تبلیغات
تبلیغات متنی
آموزشگاه آرایشگری مردانه شفیع رسالت
دکتر علی پرند فوق تخصص جراحی پلاستیک
بهترین دکتر پروتز سینه در تهران
محبوبترینها
راهنمای انتخاب شرکت‌های معتبر باربری برای حمل مایعات در ایران
چگونه اینورتر های صنعتی را عیب یابی و تعمیر کنیم؟
جاهای دیدنی قشم در شب که نباید از دست بدهید
سیگنال سهام چیست؟ مزایا و معایب استفاده از سیگنال خرید و فروش سهم
کاغذ دیواری از کجا بخرم؟ راهنمای جامع خرید کاغذ دیواری با کیفیت و قیمت مناسب
بهترین ماساژورهای برقی برای دیسک کمر در بازار ایران
بهترین ماساژورهای برقی برای دیسک کمر در بازار ایران
آفریقای جنوبی چگونه کشوری است؟
بهترین فروشگاه اینترنتی خرید کتاب زبان آلمانی: پیک زبان
با این روش ساده، فروش خود را چند برابر کنید (تست‌شده و 100٪ عملی)
خصوصیات نگین و سنگ های قیمتی از نگاه اسلام
صفحه اول
آرشیو مطالب
ورود/عضویت
هواشناسی
قیمت طلا سکه و ارز
قیمت خودرو
مطالب در سایت شما
تبادل لینک
ارتباط با ما
مطالب سایت سرگرمی سبک زندگی سینما و تلویزیون فرهنگ و هنر پزشکی و سلامت اجتماع و خانواده تصویری دین و اندیشه ورزش اقتصادی سیاسی حوادث علم و فناوری سایتهای دانلود گوناگون
مطالب سایت سرگرمی سبک زندگی سینما و تلویزیون فرهنگ و هنر پزشکی و سلامت اجتماع و خانواده تصویری دین و اندیشه ورزش اقتصادی سیاسی حوادث علم و فناوری سایتهای دانلود گوناگون
آمار وبسایت
تعداد کل بازدیدها :
1866251853
عصمت امام از ديدگاه خرد
واضح آرشیو وب فارسی:راسخون:
عصمت امام از ديدگاه خرد نويسنده: على ربانى گلپايگانى اشاره:بحث درباره عصمت امام يكى از مهمترين و پر چالشترين بحثهاى امامت به شمار مىرود. در ميان مذاهب اسلامى، اماميه و اسماعيليه عصمت را از اساسىترين صفات امام مىدانند؛ در حالى كه مذاهب ديگر لزوم چنين صفتى را براى امام انكار كردهاند.در اين نوشتار پس از تبيين ماهيت عصمت، دلايل عقلى اماميه بر لزوم عصمت امام را بررسى خواهيم كرد.هم چنين ضمن بررسى اين ادله، به اشكالاتى كه منكران مطرح كردهاند پاسخ خواهيم داد.حقيقت عصمتعصمت در لغت به معنى امساك، حفظ و منع است. چنان كه ابن فارس گفته است:عَصَم يدل على اِمساك و منع و ملازمة، والمعنى فى ذلك كله واحد، من ذلك أن يعصم اللّه تعالى عبده من سوء يقع فيه(1)كه خداوند بنده خويش را از امر ناگوارى كه بر او وارد شود نگه مىدارد، از اين باب است.ابن منظور نيز گفته است:العصمة فى كلام العرب المنع، و عصمة اللّه عبده أن يعصمه مما يوبقه»؛(2)موجب هلاكت او است باز دارد. وى در ادامه گفته است:الاعتصام الاِمتساك بالشىء، و منه شعر أبى طالب: ثمال اليتامى عصمة للأرامل، اى يمنعهم، من الضياع والحاجةاعتصام به معنى تمسك نمودن به چيزى است، و شعر ابوطالب از اين باب است (كه در وصف پيامبر صلىاللهعليهوآله ) گفته است: پناهگاه يتيمان و نگهبان بيچارگان است؛ يعنى آنان را از اين كه در اثر فقر و بيچارگى نابود شوند حفظ مىكند.راغب اصفهانى نيز گفته است: عَصْم به معنى امساك و نگهدارى است. وى سپس به آيه كريمه «لاعاصم اليوم من امر اللّه»(3) اشاره كرده و گفته است:نمىتواند او را از طوفان نجات دهد)(4)استناد عصمت معصومان به اراده الهى نيز تفسيرها و تعبيرهاى متفاوتى ارايه شده است.متكلمان اشعرى كه نظام اسباب و مسببات را نپذيرفته و به استناد بى واسطه حوادث به اراده الهى اعتقاد دارند، عصمت را به «نيافريدن گناه در معصوم از جانب خداوند» تعريف كردهاند. چنان كه قاضى عضدالدين ايجى گفته است: «و هى عندنا ان لايخلق اللّه فيهم ذنبا»(5) عصمت از نظر ما اين است كه خداوند گناهى را در معصومان نيافريند. ميرسيد شيريف گرگانى در شرح كلام او گفته است:اين تعريف مقتضاى اصل كلامى ما است كه همه اشيا بدون واسطه به فاعل مختار (خداوند) استناد داده مىشوند(6) سعدالدين تفتازانى نيز گفته است:است».(7)تفسير كردهاند، چنان كه سيد مرتضى گفته است:اعلم ان العصمة هى اللطف الّذى يفعله تعالى، فيختار العبد عنده الاِمتناع من فعل القبيح؛ بدان كه عصمت عبارت است از لطفى كه خداوند در مورد (بنده خود) انجام مىدهد، و به واسطه آن انسان از فعل قبيح امتناع مىورزد.وى، آنگاه به ريشه لغوى عصمت كه به معناى منع است، اشاره مىكند در اصطلاح متكلمان اين معنا كار برد خاصى پيدا كرده است و آن اين گونه است: امتناع و خوددارى اختيارى انسان از گناه به واسطه لطفى كه خداوند در حق او انجام داده است.(8)خواجه نصير الدين طوسى، پس از نقل كلام فخرالدين رازى درباره عوامل و اسباب عصمت گفته است:بر مبناى عقيده معتزله؛ خداوند در حق معصوم لطفى را اعمال مىكند كه با وجود آن داعى بر ترك واجب و فعل معصيت ندارد، اگرچه بر انجام آن تواناست.(9)مبناى قاعده لطف است كه متكلمان اماميه و معتزله بر آن توافق دارند. چنان كه فاضل مقداد گفته است:اصحاب ما و ديگر متكلمان عدليه در تعريف عصمت گفتهاند: «عصمت لطفى است كه خداوند به مكلف ارزانى مىدارد به گونهاى كه صدور معصيت از وى ممتنع مىگردد؛ زيرا با وجود لطف داعى بر انجام گناه ندارد بلكه صارف از آن در او موجود است، اگرچه بر انجام گناه توانايى دارد. (بر اين اساس)، صدور معصيت از معصوم به لحاظ قدرت او ممكن است و به لحاظ نداشتن داعى بر گناه و وجود صارف از آن، ممتنع خواهد بود».(10)سرزدن گناه از معصوم محال خواهد بود. محقق طوسى گفته است:«إنها ملكة لايصدر عن صاحبها معها المعاصى، و هذا على رأى الحكماء»(11)بر اساس ديدگاه حكما عصمت ملكهاى است كه از دارنده آن معصيت سر نمىزند.