد اين دو کتاب همزمان مطرح شده باشند،ولي مربوط به يک دوره زماني ودرسي حوزه ها هستند.زبده الاصول شيخ بهايي در رشته اصول ،همانند ديگر آثار وي مانند صمديه ،خلاصه الحساب وتشريح الافلاک در نحو،رياضيات وهيئت از همان زمان حياتش به دليل برخورداري از ويژگي هاو اسلوب کتاب ،جزء متون آموزشي ودرسي حوزه ها قرار گرفتند.در حوزه هاي علميه همت وتلاش استاد و شاگرد برآن بود تا آن متون درسي را خوب تفهيم و تفهم کنند.به گونه اي که بر آن کتاب به ويژه زبده الاصول ،حدود 40شرح ،حاشيه وتعليقه توسط استادان فن نوشته شد.(8)تحول وتکامل علم وتحقيق در حوزه چنان چشم گير است که کتابي به اهميت زبده الاصول با آن همه شرح وحاشيه وتعليقه که مهم ترين متن درسي به شمار مي رفت ،چنان از گردونه متن آموزشي حوزه خارج شد وبه صف کتاب هاي مرجع در کتاب خانه ها پيوست که اگر امروزه در حوزه ها از محصلان وحتي استادان از وضعيت ومشخصات آن کتاب پرسش شود،به طور قطع مي توان گفت بسياري از محصلان آن را ناديده و شايد با نامش نيز چندان آشنا نباشند مگر به اندکي در کتاب هاي درسي فعلي از آن مطلبي نقل شده باشد.در بين استادان نيز با اطمينان مي توان گفت کساني که در تحقيقات شان به عنوان کتاب مرجع وتراث علمي به زبده مراجعه کنند،چندان زياد نيست.نظام متحول و سيستم متکامل حوزه ده ها سال است از کتابي که در روزگارش شاهکاري علمي و سال ها مايه تربيت مجتهدان بود و به عنوان يک متن متقن علمي تدريس مي شد،عبور کرده و اينک به عنوان کتابي مرجع مورد مطالعه و مراجعه محققاني اندک است.معالم الدين وملاذ المجتهدين شيخ جمال الدين حسن بن زين الدين معروف به صاحب معالم (متوفي1011)فرزند شهيد ثاني ،کتابي درفقه با عنوان فقه آل ياسين نوشت ودرمقدمه آن يک سلسله مباحث اصولي را مطرح کرد که به دليل اهميتش به صورت کتابي مستقل چاپ ومتن آموزشي ودرسي حوزه هاي علميه قرار گرفت وبرآن شرح ،حاشيه وتعليقه هاي فراواني نوشته شد که مهم ترين آنها عبارتند از:حاشيه سلطان العلما ،ملا صالح مازندراني ،مدقق شيرواني ،شيخ محمد تقي اصفهاني ايوان تيف از حوالي گرمسار استان سمنان ،شيخ محمد طه نجف وسيد مهدي بحرالعلوم .ميرزاي قمي نيز قوانين را با توجه به معالم و به عنوان شرح آن نوشت وفصول شيخ محمد حسين اصفهاني برادر صاحب حاشيه -هدايه المسترشدين في شرح معالم الدين -نيز به عنوان فقه قوانين نوشته شد.معالم به دليل ويژگي هايي مانند سلامت در عبارت ،سلامت در نظم وجامعيت در جمع مطالب ،مدار درس وبحث حوزه ها قرار گرفت وحدود چهار صد سال به عنوان متن ومحور درس هاي اصولي بر حوزه هاي علميه سيادت وحکومت کرد .ودرباره آن گفته اند:أنسي ماکتبه السلف وما اغني عنه ما ألَفه الخلف ولعله يکون کذلک متي کان قلوب طلاب العلم بتحصيل الاصول مشغوله ؛(9)نوشته هاي گذشتگان را به فراموشي سپرد ونوشته هاي آيندگان حوزه ومحصلان را از آن بي نياز نکرد وهمچنان مدار ومحور بحث است .وشايد تا محصلان علوم ديني به تحصيل علم اشتغال دارند چنيني باشد.اين کتاب نيز با همه قوت وارزشي که داشت کم کم سفره اش جمع شد و در حال پيوستن به کتاب هاي مرجع است وديگرجايگاه قابل توجهي درحوزه به عنوان متن درسي ندارد.الوافيه آخوند ملاعبدالله فاضل توني (متوفي1071در کرمانشاه )اهل تون از توابع فردوس وبشرويه جنوب خراسان است .وي با برادرش ملا احمد از عالمان مطرح ومحترم عصر صفويه ومعاصر با شاه عباس صفوي به شمار مي رفتند .او با عالماني مانند شيخ حر ،ميرزا عبدالله افندي وملا خليل غازي قزويني معاصر بود .مدتي در اصفهان ،زماني کوتاه در قزوين وبيشتر در مشهد مقدس فعاليت علمي داشت وصاحب آثار علمي مختلفي است از جمله :حاشيه برمعالم ،رساله در حرمت نماز جمعه در عصر غيبت ،فهرست تهذيب الاحکام شيخ طوسي (که خود در وافيه ازآن به بزرگي ياد کرده است )وسرانجام الوافيه في اصول الفقه کتاب الوافيه را بايد تحولي بزرگ در اصول به شمار آورد وميان آن با معالم وزبده فاصله بسيار زيادي است.اين کتاب با توجه به سبک وروش ومطالب جديد ومسائل نويني که درآن مطرح شده است ،خيلي زود به عنوان متن درسي وآموزشي با اقبال چشم گيري روبه رو شد وحاشيه ،شرح وتعليقه هايي برآن نوشته شد.شرح سيد جواد عاملي صاحب مفتاح الکرامة از شاگردان سيد بحرالعلوم وکاشف الغطاءونيز شرح سيد حسن حسيني وشرح سيد صدرالدين محمد بن مير محمد باقر رضوي قمي همداني غروي (متوفاي 1160)وشرح سيد مهدي بحرالعلوم وسيد محسن اعرجي کاظمي ازآن جمله است .