قاضى عضدالدين ايجى نيز گفته است: «و هى عند الحكماء ملكة تمنع عن الفجور»: عصمت از نظر حكما ملكهاى است كه مانع انجام گناهان است.وى آن گاه به اسباب پيدايش اين ملكه اشاره كرده و گفته است: اين ملكه به واسطه علم به پىآمدهاى ناگوار گناهان و نتايج ارزشمند طاعات و عبادات حاصل مىشود و در اثر وحى الهى در مورد اوامر و نواهى، مورد تأكيد قرار مىگيرد:و تحصل بالعلم بمثالب المعاصى و مناقب الطاعات و تتأكد بتتابع الوحى بالأوامر والنواهى.(12)است. چنان كه مولوى عبدالعزيز فرهارى(13) پس از آوردن تعريف اشاعره و حكما گفته است:خداوند آن را در انسان مىآفريند و سبب عادى براى نيافريدن گناه در او خواهد بود».(14)است.(15)معصيت(16)،دلايل عقلى و نقلى، تفسير جبرى عصمت را مردود مىسازد.از نظر عقل اگر عصمت مستلزم مجبور بودن معصوم در انجام طاعات و ترك معاصى باشد، مستحق مدح و ستايش نخواهد بود، چنان كه امر و نهى، تكليف و پاداش و كيفر نيز نامعقول خواهد بود. قرآن كريم نيز آشكارا يادآور شده است كه پيامبران با ديگر انسانها از نظر آفرينشى تفاوتى ندارند: «قل انما انا بشر مثلكم يوحى الىَّ»(17): بگو من فقط بشرى مانند شما هستم با اين تفاوت كه بر من وحى مىشود.بالسوء الا ما رحم ربّى».(18)است. نظريه اشاعره چون با اصل عليت در تعارض است، پذيرفته نيست.ديدگاه حكما نيز اگر به گونهاى تفسير شود كه مستلزم اكتسابى بودن عصمت باشد، پذيرفته نيست؛ زيرا لازمه آن اين است كه معصومان در آغاز فاقد ويژگى عصمت باشند، و به تدريج، در سايه علم و عمل به آن دست يابند. نظريه درست در باب عصمت اين است كه پيامبران و امامان از آغاز خلقت داراى صفت عصمت مىباشند، و عصمت موهبتى است الهى كه به دليل شايستگى ويژه آنان، به آنها اعطا شده است.(19)الهى نسبت به معصومان است.علامه طباطبايى در اين باره چنين گفته است:(20)نما كردهاند و در پرتو صفاى فطرت و سلامت نفس از نعمت اخلاص بهرهاى شايان بردهاند.بهرهاى كه بسى بالاتر از آن است كه ديگران در پرتو تلاش و كوشش خويش به دست مىآورند؛ چرا كه درون آنان از هر گونه آلودگى كه مانع رشد و كمال معنوى است، پيراسته است. ظاهر اين است كه اين افراد همان كسانىاند كه قرآن آنان را مخلَصون ناميده است. آنان پيامبران الهى و امامان معصوماند كه به تصريح قرآن كريم خداوند، آنان را براى خود گرد آورده و برگزيده است؛ چنان كه فرموده است:«واجتبيناهم و هديناهم الى صراط مستقيم»(21). و از ويژگى آنان اين است كه معرفت آنان به خداوند بر همگان برترى دارد. خداوند در حق آنان فرموده است «سبحان اللّه عما يصفون* الا عباداللّه المخلصين»(22)؛ خداوند از آنچه او را بدان وصف مىكنند پيراسته است مگر وصف بندگان مخلَص خداوند.عصمت علمىآن چه گفته شد مربوط به عصمت عملى بود، كه به نام عصمت از گناه معروف است. گونهاى ديگر از عصمت، عصمت علمى است؛ يعنى معصوم در حوزه علم و معرفت دچار خطا نمىشود. عصمت علمى داراى مراتب و ابعادى است كه عبارتند از:1. عصمت در شناخت احكام الهى؛2. عصمت در شناخت موضوعات احكام شرعى؛3. عصمت در تشخيص مصالح و مفاسد امور مربوط به رهبرى جامعه اسلامى؛4. عصمت در امور مربوط به زندگى عادى اعم از مسايل فردى و اجتماعى،اگرچه در كتب كلاسيك كلامى درباره مراتب و ابعاد ياد شده مفصَّل و روشن بحث نشده است، ولى مىتوان گفت: درباره مورد نخست ترديدى نيست؛ يعنى درباره پيامبران، همه مذاهب اسلامى بر لزوم عصمت در علم به احكام شريعت و خطاناپذيرى معرفت آنان اتفاق نظر دارند، همان گونه كه از نظر كسانى كه عصمت را براى امام لازم مىدانند نيز در اين باره سخنى نيست، اما درباره ديگر مراتب عصمت علمى، ديدگاه مذهب غيرشيعى چندان روشن نيست. اگرچه مىتوان گفت بيشتر آنان عصمت در موارد ياد شده را براى پيامبران الهى لازم ندانستهاند، اما ديدگاه مشهور ميان شيعه لزوم عصمت پيامبران و امامان در همه مراتب ياد شده است.(23) حكيم لاهيجى در اين باره سخن جامع و گويايى دارد كه خلاصه آن را يادآور مىشويم:از نظر اماميه، همان گونه كه عصمت از ذنوب در امام شرط است، عصمت از عيوب نيز شرط است، خواه آن عيوب جسمانى باشد مانند بيمارىهاى مزمن يا نفرت آور همچون جذام، بَرص، نابينايى، ناشنوايى و گنگى، يا عيوب نفسانى مانند بخل، خسيس بودن، خشونت و ترش رويى، يا عيوب عقلانى مانند نادانى، جنون، بىهوشى و بيمارى فراموشى. همان گونه كه پيراستگى امام از عيوب ياد شده، در آغاز لازم است، پس از آن نيز نبايد چنين عيبهايى بر او عارض گردد.مشهور علما در باب عصمت، تنها عصمت از گناهان را مطرح مىكنند، و پيراستگى امام از عيوب ديگر را به عنوان شرايط جداگانه ذكر مىنمايند. ولى ما در اين كتاب (گوهر مراد) و كتاب «سرمايه ايمان» عصمت را در معناى اعم آن به كار بردهايم. معنايى كه عيوب نسبى مانند دنائت و پستى نياكان و ناپاكى مادران را هم شامل مىشود.(24)عقايد و آرالزوم عصمت امام از عقايد مسلّم شيعه اماميه است. شيخ مفيد در اين باره گفته است:امامانى كه در اجراى احكام و اقامه حدود الهى و حفظ شرايع و تربيت بشر جانشينان پيامبرانند، هم چون پيامبران، معصوماند و صدور گناه صغيره (نيز) از آنان روا نيست. آنان در مسايل مربوط به دين و احكام الهى دچار لهو و نسيان نخواهند شد. اين مطلب مورد قبول همه اماميه است؛ مگر افراد شاذى كه با استناد به ظواهر پارهاى از روايات كه تأويلات درستى دارد، به اعتقادى نادرست گرويدهاند.(25)علامه حلّى نيز گفته است:اماميه بر اين عقيدهاند كه امامان، همچون پيامبران، بايد در تمام دوران زندگى از همه گناهان و پليدىها، عمدا و سهوا، معصوم باشند؛ زيرا آنان، همانند پيامبران حافظان شرع الهىاند...(26)نصيرالدين طوسى ديدگاه اسماعيليه درباره مقام امام را چنين باز گفته است:آنان امام را مظهر عالم امر مىدانند، امام نفس كل و حاكم بر عالم باطن است و پيامبر مظهر نفس كل مىباشد، و غير امام، جز به واسطه امام، به معرفت كامل به خداوند نمىرسد؛ از اين روى، آنان را تعليميه گويند.(27)(28) (29) هفتگانهاى را بر لزوم عصمت امام اقامه كرده است.(30)جاروديه اختصاص دارد.(31)برخى چون جمال الدين حنفى از عصمت به عنان ملاك برترى امام ياد كرده و گفته است:افضل اين است كه امام هاشمى و معصوم باشد.(32)ضرورتى ندارد.1. برهان امتناع تسلسلمهمترين برهان عقلى بر لزوم عصمت امام، برهان امتناع تسلسل است. شكل منطقى اين برهان در قالب قياس استثنايى بدين صورت است: اگر امام معصوم نباشد، وجود امامان غيرمتناهى يا تسلسل در امامت لازم خواهد آمد. لازم، به حكم عقل محال و باطل است. پس ملزوم نيز محال و باطل خواهد بود؛ در نتيجه امام بايد معصوم باشد.منتج بودن قياس استثنايى مزبور به دو چيز بستگى دارد: يكى، درستى ملازمه، و ديگرى، نادرستى لازم.نادرستى لازم ترديدناپذير است؛ زيرا وجود امام در هر زمانى محدود است. به عبارت ديگر، فرض امامان غيرمتناهى در زمان محدود تناقض آلود است و امتناع تناقض از بنيادىترين بديهيات عقلى است. بنابراين، آن چه در اين استدلال به تبيين و اثبات نياز دارد، درستى ملازمه است؛ يعنى اثبات اين كه چرا در فرض معصوم نبودن امام، وجود امامان غير متناهى لازم مىآيد.براى تبيين ملازمه بايد علت نيازمندى جامعه دينى به امام، مورد توجه قرار گيرد كه اين مطلب در باب وجوب امامت و فلسفه آن بررسى شده است. براى علت و فلسفه وجوب امامت وجوه گوناگونى بيان شده است. يكى از اين وجوه كه متكلمان اماميه بسيار بدان پرداختهاند. اين است كه امام لطفى در حق مكلفان است. يعنى وجود امام در جامعه باعث مىشود كه مكلفان نسبت به انجام تكاليف عقلى و شرعى خويش توجه بيشترى داشته باشند. در نتيجه به انجام طاعات رغبت كنند و از ارتكاب گناهان دورى گزينند. با اين تحليل روشن مىشود كه لطف بودن امام در حق افراد جامعه مبتنى بر دو مطلب است:الف ـ مكلف بودن افراد؛ب ـ خطاپذير يا معصوم نبودن آنان.در درستى اين دو مطلب كمترين ترديدى راه ندارد. بنابراين، ملاك نيازمندى افراد جامعه به امام، مكلف بودن و معصوم نبودن آنان است. در اين كه امام هم چون ديگر افرادى كه داراى شرايط تكليفاند مكلّف است، سخنى نيست. پس اگر او معصوم نباشد، ملاك نيازمندى به امام در او نيز موجود است و امام نيز به امام ديگرى نياز دارد. اين سخن درباره امامِ امام و هر امام ديگرى كه معصوم نباشد، نيز جارى خواهد بود. در نتيجه اگر امام معصوم، نباشد، بايد در يك زمان امامان نامتناهى وجود داشته باشد و چنان كه گذشت، اين امر محال است.اين استدلال در بيشتر كتابهاى متكلمان اماميه يافت مىشود. سيد مرتضى آن را استوارترين دليل عقلى بر لزوم عصمت امام دانسته است:هذا الدليل من آكد ما اعتمد عليه فى عصمة الامام من طريق العقول(33) خواجه نصيرالدين طوسى با عبارتى كوتاه به اين استدلال اشاره كرده و گفته است: «وامتناع التسلسل يوجب عصمته(34) امتناع تسلسل موجب اين است كه امام معصوم باشد». ابولصلاح حلبى در «تقريب المعارف»،(35) سديد الدين حمصى در «المنقذ من التقليد»(36)، ابن ميثم بحرانى در «قواعد المرام»(37)، علامه حلّى در آثار كلامى خود مانند «كشف المراد»،(38) «نهج المسترشدين»(39)، «الباب الحادى عشر»(40)، فاضل مقداد در كتابهاى كلامى خويش مانند: «اللوامع الإلهية»(41)، «ارشاد الطالبين»(42)، و «النافع يوم الحشر»(43) برهان امتناع تسلسل را بر لزوم عصمت امام آوردهاند.در اين جا براى آگاهى خوانندگان گرامى متن عبارت علامه حلّى را در كتاب كشف المراد نقل مىكنيم:ان الامام لو لم يكن معصوما لزم التسلسل، والتالى باطل، فالمقدم مثله، بيان الشرطية ان المقتضى لوجوب نصب الامام هو تجويز الخطأ على الرعية، فلو كان هذا المقتضى ثابتا فى حق الإمام وجب أن يكون له امام آخر و يتسلسل أو ينتهى الى امام لايجوز عليه الخطأ، فيكون هو الإمام الأصلى.اگر امام معصوم نباشد، تسلسل لازم مىآيد. تالى باطل است، پس مقدم نيز باطل است. بيان شرطيه (ملازمه) اين است كه مقتضى وجوب نصب امام جايز الخطا بودن مكلفان است. هرگاه اين مقتضى درباره امام هم ثابت باشد، بايد او هم امام ديگرى داشته باشد و اين مطلب يا به صورت غيرمتناهى ادامه مىيابد يا به امامى منتهى مىشود كه خطاپذير نيست و او امام اصلى براى عموم مكلفان است.بررسى اشكالاتبر اين استدلال اشكالاتى وارد شده است كه لازم است آنها را بررسى كنيم:اشكال اولفلسفه وجوب امامت و دليل نياز امت به امام آن چيزى نيست كه در استدلال بيان شده است؛ (خطاپذيرى و معصوم نبودن مكلفان) بلكه فلسفه آن اين است كه اگر امت بدون امام باشد احكام و حدود الهى اجرا نمىشود و از كيان امت اسلامى در برابر هجوم دشمنان دفاع نخواهد شد. در نتيجه ضررها و مفاسد بزرگى بر جامعه وارد خواهد شد و چون دفع اين گونه ضررها و مفاسد ـ هر چند احتمالى يا ظنى باشد ـ از نظر شرع واجب است، امامت نيز واجب خواهد بود.