وافيه به دليل روش ابتکاري وفراواني مطالبش ،نظرات بزرگاني مانند شيخ انصاري را به خود جلب نمود به گونه اي که شيخ در کتاب فرائد الاصول به نقل ونقد آراءفاضل توني پرداخته است .وي با اضافه کردن دو شرط به شرايط جريان اصل برائت ونيز تفصيل ميان احکام وضعي واحکام تکليفي در جريان وعدم جريان اصل استصحاب که بحث مهم وبديعي است فتح بابي جديد در اصول ايجاد کرده است .با تقسيم بندي جديد مباحث اصولي نيز تحولي در اصول ايجاد کرد که بايد طرحي بي سابقه شمرده شود ومدت ها بعد افرادي مانند محقق اصفهاني وبرخي از علماي معاصر به آن نتايج رسيده اند .{قانون الهي درباره بندگان وسرزمين ها وزندگي برآن جاري است که علوم وصنايع بشري روز به روز متحول تر ومتکامل تر مي شوند وهر طبقه بعدي نسبت به طبقه قبلي با استفاده از تجربه وداده ها وانديشه هاي آنها بر اثر تتبع وفکر بيشتر مطالب بيشتري بر دامنه علوم ومعارف اضافه مي کنند.}به هر حال وافيه که تحولي قابل توجه در علم اصول پديد آورد مدت ها به عنوان متن درسي حوزه هاي علميه بود .اما اين کتاب نيز باهمه تازگي وطراوت وجاذبه هايش از قانون فراگير تحول بيرون نبوده وبا نوشته شدن کتاب هاي جديد تر وقوي تر وفني تر به طور تدريجي از مدارس درس وبحث حوزه خارج وبه گروه کتاب هاي مرجع پيوست .تا آنجا که کمتر فاضلي پيدا مي شود که از سرنوشت ومحتويات آن کتاب اطلاع درستي داشته باشد وبا آنکه اين کتاب در چند سال اخير هم راه با تحقيق چاپ شده است ،بسياري از طلاب به همان مقدار با نام وکتاب فاضل توني آشنايي دارند که شيخ آن را در رسائل مطرح کرده است.قوانينهر چندپس از زبده الاصول ومعالم الاصول ،وافيه فاضل توني به عنوان متن درسي در رشته اصول فقه مطرح شد ومدت ها مورد توجه واستفاده قرار گرفت ،معالم همچنان حرف اول را مي زد.تا آنکه ميرزا ابوالقاسم گيلاني قمي (متوفي1232مدفون درقم )از شاگردان وحيد بهبهاني کتاب قوانين را با نظر به معالم نوشت وبه دليل ويژگي هاي که داشت به عنوان کتاب درسي در حوزه شناخته شد.وبزرگاني مانند شيخ انصاري وسيد علي موسوي قزويني وديگران برآن شرح وحاشيه نوشتند وتا اين اواخر نيز برخي استادان آن را تدريس مي کردند .اما قوانين نتوانست معالم را از گردونه درسي حوزه خارج کند وتا اين دوره هاي اخير جايگاه ومحوريتش را حفظ کرد.پس از قوانين کتاب هايي مانند المعالم الجديده تأليف شهيد صدر وتحرير المعالم نوشته آقاي مشکيني واصول استنباط اثر سيد حيدر ،هيچ کدام به عنوان جاي گزين معالم پذيرفته نشدند .سرانجام اصول فقه آقاي مظفر به دليل ويژگي هاي فراواني که داشت توانست معالم را کمرنگ وشايد هم از گردونه خارج کند.فرائد الاصول يا رسائل شيخ انصاري (متوفي 1281مدفون در نجف )پس اززبده المعالم ،وافيه وقوانين ،توانست جايگاهي بس رفيع وبلند در حوزه پيدا کند وبه عنوان متن ومحورمهم درسي در رشته اصول جلوه کند .فرائد جاي گزين کتاب هاي قبلي ويا ناسخ آنها نيست بلکه فصل هاي جديد وسطحي برتر در رشته اصول است.اين کتاب اعجاب همگان را برانگيخت وهمت وتلاش همه را به خود معطوف داشت به گونه اي که فهم مطالب بلند ومباني عميق آن ،نشانه اجتهاد افراد شمرده مي شود.با توجه به آنکه از وفات شيخ در سال 1281تا امروز 148،1429سال مي گذرد واگر فرض کنيم کتاب رسائل 30سال قبل از وفات شيخ نگارش يافته باشد،178سال از تاريخ خلق اين اثر عالمانه ومحققانه مي گذرد .در تمام اين مدت انديشه هاي اصولي واجتهادي شيخ در قالب متني به عنوان فرائد الاصول در حوزه هاي علميه نجف ،قم، مشهد،اصفهان و...سيادت وحکومت بلامنازع داشته است.درطول اين مدت ،هنوز تحقيقات شيخ وافکار وانديشه هاي او داراي مقام اول است وکهنه نشده است واستادان تراز اول با صراحت تمام اعتراف مي کنند که آنچه دارند رشحه اي از رشحات درياي دانش شيخ است :«وماذکرنا من التحقيق رشحه من رشحات تحقيقاته وذره من ذرات فيوضاته ...وهومبتکر في الفن بما لم يسبقه فيه سابق«.(10)وديگري در ستايش از مقام علمي وفکر وانديشه او مي نويسد:إنّه في جودةالنظر بما يقرب من شقّ القمر.(11)وديگري مي نويسد:وهذا التحقيق من نفيس فوائده ولعمري انّه يليق به الافتخار علي کافّه ذي الافکار لکن أنظارنا قاصرةعن إدراک هويّته وأفئدتنا فاترةعن الاحاطة بحقيقته.