(44)حسن اعتقاد او كافى است.اصولا، انسان معصوم نيز از خطاپذيرى مصون نيست؛ زيرا او نيز مانند ديگران مكلف است و مشمول امتحان الهى است. گذشته از اين، بر فرض كه ضررهاى ياد شده با وجود امام غيرمعصوم دفع نشود، مشكلى پيش نخواهد آمد؛ زيرا امت اسلامى كه بهترين امتهاست و نيز علماى شريعت مانع و دافع ضررها و مفاسد ياد شده خواهند بود.(45)ارزيابىدر اين كه اجراى احكام اسلامى، حدود الهى و دفاع از كيان اسلام و مسلمين از اهداف امامت و وظايف امام است، ترديدى نيست. متكلمان اماميه هرگز چنين اهداف يا وظايفى را در باب امامت انكار نكردهاند، بلكه بر آنها تصريح نيز كردهاند.(46) سخن در اين است كه امور ياد شده يگانه يا اساسىترين فلسفه امامت نمىباشد، ولى در هر حال، اين پرسش همچنان مطرح است كه آيا امت اسلامى به آن دليل كه معصوم است به امام نياز دارد يا به خاطر آن كه غير معصوم است.هرگاه بپذيريم كه اجراى احكام اسلامى و حدود الهى از اهداف مهم امامت است، به گونهاى كه بدون امام از اين جهت جامعه اسلامى با ضررها و مفاسد عظيمى مواجه مىشود(47)، بىشك مفاسد ياد شده بر معصوم نبودن امت بار مىشود؛ چرا كه اگر عموم مكلفان معصوم باشند، در اجراى احكام الهى كوتاهى نخواهند كرد و زمينهاى براى اجراى حدود شرعى فراهم نخواهد شد.بنابراين، افراد جامعه اسلامى از آن جهت كه معصوم نيستند، به امام نياز دارند. هرگاه امام معصوم نباشد، اين ملاك در او نيز موجود است. پس امام نيز به امام ديگرى نياز دارد. اگر او هم معصوم نباشد، به امام ديگرى نياز دارد و اين امر نهايتى نخواهد داشت، مگر اين كه معصوم بودن امام را بپذيريم.سيد مرتضى در پاسخ به اين اشكال كه علت نياز به امام، اقامه حدود شرعى است، گفته است:در اين جا دو فرض بيش نيست: فرض اول اين كه نياز به امام در صورتى است كه فرد يا افرادى مستحق اجراى حدود شرعى باشند. فرض دوم اين كه وجود امام لازم است تا اگر مستحق اجراى حدود تحقق يافت، امام حدود الهى را اجرا كند. (به عبارت ديگر يا مقصود فعليت استحقاق اجراى حدود است يا شأنيت استحقاق).فرض اول نادرست است؛ زيرا لازمه آن اين است كه تنها افراد خطاكار و فاسقان نيازمند امام باشند؛ در حالى كه وجوب امامت همگانى است. فرض دوم نيز به اعتقاد اماميه باز مىگردد؛ زيرا مفاد آن اين است كه چون افراد جامعه اسلامى جايز الخطا و غيرمعصوماند، بايد در جامعه امامى باشد تا هر گاه كسى مرتكب خطايى شد كه مستحق اجراى حدود الهى است، امام حدود الهى را اجرا كند.(48)دارد و تسلسل لازم خواهد آمد.اما اين سخن وى كه «معصوم نيز جايزالخطاست چون او نيز مورد تكليف و امتحان الهى است». بسيار شگفت آور است؛ زيرا جواز يا امكان خطا در باره انسان معصوم، جواز و امكان ذاتى است، نه جواز و امكان وقوعى، چنان كه در بحث مربوط به حقيقت عصمت يادآور شديم، از آن جا كه در معصوم انگيزه گناه وجود ندارد، بلكه عامل بازدارنده از آن در وى موجود است، سر زدن گناه از او، وقوع معلول بدون علت تامه است كه محال است. بنابراين، تفتازانى امكان ذاتى را با امكان وقوعى خلط كرده است.سخن پايانى تفتازانى نيز بى پايه است؛ زيرا اگر امت اسلامى يا علماى شريعت براى دفع ضررهاى ناشى از نبودن امام كافى مىبود، اصولا امامت واجب نمىشد. اين در حالى است كه مهمترين دليل وى و ديگر دانشمندان اهل سنت بر وجوب امامت اين است كه اگر امام نباشد، براى جامعه اسلامى ضررها و مفاسد مهمى پيش خواهد آمد و چون دفع اين گونه ضررها و مفاسد در شريعت اسلام واجب است، پس نصب امام نيز واجب است. اصولاً اجراى حدود الهى توسط عموم امت يا علماى اسلامى امكانپذير نيست و به هرج و مرج مىانجامد و امامت و رهبرى يگانه دستگاه لازم براى تحقق بخشيدن به هدف مزبور است.سيف الدين آمدى در تبيين وجوب وجود امام در بين امت اسلامى گفته است:مىدانيم كه مقصود شارع از اوامر و نواهى، تشريع حدود و قصاص و احكام مربوط به معاملات و زناشويى و احكام جهاد و برپايى شعاير اسلامى در اعياد و جمعهها، همگى براى اصلاح معاش و معاد مسلمانان بوده است و اين هدف جز با وجود امامى مطاع از جانب شرع كه مسلمانان زمام امور خويش را به دست او بسپارند، تحقق نخواهد يافت. بدين جهت گفتهاند: «الدين اسٌّ والسلطان حارسٌ؛ دين اساس است و زمامدار نگهبان آن.»بر اين اساس، نصب امام از مهمترين مصالح مسلمانان و بزرگترين اركان دين است.(49)دليل وجوب امامت بر شمرده و گفته است:چون شارع به اقامه حدود و حفظ مرزها و آماده بودن سپاه براى جهاد با دشمنان و بسيارى از امور مربوط به حفظ نظام امر كرده است، امورى كه جز با امام انجام شدنى نيست، و از طرفى، آن چه واجب مطلق بدون آن تحقق نمىيابد، واجب است، پس وجود امام نيز واجب است.(50)اشكال دوماگر امام به خاطر آن كه عهدهدار اداره جامعه اسلامى و مجرى احكام و حدود الهى است بايد معصوم باشد، حكام و واليان منصوب از سوى او نيز بايد معصوم باشد؛ زيرا آنان نيز به نمايندگى از امام عهدهدار امور مزبورند.ولى اماميه به چنين لازمى ملتزم نيستند و بطلان لازم دليل بر نادرستى ملزوم است. امام الحرمين جوينى در اين باره گفته است:كل ما يحاولون به اثبات عصمة الإمام يلزمهم عصمة ولاته و قضاته و جباته للأخرجة(51)گردآورندگان خراج از سوى او را هم اثبات كنند.پيش از وى ابوبكر باقلانى نيز به گونهاى اين اشكال را يادآور شده است، وى گفته است: همانگونه كه امير سپاه، قاضى، گردآورنده خراج و صدقات از جانب امام لازم نيست معصوم باشند، معصوم بودن امام نيز لازم نيست؛ زيرا او در اين گونه امور وظيفهاى بيش از آن چه نمايندگان او انجام مىدهند، بر عهده ندارد».(52)(53) اشكال را به گونهاى متفاوت با آن كه در كلمات متكلمان اشعرى آمده، مطرح كرده است. وى مىگويد:اماميه، اميرانى را كه امام تعيين مىكند معصوم نمىدانند، بنابراين، با اين كه امير با افراد تحت امارت خود از نظر معصوم نبودن همانند است، ولى در اجراى حدود و احكام الهى از آنان ممتاز است، و هرگاه از امير گناهى سر زند كه مستحق اجراى حد باشد، توسط امام عزل مىشود. امام نيز هر گاه چنين گناهى مرتكب گردد، توسط امت عزل خواهد شد. بنابراين، معصوم نبودن امام با اين كه او نسبت به اجراى احكام و حدود الهى بر ديگران ممتاز است، منافات ندارد.(54)ارزيابىبا دقت در سخنان متكلمان اماميه، روشن مىشود كه نكته اساسى در برهان امتناع تسلسل بر لزوم عصمت امام هيچ كدام از نكاتى كه در عبارتهاى ياد شده آمده نيست؛ يعنى آنان از اين نظر كه امام، مجرى احكام و حدود الهى يا عهده دار امور مربوط به نظام سياسى جامعه اسلامى است، عصمت را براى امام واجب ندانستهاند تا گفته شود: واليان و اميرانى كه امام بر مىگزيند، نيز عهدهدار چنين امورى هستند، پس بايد آنان نيز معصوم باشند.نكته اساسى در استدلال آنان اين است كه خواه وجوب امامت را بر اساس قاعده لطف تبيين كنيم خواه بر اساس اين كه امامت مقدمه تحقق يافتن مقاصد شريعت در زمينه حفظ نظام اجتماعى امت اسلامى است، در هر حال، آن چه زمينه ساز اين جنبهها است، دو چيز مىباشد: يكى اين كه افراد جامعه اسلامى مكلف به تكاليف الهىاند.ديگرى اين كه آنان خطاپذير و غيرمعصومند. نقش عدم عصمت، به ويژه در باره برپايى حدود اسلامى آشكار است. بنابراين، معصوم نبودن مكلفان ـ دست كم ـ يكى از اسباب نيازمندى افراد جامعه اسلامى به امام است. هرگاه امام معصوم نباشد اين سبب در او نيز موجود است و او هم به امام نياز دارد كه لازمه آن تسلسل محال است.بنابراين، اشكال متكلمان اشعرى و معتزلى ـ با تعبيرهاى گوناگون آن ـ بر برهان امتناع تسلسل بر عصمت امام از بىدقتى در ركن اساسى استدلال متكلمان اماميه سرچشمه مىگيرد.اشكال سومراه رهايى از تسلسل در باب امامت تنها معصوم بودن امام نيست؛ زيرا اگر اجماع امت را معصوم از خطا بدانيم، مىتوان گفت: اگرچه امام معصوم نيست، ولى چون امت معصوم است و بر گفتار و كردار امام نظارت دارد، خطاهاى احتمالى امام را به وى گوشزد مىكند و اگر اعتنا نكند، وى را از مقام امامت عزل مىكند و فرد مناسب ديگرى را به امامت بر مىگزيند.(55) بر اين اساس، امام براى هر يك از افراد امت لطف است و مجموع امت براى امام لطف مىباشند و چون جهت مختلف است، دور لازم نخواهد آمد.(56)ارزيابىفرضيه جايگزين كردن عصمت اجماع امت به جاى عصمت امام پذيرفتنى نيست؛ زيرا مجموع امت بدون در نظر گرفتن امام معصوم نيست. چرا كه از نظر شيعه حجيت و عصمت اجماع به خاطر حجيت و عصمت امام است و از نظر اهل سنت نيز چون امام يكى از افراد امت است، بدون او اجماع تحقق نمىيابد.(57)اشكال چهارمهمان گونه كه فرض معصوم نبودن امام مستلزم تسلسل در مورد امام است، فرض معصوم بودن امام نيز مستلزم يكى از دو مطلب است: يكى معصوم بودن امت و ديگرى تسلسل در مورد مأموم (امت)؛ زيرا امام در صورتى لطف است كه دست او در اداره جامعه باز باشد و بتواند رفتار جامعه را تحت كنترل خود قرار دهد. تحقق اين امر در گرو آن است كه امت معصوم باشند و از اطاعت امام روى بر نتابند كه واقعيت چنين نيست. از سوى ديگر، تسلسل در وجود امت نيز باطل است. بنابراين، لطف بودن امام معصوم كه مورد اعتقاد شيعه است، نيز باطل است.(58)ارزيابىتحليل ياد شده مبناى استوارى ندارد؛ زيرا وجود امام معصوم به خودى خود لطف است و تصرف او در امور جامعه لطف ديگرى است. به ديگر سخن، لطف بودن امام معصوم را مىتوان از دو سويه مطالعه كرد؛ يكى از سويه ظاهرى و سياسى يعنى كنترل اعمال و رفتار جامعه و ديگرى از سويه باطنى و معنوى. باز بودن دست امام مربوط به سويه نخست است.ولى از سويه دوم اعتقاد و باور مردم به وجود امامى معصوم كه در پيدا و پنهان، موازين شريعت را رعايت مىكند و گفتار و كردار او مظهر و معيار حق است، در عقيده، اخلاق و رفتار آنان تأثيرگذار است. گذشته از اين كه او از طريق ولايت و هدايت تكوينى نيز نفوس آماده و شايسته را به كمال مىرساند.آرى، تحقق كامل لطف امامت در گرو آن است كه امت از او اطاعت كنند و اوامر و نواهى او را گردن نهند، ولى اگر چنين نكردند، محروميت از لطف كامل امامت به خود آنان بر مىگردد و نه به امام مربوط مىشود، نه به خداوند.اين است معناى عبارت محقق طوسى كه گفته است:وجوده لطف و تصرفه لطف آخر وعدمه منا(59)وجود امام لطف است و تصرف او لطف ديگرى است و عدم اين لطف از جانب ما است.اشكال پنجملازمه اين كه معصوم نبودن مكلفان ملاك نيازمندى آنان به امام است اين است كه غير از امام فرد ديگرى معصوم نباشد؛ زيرا در آن صورت فردى در ميان امت يافت خواهد شد كه نه امام باشد و نه مأموم؛ زيرا بر اساس ديدگاه شيعه درباره عصمت امامان اهل بيت عليهمالسلام ، اميرالمؤمنين عليهالسلام در زمان پيامبر اكرم صلىاللهعليهوآله و امام حسن و امام حسين در زمان حضرت على عليهالسلام و امام حسين در زمان امامت امام حسن عليهالسلام امام نبودند، ولى چون معصوم بودند، مأموم نيز نمىتوانند باشد. اين مطلب خلاف اجماع امت اسلامى است. اجماع مسلمانان بر اين است كه افراد امت اسلامى يا امامند يا مأموم و فردى بيرون از دو عنوان ياد شده وجود ندارد.