(12)رکود وتوقفي که در فاصل زمان شيخ طوسي تا ابن ادريس به مدت 120سال به وجود آمد ،اعتراضات زيادي را برانگيخت که چرا آرا،افکار وآثار شيخ طوسي بايد اين همه سال حاکم باشد وحوزه ها تابع وپيرو شيخ باشند .اما جالب است بدانيم به رغم رکود وتوقفي که درحد فاصل زمان شيخ انصاري تا امروز به مدت 148سال پديدآمده است ،هنوز برخي از محققان ومدرسان وبزرگان حوزه معتقدند که نظرات ومطالب شيخ مقام اول را دارند ومطالب ديگران در سطحي پايين تر از مطالب شيخ قرار دارند وشايد هم چنين باشد.برخي مانند شهيد مطهري فضاي حاکم بر حوزه ها را پس از شيخ انصاري فضاي تقليدي مي دانند ؛آنچنان که متأخران از شيخ طوسي تا ابن ادريس را گروه مقلده مي شمردند.با اعتقاد به مقام بلند وعميق علمي شيخ انصاري ،آيا اين رکود 178ساله به معناي تمام شدن کار به دست شيخ انصاري است يه به معناي بسته شدن باب علم وتحقيق؟آيا اين رکود به دليل ضعف فکري ونبوغ متأخران در برابر قوت علمي شيخ است يا کم کاري آنان را نشان مي دهد؟دليل اين رکود هر چه باشد،آيا بايد دست روي دست گذاشت وفقط در همان چهارچوب ،اجتهاد وتلاش کرد يا بايد به فکر باز کردن راه جديد درانداختن طرحي نو وايجاد اسلوب وسبکي تازه افتاد؟آيا اگر خود شيخ انصاري با عظمت علمي خود امروز مي بود ،به همان متد وروش واسلوب قناعت مي کرد يا طرحي نو در مي انداخت واثري متناسب با زمان وشرايط خلق مي کرد؟کفايةالاصولآخرين متن درسي اصولي که پس از رسائل پذيرفته شده است ،اثر عالمانه ومحققانه مجتهد بزرگ ومحقق سترگ آخوند ملا محمد کاظم خراساني (متوفي1329)است که با طرحي ابتکاري وبا انگيزه صرفه جويي دروقت وجلوگيري از تضييع عمر طلبه ها ،اقدام به فشرده سازي دوره اصول نمود وتمام مباحث مهم ومورد نياز را درکتابي به نام کفايةالاصول مرتب ساخت.گفته اند وقتي آخوند کفايه را نوشت به طلبه ها گفت :سي سال اصول شما را تبديل به سه سال کردم .واگر سه سال کتاب کفايه را بخوانيد کار سي سال را کرده ايد.(13)بنابراين ،معلوم مي شود که آخوند در وضع وروش تحصيلي ودرسي ومتون آموزشي حوزه اين نقيصه وکاستي را مي ديده که اقدام به تلخيص اصول وتحرير رسائل شيخ انصاري کرده است.دراينکه آيا او در اين حرکت وهدف موفق بوده يا خير ،سخن زياد است ؛زيرا از همان ابتدا تا امروز درباره کفايه با همه ارزش وعلميتي که دارد ملاحظات وايرادهايي بوده است.به گفته مرحوم زاهدي وقتي آخوند انگيزه اش را از نوشتن کفايه وفشرده سازي دوره اصول ،صرفه جويي در وقت وعمر طلبه بيان کرد ،يکي از شاگردان گفت :27سال ديگر را بايد صرف يافتن مرجع ضميرها وحاشيه هاي شما کنيم !(14)يکي از شاگردان مرحوم آخوند روش وي را در تدريس وتأليف چنين بيان مي کند:آخوند روش ويژه اي در تدريس علم اصول دارد که از معاصران وسابقين او متمايز است .کتابي که در اصول نوشت آکنده از تحقيق است ولکن پيچيده نويسي را هنر مي داند وکفايةالاصول او که مدار درس طلبه ها ست ،همه طلبه ها را سخت به زحمت انداخته است به ويژه اگر مدرس آن فارسي زبان باشد.(15)متون درسي امروز حوزه هاي علميه مدار ومحور درس ها در رشته علم اصول فقه در سطح عالي حوزه ،فرائد الاصول وکفايةالاصول است.در اتقان واحکام اين دوکتاب واينکه آخرين نظريات دقيق وعميق اصول را مطرح کرده اند ،هيچ گونه اشکال وايرادي نيست .تا جايي که درباره آن دو کتاب گفته شده است که مجتهد پرورند.به ويژه اثر محققانه شيخ انصاري که فهم مطالب ودرک مباني آن هنر استاد وشاگرد است واشکال وايراد بر مباحث آن هر چند محال نيست ،بسيار سخت ودشوار است واز عهده هر کسي بر نمي آيد.از شيخ عبدالکريم حائري مؤسس حوزه علميه قم که خود از مدققان علم اصول است چنين نقل شده است :«زماني به عنوان حاشيه وتعليقه نسبت به مطالب شيخ در رسائل ملاحظاتي داشتيم ،ولکن بعدها که دندان عقل درآورديم متوجه شديم که هيچ يک از آن ايرادها وارد نبوده است وآن حاشيه ها را خط زديم ».(16)پيش از اين نيز سخنان آشتياني ومحقق را نقل کرديم که شيخ در مطالب علمي وابتکار وخلاقيت علمي ،معجزاتي از نوع شق القمر دارد.آنچه درباره عمق ،دقت ،اتقان واحکام رسائل وکفايه گفته اند پذيرفته است ،اما سخن دراين است که شيخ در رسائل نظريه پردازي کرده است ودقيق ترين وعالي ترين مطالب اصولي را در سطح خارج اصول براي مجتهدان از شاگردانش القاءکرده است ومحقق بزرگي مانند ميرزاي نائيني بايد آن را متن ومحور درس خارج اصول خويش قرار دهد.