(60)ارزيابىمعصوم نبودن مكلفان يگانه ملاك نياز به امام معصوم نيست، بلكه يكى از ملاكهاى نيازمندى جامعه اسلامى به امام معصوم است. فرد معصوم از اين نظر كه گناهى از او سر نمىزند دستورهاى خداوند را دربست به كار مىبندد، و به امام نياز ندارد، ولى اين سخن، نياز او را به امام از جنبههاى ديگر نفى نمىكند، براى نمونه مىتوان فرض كرد كه فرد معصوم در دريافت پارهاى از معارف و احكام الهى به امام معصوم نياز دارد و خداوند آگاهى او از اين دقايق را تنها در آموزش او از امام دانسته است؛ زيرا بديهى است كه فرد معصوم از غيرمعصوم معرفت نمىآموزد. ولى دريافت معرفت از معصوم، به ويژه معصومى كه در جايگاه امامت و رهبرى خداوندى جاى دارد، مانعى ندارد. سيد مرتضى در اين باره چنين گفته است:ما تنها به اين دليل نياز معصوم به امام را نپذيرفتيم كه امام براى او نسبت به اجتناب از فعل قبيح و انجام فعل واجب لطف باشد، ولى نياز او را به امام در زمينههاى ديگر نفى نكرديم. بر اين اساس مانعى ندارد كه اميرمؤمنان به دليل معصوم بودن در زمان پيامبر اكرم صلىاللهعليهوآله از نظر فعل واجبات و ترك قبايح از امامت پيامبر بىنياز باشد، ولى از نظر معرفت و مانند آن به امامت او نياز داشته باشد و همين گونه است امام حسن و امام حسين در زمان امامت اميرالمؤمنين عليهالسلام .(61)عبارت زير از سديد الدين حمصى نيز ناظر به مطلب ياد شده است:ان المعصوم يستغنى عن رئيس يكون لطفاله، ولكن ربما يحتاج الى مقتدى يأخذ عنه معالم الشرع(62)دارد كه معالم شريعت را از او بياموزد.2. برهان حفظ شريعتنخستين برهان عقلى اماميه بر لزوم عصمت امام «لطف بودن امام» بود. دومين برهان عقلى آنان بر حافظ شريعت بودن امام استوار است. اين برهان دو مقدمه دارد: يكى اين كه حفظ شريعت واجب است و ديگرى اين كه حفظ شريعت جز با امام معصوم امكانپذير نيست. در درستى مقدمه اول اختلاف و ترديدى راه ندارد، و مورد اجماع امت اسلامى است. شريعت اسلامى آخرين شريعت آسمانى است و همه مكلفان تا روز قيامت بايد به آن معتقد و ملتزم باشند. از سويى، اعتقاد و التزام به شريعت اسلام در گرو حفظ آن است. بر اين اساس، حفظ شريعت اسلامى واجب است. در اين مطلب نيز كه خداوند حافظ شريعت اسلامى است سخنى نيست، ولى اراده خداوند ـ در قلمرو تكوين و تشريع ـ با اسباب و وسايل مناسب بروز مىيابد. اكنون بايد ديد شريعت اسلامى با كدام سبب و واسطه حفظ مىشود و در آينده نيز حفظ خواهد شد؟بىشك قرآن كريم، نخستين سرچشمه و منبع شريعت اسلامى است از سوى ديگر، قرآن كريم از هر گونه كاهش و افزايش به دور و محفوظ مانده است. حفظ قرآن وعده بىچون و چراى خداوندى است كه قطعا تحقق يافته است؛ چنان كه فرموده است: «انا نحن نزلنا الذكر وانا له لحافظون»(63)و آن را حفظ خواهد كرد.مصطفى را وعده كرده الطاف حق گر بميرى تو نميرد اين سبق من كتاب و معجزت را حافظم بيش و كم كن را زقرآن رافضم با اين حال در اين نكته نيز جاى ترديد نيست كه قرآن اصول و كليات شريعت اسلام را در بر دارد و تفاضيل احكام شريعت به تبيين و تعليم پيامبر اكرم صلىاللهعليهوآله واگذار شده است. چنان كه به پيامبر صلىاللهعليهوآله فرموده است:«و أنزلنا اليك الذكر لتبين للناس ما نزل اليهم»(64)ذكر (قرآن) را بر تو نازل كرديم تا آنچه را كه براى مردم نازل شده است، براى آنها بيان كنى.و نيز فرموده است «يعلمهم الكتاب والحكمة»(65)؛ خداوند پيامبر اكرم صلىاللهعليهوآله را مبعوث كرد تا كتاب و حكمت را به مردم آموزش دهد.با رجوع به احاديث نبوى كه با سند درست روايت شده است روشن مىشود كه تفاصيل احكام شريعت در سنت نبوى نيز يافت نمىشود. اگرچه در ميان محدثان و دانشمندان درجه اول اهل سنت درباره تعداد احاديث معتبر نبوى اختلاف نظر وجود دارد،(66) ولى تمسك به قياس، استحسان و مصالح مرسله و نظاير آن در بيشتر مذاهب فقهى اهل سنت بيانگر اين است كه سنت نبوى موجود تأمين كننده تفاصيل احكام شريعت نيست.در اين جا دو نكته در خور تأمل و دقت است: نخست اين كه همان گونه كه قرآن كريم به تدريج بر پيامبر اكرم صلىاللهعليهوآله نازل شد و بسيارى از آيات در شرايط و مناسبتهاى ويژهاى فرو فرستاده شد، سنت نبوى نيز به تدريج و در شرايط و مناسبتهاى ويژهاى بيان گرديده است. از اين رو چه بسا پارهاى از احكام را پيامبر اكرم صلىاللهعليهوآله براى مسلمانان باز نگفته و پيامبر آنها را به وصى و جانشين پس از خود آموخته، تا او اين ناگفتهها را در فرصت مناسب به مردم تعليم دهد و يا اگر چنان فرصتى به دست نيامد، به جانشينان پس از خود بسپارد تا آنان در فرصت و شرايط مناسب آنها را به مردم تعليم دهند. ديگر اين كه اميرمؤمنان عليهالسلام داراى ويژگىهايى بود كه هيچ يك از صحابه پيامبر صلىاللهعليهوآله آنها را نداشتند؛ او از كودكى با پيامبر صلىاللهعليهوآله ملازم بود و در حقيقت تربيت يافته پيامبر صلىاللهعليهوآله بود. او از استعداد ويژهاى نيز برخوردار بود و پس از بعثت پيامبر اكرم صلىاللهعليهوآله نيز بيش از ديگران با رسول خدا صلىاللهعليهوآله نشست و برخاست داشت از اين روى، در دريافت معارف و احكام اسلامى از پيامبر اكرم صلىاللهعليهوآله و حفظ آنها بر همگان برترى داشت. پيامبر صلىاللهعليهوآله او را دروازه شهر دانش خويش خوانده است.