به هرحال قرار دادن اين کتاب به عنوان يک متن آموزشي براي مقطع سطوح عالي براي استاد سنگين است تاچه رسد به شاگرد مبتدي .استادي پر کار با مايه هاي قوي علمي وبا سابقه چندين دوره تدريس،وقتي دوره جديدي را آغاز مي کند باز بايد ساعت ها مطالعه کند وبه حاشيه وشرح وتعليقه ها ويادداشت هاي دوره هاي گذشته اش مراجعه نمايد تا بتواند مطالب را در جلسه درس به شاگردان القاءنمايد.سخن درباره عظمت ،اهميت ،عمق ودقت اين متون نيست ،بلکه بحث درباره اين است که آيا اين کتاب ها از اسلوب يک کتاب متني ومميزات يک متن آموزشي بر خوردارند يا خير؟آيا تمام مطالب آن با گذشت حدود 178سال ،همچنان پاسخ گوي نيازهاي فقه وجامعه است وآيا بزرگان در بحث هاي خارج اصول ،بر کم وکاست بر منوال رسائل وکفايه مشي مي کنند يا به پيروي از شاگردان شيخ وآخوند وطبقه هاي بعدي ،برخي از مسائل رسائل وکفايه را ديگر بي مورد وموجب تضييع عمر طلبه مي دانند؟آيا آقاي نائيني ،آقاي بروجردي ،آقاي شيخ عبد الکريم حائري ،آقاي خوئي وامام خميني (رض)تمام مباحث ومطالب رسائل وکفايه را مورد بحث وارزيابي وتحقيق قرار مي دهند با برخي از مباحث آن دو کتاب را ديگر بي مورد وبي مصرف مي دانند؟چرا بزرگان ما پس از گذشت 178سال از عمر رسائل و100سال از عمر کفايه نبايد به ارائه متني جديد اقدام کنند؟آيا علم به آخر رسيده يا راه تحقيق بسته شده ويا آنکه نيازي به اين بازبيني وبازخواني وجاي گزيني وجود ندارد؟وآيا اگر به فکر جاي گزيني باشيم معنايش اين است که ارزش فکر وانديشه وآثار بزرگان را انکار کرده ايم؟!براي نمونه عبارت چند نفر از بزرگان را بازگو مي کنيم:1.شيخ طوسي در مقدمه تلخيص الشافي انگيزه اش را از نوشتن آن چنين بيان مي کند:وإن کان شيوخنا رحمهم الله المتقدمون منهم والمتأخرون قد أوردوا في ذلک مالا مزيد عليه وتبغواالنهاية القصوي في استيفاءما اقتضت أزمنتهم من الأدله ...فإنه قد تجدد من شبهات القوم ما يحتاج معها إلي ترتيبات اُخر وإلي ما استدرکوه علي متقدميهم من تهذيب الطرق مع زيادات أوردوها حاجة إلي الکشف عن عوارها والإبانةعن توهمهم وأغلاطهم فيها...؛(17)اگر چه بزرگان واستادان ماکه خدارحمتشان کند از متقدمان ومتأخران در مسئله امامت -بما لا مزيد عليه -وبه نهايت درجه تحقيق به مقتضاي زمان وشرايطشان بحث واستدلال کرده اند،ولکن از سوي مخالفان امروز شبهه هاي جديدي مطرح شده است که پاسخ گويي به آنها نيازمند اسلوب وسبک جديد وچينش جديدي در مطالب به راه هاي تازه با اضافه بحث هاي نو است تا بتوانيم شبهه هاي جديد آنها را پاسخ گو باشيم .وکتاب سيد جليل القدر علم الهدي که خدا عمرش را بلند واهل دانش را از وجودش بهره مند سازد مشتمل بر مهمترين دليل ها به عالي ترين شکل است وهر کس پس از ايشان در اين زمينه بحثي کرده است از او بهره مند شده است ولکن در عين حال او در کتابش از روشي استفاده کرده است که آن روش امروز جواب گو نيست.او اين همه تحقيقات عالي را به رسم يک کتاب فراهم نساخته است ونظريه پردازي کرده است که فقط محققان برجسته توان استفاده از آن را دارند وافراد مبتدي ومتوسط به آساني از آن حظي نمي برند.لذا در پي در خواست گروهي از دوستان وبر اساس احساس نياز اقدام به تلخيص وتنظيم مطالب کتاب الشافي نمودم تا بتواند پاسخ گوي نيازهاي روز جامعه باشد.آنچه را شيخ طائفه به عنوان انگيزه در نوشتن تلخيص الشافي بيان کرده ،سخن از زبان ماگفته است :جانا سخن از زبان ما مي گويي.نياز به اين تحول در زمان ما چندين برابر زمان شيخ طوسي است ؛زيرا اين شتاب وسرعت توسعه وارتباطات امروز هيچ وقت در روزگار شيخ طوسي نبوده است.2.بار ديگر سخن جاحظ را به نقل ابن ادريس از خصائص ابن جني يادآور مي شويم :ما علي الناس شرّ أضرَّعن قولهم :ما ترک الاول للآخر شيئاً؛(18)براي مردم هيچ شري زيانبارتر از اين نيست که بگويند :گذشتگان چيزي براي آيندگان باقي نگذاشته اند.3.علامه سيد مهدي طباطبايي بحرالعلوم قناعت کردن برآنچه که گذشتگان بيان کرده اند را مانع رشد ،توسعه وتکامل در علوم مي داند ومي نويسند:فإنّ المتأخرين عن الشهيد الثاني قد زادو عليه کثيراًوقد زاد علي الشهيد الأول وقد زاد الشهيدان علي الفاضلين ...وقد جرت سنة الله تعالي في عباده وبلاده بتکامل العلوم والصنائع يوماً فيوماًبتلاحق الافکار واستماع الأنظار وزيادة کل لا حق علي سابقه إما بزيادة تتبعه وعثوره علي مالم يعثر عليه الأوّل ووقوفه علي مالم يقف عليه ؛(19)متأخران از شهيد ثاني مباحث زيادي بر مباحث او افزودند واو بر شهيد اول اضافات فراواني دارد وهر دو نسبت به محقق وعلامه مطالب زياد وفراواني آورده اند .قانون الهي درباره بندگان وسرزمين ها وزندگي برآن جاري است که علوم وصنايع بشري روز به روز متحول تر ومتکامل تر مي شوند وهر طبقه بعدي نسبت به طبقه قبلي با استفاده از تجربه وداده ها وانديشه هاي آنها بر اثر تتبع وفکر بيشتر مطالب بيشتري بر دامنه علوم ومعارف اضافه مي کنند.روند روبه رشد وجريان فزاينده علوم وصنايع وتکامل ونعالي انديشه انسان ها حقيقتي است که در کتاب وسنت وعقل وتجربه بشري اثبات وپذيرفته شده است .قوت وقدرت علمي نسل حاضر وآينده نسبت به نسل گذشته مطلبي است که فيلسوفان وفقيهان همه برآن تأکيد ورزيده اند.4.بوعلي سينا در رد پندار کساني که تقدم زماني را ملاک فضل وتقدم علمي مي دانند وحاضر نيستند برتري ارسطاطاليس را نسبت به استادش افلاطون بپذيرند مي گويد:اگر ميزان ومرتبه علمي افلاطون همين قدري است که به ما رسيده است بايد اعتراف کنيم که سرمايه علمي او بسيار اندک وحکمت در روزگار او خيلي خام وناپخته بوده است .وبا اين همه اگر کسي او را عالم تر از ارسطا طاليس بداند يا دچار حس زشت حسادت است يا مبتلا به بيماري وباور عاميانه شده است که تقدم زماني را ملاک تقدم علمي مي دانند.همواره پسينيان نسبت به پيشينيان از قوت وقدرت علمي وفکري بيستري برخوردار بوده اند.(20)5.شهيد مطهري ضمن اظهار ارادت عميق نسبت به ساحت قدس بزرگان وابراز قدرداني جدي از زحمات طاقت فرساي آن پيش گامان ،از روحيه گذشته زده گي به شدت انتقاد ونسبت به زيان هاي آن هشدار مي دهد:اين طور نيست که همه مشکلات ما در قديم به وسيله علما حل شده باشد...ما هزاران معما ومشکل ...داريم که بسياري ازآنها به وسيله علماي آينده بايد حل شود.(21)امروز هم ما احتياج به خواجه نصيرها ،شيخ انصاري ها داريم ،اما شيخ انصاري اين قرن .(22)باز ايستادن فقه اسلامي از تحرک وپيدايش روح تمايل ونگرش به گذشته وپرهيز از مواجهه با روح زمان ،يکي از علل شکست مسلمين است .(23)6.شهيد صدر از جرياني به نام «النزعه الاستصحابيه «به عنوان مانع تحول در حوزه ها ياد مي کند که همان روي کرد استصحاب گرايانه وروحيه تمايل وگرايش به گذشته است ومي نويسد:اين جريان در حدي بسته فکر مي کند که حتي بازبيني ،بازخواني ،جاي گزيني وهر گونه تغيير در متون درسي را نيز ممنوع وناروا مي داند.(24)دردهه هاي اخير جريان تجديد نظر در روش ومتون آموزشي حوزه از ناحيه گروهي از نخبگان وفرهيخته گان حوزه در نجف وقم شروع شده است ؛شخصيت هايي مانند سيد شرف الدين ،سيد محسن امين ،شيخ محمد جواد بلاغي ،شيخ محمد حسين کاشف الغطا ،شيخ محمد رضا مظفر ،شيخ سيد محمد باقر صدر ،شهيد مطهري و...(25)براي پيش برد امور علمي ودرسي حوزه درباره چگونگي متون درسي وروش آموزشي طرح هايي ساده ونمونه هايي را نيز ارائه کرده اند که از آن جمله است کتاب منطق واصول فقه آقاي مظفر که در عين برخورداري از اتقان واحکام وعمق علمي ،از پاره اي عبارت هاي پيچيده ودشوار که بيشتر وقت طلبه را صرف فهم عبارت وپيدا کردن مرجع ضمير ويا خبر مبتدا مي کند نيز خالي است .بسياري از بزرگان که با دل سوزي وارادت به سرنوشت علمي حوزه ها سخن از تحول وتغيير به ميان آورده اند ،هشدار داده اند که اين کار فخيم وحرکت عظيم وفوق العاده حساس علمي وفرهنگي بايد به دست اهلش وبا هدايت وحمايت زعماي حوزه ،مدرسان ،پيش کسوتان ومراجع عظام تقليد صورت بگيرد تا از آسيب ها وآفت هايي مانند شتاب زدگي ،خامي ،کم عمقي ،افت سطح علمي واحياناًراه يابي برخي انحراف ها مصون بماند .در عين حال بايد با کمال حساسيت مراقب دست هاي پنهان وبيرون از حوزه نيز بود ؛همان چيزي که شايد مهم ترين دغدغه بزرگان ومراجع است .در اين صورت هيچ کس با اصل تحول به هدف تکامل مخالف نيست ونخواهد بود .ب :سير تحول مناهج ومدرسه هاي فقهي سيستم فقاهتي اماميه در بستر تاريخ هزار وچهار صد ساله اش ،شاهد تحول ودگرگوني هاي مختلف وفراواني بوده است که محصول همه آن تحول ها چيزي جز تکامل فقه نبوده است .بنابراين ،تکامل اعجاب انگيز امروز فقه نتيجه تحولات تاريخي آن است .