انا مدينة العلم و على بابها فمن أراد المدينة فليأتها من بابها(67)زير است:1. «علىٌ وعاء علمى؛ على ظرف علم من است.»2. «علىٌ باب علمى؛ على باب علم من است.»3. «علىٌ خازن علمى؛ على خازن علم من است.»4. «علىٌ عيبة علمى؛ على حافظ علم من است.»(68)در حديث ديگرى از رسول اكرم صلىاللهعليهوآله روايت شده:حكمت به ده جز تقسيم گرديده است، نُه جزء آن به على عليهالسلام داده شده و يك جزء به افراد ديگر سپرده شده است(69) با توجه به آن چه گفته شد، شيعه اماميه درباره حفظ شريعت به دو مطلب زير باور دارد:الف: حفظ شريعت پس از پيامبر اكرم صلىاللهعليهوآله راهى جز اين نداشته است كه پيامبر اكرم صلىاللهعليهوآله تفاصيل شريعت را به فردى معصوم آموزش دهد و امامت و رهبرى امت اسلامى را پس از خود به او بسپارد تا او در شرايط مناسب و لازم آن احكام را به امت اسلامى بياموزد. و رأى و نظر او معيار تشخيص فهم و رأى درست از نادرست باشد. زيرا جز اين راه، راه ديگرى كه به دور از خطا باشد و از تفاصيل شريعت نيز آگاه، وجود ندارد.ب: اين فرد اميرمؤمنان عليهالسلام بوده است و پس از وى نيز ديگر امامان معصوم حافظان شريعت بودهاند.سيد مرتضى استدلال ياد شده را چنين آورده است:1. شريعت پيامبر اكرم صلىاللهعليهوآله ابدى و نسخناپذير است و بر مكلفان واجب است كه تا قيامت به آن متعبد و ملتزم گردند.2. لازمه مطلب ياد شده اين است كه شريعت اسلامى تا قيامت حفظ گردد. حفظ آن نيازمند حافظ و نگهبان است.3. حافظ شريعت يا معصوم است يا غيرمعصوم. فرض دوم باطل است؛ زيرا حافظ غيرمعصوم شريعت را به صورت كامل حفظ نخواهد كرد، پس حافظ شريعت بايد معصوم باشد.4. حافظ معصوم شريعت افراد يا مجموع امت نمىباشد؛ زيرا آنان به دليل اين كه معصوم نيستند، خطا پذيرند. در نتيجه شريعت به صورت كامل حفظ نخواهد شد.5. در اين جا جز امام معصوم، فرض ديگرى وجود ندارد كه حافظ شريعت باشد؛ زيرا اگرچه در اخبار متواتر ترديدى راه ندارد، ولى تعداد آنها اندك است و وافى به تمام احكام شريعت نيست.(70)سديدالدين حمصى دليل ياد شده را اين گونه آورده است:الف: امت پيامبر صلىاللهعليهوآله تا روز قيامت در زمينه عبادات، قراردادها، ارث و احكام جزايى متعبد به شريعت اسلامى مىباشند.ب: علم به شريعت اسلامى در زمينههاى ياد شده بديهى نيست و از طريق عقل نيز نمىتوان آنها را شناخت، چنان كه در نصوص قرآن و سنت قطعى نبوى نيز راهى براى آگاهى از همه احكام شريعت وجود ندارد. و اختلافى كه علماى اسلامى در بسيارى از احكام شرعى دارند، ادعاى اجماع در تفاصيل شريعت نيز گزاف است. گذشته از اين كه اجماع تا دربردارنده قول يا فعل يا رضايت معصوم نباشد، اعتبارى ندارد.ج: اگر كسى ادعا كند كه همه احكام شريعت در كتاب و سنت آمده است، جز از روى سركشى سخن نگفته است؛ زيرا اگر چنين بود بيشتر اهل سنت به قياس و اجتهاد (ظنى)(71) روى نمىآوردند.هم بر خلاف اجماع است.(72)ابن ميثم بحرانى استدلال پيشين را اين گونه تبيين كرده است:1. شريعتى كه پيامبر اكرم صلىاللهعليهوآله آورده است بر عموم مكلفان تا روز قيامت واجب است. پس پيوسته به حافظى نياز دارد كه بدون هر گونه تغيير و تحريفى آن را براى مكلفان باز گويد؛ زيرا در غير اين صورت، تكليف به مالايطاق لازم خواهد آمد.2. آن ناقل و حافظ بايد معصوم باشد؛ زيرا در غير اين صورت احتمال تغيير و تحريف در آن وجود دارد.3. اين حافظ معصوم يا مجموع امت است يا بعضى از آنها، فرض نخست باطل است؛ زيرا معصوم بودن مجموع امت از راه نقل اثبات مىشود پس عصمت مجموع امت به درستى نقل مشروط است، حال اگر درستى نقل را به عصمت اجماع مشروط كنيم، دور محال پديد مىآيد. پس فرض دوم متعين است. و اين فرض بر عقيده شيعه درباره امامان معصوم منطبق مىباشد.(73)فاضل مقداد اين استدلال را به گونهاى دقيقتر و كاملتر آورده و گفته است:اگر واجب است كه شريعت حافظى داشته باشد، عصمت امام لازم مىآيد و چون ملزوم به اجماع ثابت است، پس لازم هم ثابت است.وى، آن گاه به تبين ملازمه ميان مقدمه و تالى در شرطيه ياد شده پرداخته و گفته است:1. حافظ شريعت را نمىتوان كتاب و سنت دانست؛ زيرا از سويى كتاب و سنت تفاصيل شريعت را در بر ندارند از سوى ديگر در تفسير آن دو احتمالاتى داده مىشود و منشأ اختلاف مىگردد.2. حافظ شريعت اجماع امت اسلامى نيز نيست؛ زيرا همه احكام اسلامى مورد اجماع نيست و اجماع نيز اگر مشتمل بر معصوم نباشد مصون از خطا نخواهد بود و اگر معصوم را در بر گيرد، حافظ در حقيقت معصوم است. از سوى ديگر حجيت اجماع به نقل است نه عقل وگرنه هر گونه اجماعى (مانند اجماع يهود و نصارى) حجت مىبود و اگر نقل هم بر اجماع متوقف باشد، دور لازم خواهد آمد.(74)وضو و از طرفى روزه آخر رمضان واجب و روزه اول شوال حرام است).4. با نادرستى فرضهاى ياد شده، براى حفظ شريعت راهى جز امام معصوم باقى نمىماند.(75)اشكالسعدالدين تفتازانى در نقد دليل ياد شده گفته است:امام به تنهايى و با استناد به امامت خود شريعت را حفظ نمىكند، بلكه به كمك كتاب، سنت، اجماع امت و اجتهاد درست خود شريعت را حفظ مىكند. پس اگر در اجتهاد خود خطا كند، مجتهدان او را از خطايش آگاه مىسازند و او را از رأيش بر مىگردانند و اگر گناهى از او سر زند، امر كنندگان به معروف او را از آن باز مىدارند. اگر هم چنين نكنند، شريعت پايدار و طريق مستقيم و اسلام شكسته نخواهد شد.