هر چند کتاب وسنت وسيره علمي ائمه دين (ع)بر ترويج تفقه وتوصيه به تفريع فروع واستنباط احکام از دل اصول وقواعد بوده است ودر ميان اصحاب امام باقر وامام صادق (ع)فقيهان غير از راويان ومحدثان بوده اند ،تا مدت ها حرمان از حضور معصوم فقهاي اصحاب همچنان فقه را در سبک وسياق نص اداره مي کردند وازفقه مأثور ومنصوص که همان مسائل واصول القا شده از سوي ائمه (ع)بود پا فراتر نمي گذاشتند .در اين مدت فقه وفتوا در قالب روايات بود وتنها کاري که فقيهان انجام مي دادند تمييز روايات صحيح از سقيم بود ومجموعه هايي به نام اصل ،کتاب ،نوادر ،جامع ،مسند ومانند آن عهده دار فقه وفتوا بود.در قرن چهارم روش فتوا تغيير کرد ،به اين صورت که سند حديث از متن روايات حذف شد .شايد اولين کسي که اين روش را پيش کشيد ،علي بن الحسين بن موسي بن بابويه قمي پدر شيخ صدوق (متوفي329)باشد.وي کتاب فتوايي به نام شرائع نوشت که برخي معتقدند کتاب معروف به فقه الرضا همان کتاب شرائع ابن بابويه است.شيخ صدوق (متوفي381)نيز همان روش پدر را پي گرفت وکتاب هايي مانند المقنع والهداية را بر همان اساس سامان داد .شيخ طوسي نيز کتاب نهاية را به سبک فقه متلقي نگارش کرد.اين روش در فقه که مواظب بر متن روايت مي شود ،همان فقه مأثور ويا مسائل واصول متلقاست .ازاين روي درباره اين کتاب ها گفته شده که به هنگام نايابي روايت ،با متون اين کتاب ها معامله روايت مي شده است .فقه دفتري از روش مأثور ومتلقا در مرحله اي دست خوش تحول وتغيير شد. وابن ابي عقيل عماني وابن جنيد اسکاني روش جديدي را مطرح کردند وباب اجتهاد وتفريع واستدلال را بر روي فقه گشودند .عماني کتابي به نام المتمسک بحبل آل الرسول واسکاني کتابي به نام الاحمدي في الفقه المحمدي نوشت که جزءنخستين کتاب هاي فقه استدلالي واستنباطي به شمار مي آيند.اين اقدام تحول گرايانه ،با مخالفت جدي فقها روبه روشد تا جايي که آنها به برخي افکار وانديشه هاي مردود ومذموم متهم گرديدند .اما به هر حال اين تحول رخ داد وفقه از منهج مأثور ومتلقا به سبک اجتهادي واستنباطي متحول شد وراه براي آيندگان هموار گرديد.پس از آن کتاب هايي با روش فقه استنباطي واجتهادي نگارش يافت ورواج پيدا کرد که مقنعه شيخ مفيد ،انتصار وناصريات سيد مرتضي ومبسوط شيخ طوسي ،از آن جمله است.شيخ طوسي از جو حاکم بر حوزه آن روز در مقدمه کتاب مبسوط گزارشي شنيدني دارد.وي مي نويسد:مدت ها بود که بنا داشتم در پاسخ به ايراد مخالفان شيعه که فقها آنها را ضعيف ومحدود مي شمارند کتابي بنويسم اما از ترس جوّ آن روز بيم ناک بودم ؛زيرا در فضاي حوزه آن روز چنان فکرها با عين عبارات والفاظ روايات انس وخو گرفته بود که اگر مسئله با عبارتي مغاير با الفاظ روايت بيان مي شد مايه تعجب وشگفتي مي شد.ومن کتاب نهاية را در گذشته به همان منوال نوشتم تا باعث وحشت عده اي نشود اما اينک زمان آن رسيده است تا کتابي درفقه استدلالي واستنباطي بنويسم که ديگر آن روش جواب گوي نيازها نيست.(26) [هيچ شري براي مردم زيان بارتر از آن نيست که بگويند:گذشتگان چيزي براي آينده باقي نگذاشته اند وهمه چيز را گفته اند وهمه کارها را تمام کرده اند .اين خلاف واقعيت وبستن باب علم وتحقيق وپيشرفت وترقي جامعه انساني است.]مرحله تفريع وترويج فقه مستنبط که تحولي بزرگ وجنبشي مبارک در تاريخ فقه به شمار مي آيد ،به دست توانمند شخصيت هايي چون شيخ طوسي وشاگردانش پايه گذاري وتثبيت شد.(27)اين تحول مبارک وجنبش عظيم ،فقه بسيط در حد مقنعه وانتصار را تا فقه مبسوط ومفصل در حد جواهر الکلام ،مکاسب ومصباح الفقيه ارتقاء،توسعه وعمق بخشد.در دوران اين فقه مستنبط تحولات ديگري مانند فقه اخباري وفقه اصولي رخ داد .درمباني واصول فقه مستنبط ومفرع نيز مدرسه ها ومسلک هاي زيادي مطرح شد،مانند مسلک اخباري ،اصولي ،انسدادي ،انفتاحي ،صحيح اعلائي ،وثوق سندي ،وثوق صدوري و...که هر کدام در نوع استنباط واتخاذ رأي فقهي دخالت دارند.تحول در فتاوا وآراءفقهي بستر فقاهت شاهد دگرگوني اساسي وتحولات فراواني بوده است .گاهي شهرت فقهي وفتوايي برانفعال ماءبئر،به شهرت فقهي بر اعتصام ماءبئر تغييرمي يابد وفتوابه وجوب نزح به استحباب تبديل مي شود.شهرت فتوايي در ميان متقدمان بر عدم جواز نماز در لباس مشکوک ،به شهرت فتوا متأخران بر جواز نماز در مشکوک مبدل مي شود.روزگاري فتوا به جواز صلاة در مشکوک ،مخالف مشهور وشاذ تلقي مي شدودر روزگاري ديگر فتوا به عدم جواز صلاة در مشکوک ،مخالف مشهور وشاذ شمرده مي شود.(28)فتوا به تنجيس متنجس مورد اتفاق اصحاب وبلکه جزءضروريات فقه شمرده مي شود اما وقتي فيض کاشاني در مفاتيح الشرائع با آن مخالفت مي کند،همه او را مورد حمله و اعتراض هاي شديد قرار مي دهند وکلمه استرجاع بر زبان ها وقلم ها جاري مي شود وفرياد سلام علي الفقه والفقهاءبلند مي شود ،ولي پس از مدتي کساني در ميان فقها مانند محقق سبزواري وديگران پيدا مي شوند که از رأي فيض حمايت مي کنند.به هر حال سرگذشت وسرنوشت مسئله منجسية متنجس تا به آنجا کشيده مي شودکه شعار وشعر :والحکم بالتنجيس اجماع السلف وشذ من خالفهم من الخلف با شعار وشعر ديگري مقابله مي شود:والحکم بالتنجيس أحداث الخلف ولم نجد قائله من السلف(29)در بحث نماز جمعه در عصر غيبت امام عصر(عج)ملاحظه آراء از حرمت تا وجوب عيني ونوع ادبياتي که در رد واستدلال ها به کار رفته است ،عبرت انگيز ودرس آموز است .تحول ودگرگوني دراين مورد ديگر اگر تحول ودگرگوني درفقه وفتوا نيست پس چيست؟تحول مبارک حوزه هاي علميه با رشته هاي مختلف علمي همه رويش وپويش وحيات وبالندگي وماندگاري وشکوه وشکوفايش را به ويژه در دو دانش فقه واصول ،رهين تحولاتي است که همواره در حوزه ها ومدارس ومناهج ومتون آن چون خون جريان وسيلان داشته است.حوزه ها به هر مقداري که از تحرک باز مانده اند ،دچار رکود ،افول،کم جاني وبي رونقي شده اند.بنابراين ،نفي وانکار تحول ويا مقابله ومخالفت باآن نتيجه اي بجز افول ،بي فروغي ومرگ علم وحوزه ها را در پي نخواهد داشت .به عبارت ديگر مخالف تحول ،مخالف پيشرفت ومنکر تحول ،منکر تعالي،ترقي وتکامل حوزه است .از اين روي تحول ،مخالف ندارد و آنچه هست نگراني ها ،دلهره ها ودغدغه هايي است که بايد باشد ومقدس وستودني است .در اينجا مروري گذرا به ريشه برخي از اين نگراني ها خواهيم داشت:انفطام از وضع مألوف جدايي از آنچه انسان با آن انس والفت گرفته وبه آن عادت کرده ،کاري دشوار است .انفطام يعني گرفتن بچه از شير مادر يا دايه پس از دوسال دوران شير خوارگي .جدايي از محيط ويا دوست ،هجرت از سرزميني به سرزمين ديگر،رحلت از دنيا ورفتن به سراي ابديت ،فاصله گرفتن از استاد يا کتاب يا حوزه درسي مورد انس والفت ،همه وهمه در اصل دشواري وجدايي از وضع مألوف اشتراک دارند.درحالي که بسياري از اين هجران وفراق ها ودوري وجدايي ها ،سازنده وموجب تعالي ،ترقي وتکامل است.جدايي وفاصله طلبه اي محصل ومشتاق درس وبحث ودوري او از حوزه هر چند براي انجام مسئوليت به قدري سخت وناگوار است که کناره گيري يک صاحب منصب از رياست وسياست دشوار وتلخ است .هر چند اين جدايي ودوري ممکن است سرآغاز يک تحول وشروع فصل جديدي از زندگي باشد.انتقال از يک مرکز علمي ،عبور از يک متن درسي،فاصله با يک استاد ،گذشت از يک انديشه وخلاصه رها کردن يک روش وشيوه که ساليان دراز معمول ورايج بوده ،به مقتضاي قاعده فطام از وضع موجود ،سخت ودشوار است .در آنجا سخن درباره اصل قانون فطام است ؛اما اينکه آيا آن جدايي وانتقال درست ولازم است وبايد انجام بگيرد وهر چند تلخ وسخت است يا نبايد صورت بگيرد ،هر چند ممکن است فوائدي در پي داشته باشد،بحث ومطلب ديگري است.إن الفطام عمّاانشات عليه الطلاب وألفته الطباع متعسر الا بعد طول الجهاد والدفاع ووفور الإطلاع ؛(30)جدا شدن از وضعي که طلبه ها به آن عادت کرده اند وطبيعت ها با آن خوي گرفته اند ،دشوار است واين جز با تحمل تلاش مداوم وزيادي اطلاعات ميسر نمي شودراستي تغيير شرايط که به آن عادت شده است در حکم معجزه است.عبور از نهاية به شرائع کتاب نهايةالاحکام شيخ طوسي مدت ها متن درسي حوزه در رشته فقه بود وتمام همت اساتيد ،صرف فهم وتفهيم عبارات ومطالب آن مي شد تا اينکه شرائع الاسلام محقق حلي جاي گزين آن شد.اما اين انتقال به راحتي وبه سادگي انجام نگرفت .آورده اند سه تن از فقهاي شاگردان شيخ طوسي در حوزه بغداد آن روز،به نام هاي حسين بن مظفر حمداني قزويني ،عبدالجبار بن علي المقرئي رازي وحسن بن حسين بن بابويه معروف به حسکا که جد شيخ منتخب الدين صاحب فهرست است ،درباره نهايةوترتيب ابواب وفصل بندي هاي آن نظرات ،انتقادات واعتراضاتي داشتند.سرانجام پس از سه روز روزه داري با غسل به حرم امام علي (ع)مشرف وبه امام متوسل شدند .حضرت امير به خواب هر سه نفر آمد وفرمود :لم يصنّف مصنّف في فقه آل محمد (ص)کتاباً أولي بأن يعتمد فيه ويتخذ قدوةًويرجع إليه من کتاب النهايةالذي تنازعتم فيه وإنما کان ذلک لأن مصنفه إعتمد فيه علي خلوص النّية لله والتقرب والزلفي لديه فلا ترتابوا في صحّة ما ضمنه مصّنه واعملوا به واقيموا مسائله فقد تعني في تهذيبه وترتيبه والتحّري بالمسائل الصحيحة بجميع أطافها؛(31)در فقه آل محمد (ص)کتابي شايسته تر از نهاية که مي تواند مورد اعتماد وعمل باشد نوشته نشده است .نويسنده آن را با خلوص نيت وبراي تقرب به خدا نوشته است .در درستي آن شک نکنيد وبه آن عمل کنيد ومسائل آن را حفظ کنيد که نويسنده براي ترتيب وتهذيب وجست وجو در مسائل آن رنج فراوان متحمل شده است .آن سه نفر بدون آنکه خواب خود را براي يک ديگر تعريف کنند ،آن را نوشتند تا جهت عذر خواهي با شيخ ديدار کنند ولي شيخ قبل از اين که آنان سخني بگويند ،جريان خواب آنها را بازگو نمودند؟!متتبع بزرگوار جناب آقا بزرگ تهراني پس از نقل اين جريان از حاجي نوري ،به تحليل وشرح آن پرداخته است وآن را دليل بر اخلاص شيخ دانسته است.آري ،درجريان عبور از يک متن يا روش ويا مدرسه ومنهج مألوف ممکن است خواب ها ديده ومعجزه وکرامت ها بيان شود واحياناً رمي وطعن ها نسبت به تحول خواهان صورت پذيرد.وآن خواب ها نه ساختگي بلکه واقعي است ؛زيرا خواب انعکاس بيداري است .وقتي در بيداري شيخ ونهاية او را چنان قدسي کنند که معترضين ومنتقدين علمي براي آن که مبادا گرفتار گناه شده باشند سه روز روزه وغسل زيارت وتوسل به امام (ع)پيدا مي کنند ،قاعده آن است که چنين خوابي ببينند .الله العالم .صلابت حوزه هاي علميه صلابت در حفظ اصالت ها ودير پذيرفتن طرح وتفکرات جديد ،يکي از قوت هاي انحصاري وقابل ستايش حوزه هاي علميه است.نگه داري از مواريث گذشتگان وحفظ متون اصلي از دست برد حوادث از وظايف خاص عالمان دين ورسالت سنگين آنان است .اگر اين همه حساسيت ومقاومت در حوزه ها نبود وهر طرح ناپخته وفکر ناروايي به راحتي درحوزه راه مي يافت ؛موجوديت حوزه به مخاطره مي افتاد وچه بسا در طول زمان استحاله فرهنگي صورت مي پذيرفت .هر گونه طرح وانديشه نو تا به قوت وقدرت علمي نتواند حوزه را قانع کند،جايگاهي نمي يابد وپايدار وماندني نخواهد شد.اين درسي است که حوزه از ائمه دين (ع)آموخته است .اگر مخالفت هاي جدي امامان دين (ع)در برابر قياس وفلسفه بافي ها ودخالت دادن ذوق وسليقه هاي فلسفه بافان نبود ،معلوم نبود چه بر سر اسلام واحکام آن مي آمد واگر تصلب ومقاومت ائمه (ع) در برابر فلسفه بافي ها نبود ،امروز به بهانه مشروعيت اجتهاد ،احکام الهي را منهدم مي کردند.اين حساسيت هاي مقدس است که کيان حوزه واحکام را حفظ کرده است وممکن است براي عده اي ناگوار باشد که احمد بن محمد بن عيسي اشعري قمي ،سه تن از علما به نام هاي احمد بن محمد بن خالد برقي ،سهل بن آدم رازي ومحمد بن علي صيرفي را به جرم واتهام نقل روايت از ضعفا واعتماد بر مراسيل وبي مبالاتي در نقل روايات ،از حوزه علميه قم اخراج وتبعيد مي کند .هر چند پس از توجه به اشتباهش ،با پاي برهنه در تشييع جنازه برقي شرکت مي کند تا بتواند خطاي خود را جبران کند .(32)نمونه ديگر اينکه فقها به آراء فقهي ابن جنيد اسکاني وابن ابي عقيل عماني ،به همه احترامي که براي آن دو قائلند ،اهميتي نمي دهند ؛زيرا معتقد بودند آن دوتمايل وگرايش به قياس داشته اند .همچنين با آراءوفتواهاي شاذ ونادر با قاطعيت برخورد مي کردند وگاهي صاحبان اين گونه آراءوانديشه ها را ،با همه بزرگي که داشته اند،متهم به بي سوادي ويا کج سليقگي مي کردند.اين همه نه از سر مخالفت با تحول وتکامل حوزه ها بلکه با انگيزه حفظ موجوديت حوزه ها در برابر هجوم افکار نوپيدا وبي سابقه وبي ريشه بوده است .به هر حال اين تصلب وحساسيت در برابر حرکت ها وموج هاي جديد علمي ،ستودني است واز امتيازات حوزه ها به شمار مي رود ونشانه حيات وزنده بودن حوزويان است ؛زيرا هدف حفظ موجوديت وتماميت فرهنگ اصيل وکهن ديني وميراث پربهاي سلف صالح است نه جمود ورکود ومخالفت با تحول تغييرات سازنده واصلاحي .حوزه هاي فقاهتي اماميه هشدارهاي باز�
این صفحه را در گوگل محبوب کنید
[ارسال شده از: راسخون]
[مشاهده در: www.rasekhoon.net]
[تعداد بازديد از اين مطلب: 988]
-
گوناگون
پربازدیدترینها