(76)ارزيابىسخن تفتازانى در نقد دليل متكلمان اماميه پذيرفته نيست. اصولاً اگر درست انديشيده شود روشن مىگردد كه سخن وى ربطى به استدلال پيشين ندارد؛ زيرا چنان كه گفته شد، كتاب و سنت در بردارنده تفاصيل احكام شريعت نيستند. اجماع نيز علاوه بر اين كه اعتبارش وابسته به نقل است كه اعتبار آن نيز وابسته به حجيت و عصمت اجماع مىباشد و در نتيجه مستلزم دور باطل است، اصولاً موارد آن اندك است. اجتهاد نيز ظنّى و خطاپذير است: اما اين كه تفتازانى گفته است: «اگر امام در اجتهاد خود خطا كند، مجتهدان ديگر وى را بر خطايش آگاه مىسازند». مگر مجتهدان ديگر معصومند كه بتوان رأى آنان را معيار تشخيص خطاى اجتهاد امام دانست؟ بنابراين، براى حفظ و تبيين شريعت به صورت كامل راهى جز حافظ معصوم وجود ندارد كه مصداق آن همان امام معصوم است.3. پيامدهاى معصوم نبودن اماماگر امام معصوم نباشد، ممكن است مرتكب خطا و گناه شود. اين امر پيامدهايى(77) دارد كه از نظر عقل و شرع مردود است:الف: نهى از منكر يكى از فرايض مهم اسلامى است. فعل منكر از هر كسى كه صادر شود بر ديگر مكلفان است كه آن را محكوم كنند و اگر مكلفى بر انجام منكرى تصميم گرفته است، بايد او را نهى نمايند. بىشك، مقام امامت نه تنها مانع از نهى از منكر نخواهد شد، بلكه به دليل موقعيت ويژه اجتماعى او نهى از منكر نسبت به او از اهميت بالاترى برخوردار خواهد بود. چنان كه اميرمؤمنان عليهالسلام مخالفت با پيشواى ستمگر را برترين عمل شايسته در راه خدا دانسته است.(78)با وجوب اطاعت از امام و تعظيم و تكريم او منافات دارد.ب: مقام و منزلت اواز افراد عادى امت هم پايينتر خواهد بود؛ زيرا زشتى جرم و گناه با توجه به مقام و جايگاه افراد متفاوت است. چه بسا گناه صغيرهاى كه اگر از امام سر زند، نسبت به مقام و جايگاه او ناپسندتراز گناه كبيرهاى است كه از يكى از افراد عادى امت سر زند. اميرمؤمنان عليهالسلام درباره مسئوليت ويژه رهبران جامعه اسلامى فرموده است: خداوند بر پيشوايان عدالت را واجب كرده است كه زندگى خود را از نظر اقتصادى و معيشتى با ضعيفان و فقيران اندازهگيرى كند تا سختى فقر و تهى دستى آنان را از پاى در نياورد.(79) خداوند خطاب به همسران پيامبر صلىاللهعليهوآله فرموده است:«لستنّ كأحد من النساء ان اتقيتن فلا تخضعن بالقول فيطمع الذى فى قلبه مرض»(80)شما طمع ورزند.حاصل آن كه خطا و گناه، حتى اگر كوچك باشد، با مقام و منزلت ويژه امام كه در آيين اسلام براى او نوشته شده است، سازگارى ندارد.ج: سر زدن خطا و گناه از امام بر وثاقت و اعتبار او آسيب مىرساند و در نتيجه اطاعت و فرمانبرى كامل از او حاصل نخواهد شد و سرانجام هدف از امامت به گونهاى كامل تحقق نخواهد يافت.شيخ طوسى به دو پيامد گذشته اشاره كرده و گفته است:امام بايد از آغاز تا پايان عمر، در گفتار و رفتار خود از خطا و اشتباه و فراموشى معصوم باشد؛ زيرا اگر گناهى از او سر زند، جايگاهش در دلها سقوط مىكند و اگر دچار اشتباه و فراموشى شود به گفتههاى او اعتماد نخواهد شد.در نتيجه فايده نصب او در جايگاه امامت باطل خواهد شد.(81)شديم:ولوجوب الإنكار عليه لواقدم على المعصية فيضاد أمر الطاعة، ويفوت الغرض من نصبه ولانحطاط درجت عن اقل العوام،(82)پايينتر خواهد بود.(83)ارزيابىاز پيامدهاى سه گانه ياد شده پيامد نخست قابل مناقشه است؛ زيرا اگر عصمت امام با دليل ديگرى اثبات نشده باشد مىتوان گفت وجوب اطاعت از او مشروط به غيرگناه است، چنان كه وجوب اطاعت از فرماندهان سپاه ـ كه امام آنان را تعيين مىكند ـ بر افراد سپاه مشروط به دستورهايى است كه معصيت خداوند در آنها بنا شد. زيرا در معصيت خالق اطاعت از مخلوق لازم نيست. «لاطاعة لمخلوق فى معصية الخالق» تفتازانى در نقد اين استدلال گفته است: «والجواب ان وجوب طاعته انما هو فيما لايخالف الشرع».(84)منصبى است دينى و امام خليفه و جانشين پيامبر صلىاللهعليهوآله به شمار مىرود.(85)نقصانى بر آن وارد شود.بنابراين، مقتضاى قواعد عقلى و شرعى اين است كه جانشين پيامبر اكرم صلىاللهعليهوآله و پيشواى جامعه اسلامى پس از او، همانند پيامبر از صفت عصمت برخوردار باشد تا مورد وثوق و اعتماد كامل امت قرار گيرد و قول و فعل او الگوى كامل زندگى فردى و اجتماعى مسلمانان باشد.پي نوشت : 1. احمدبن فارس، معجم المقاييس فى اللغة، ص 779، دارالفكر، بيروت، 1418 ه الطبعةالثانية.2. ابن منظور، لسان العرب، ج 10، ص 175، دار صادر، بيروت، 2000 م، الطبعة الاولى.3. هود، 43.4. العصم الاِمساك: قال: «لا عاصم اليوم من امر اللّه» اى لاشىء يعصم منه. المفردات فى غريب القرآن، ص 337.5. شرح المواقف، ج 8، ص 280.6. همان.7. حقيقة العصمة أن لايخلق اللّه تعالى فى العبد الذنب مع بقاء قدرته و اختياره. شرح العقائد النسفية، ص 113.8. رسائل الشريف المرتضى، ج 3، ص 326، مؤسسةالنور، بيروت.9. تلخيص المحصل، ص 369، دارالاضواء، بيروت.10. اللوامع الإلهية، ص 243، تحقيق آيةاللّه قاضى طباطبايى، دفتر تبليغات حوزه علميه قم، 1422 ق.11. تلخيص المحصّل، ص 369.12. شرح المواقف، ج 8، ص 281، نيز ر.ك: اللوامع الإلهية، ص 244.13. وى، از علماى برجسته ماتريدى است كتاب شرح العقائد النسفيه تأليف سعدالدين تفتازانى را شرح كرده و آن را «النبراس» ناميده است. در سال 1239 ه .ق وفات كرده است.14. النبراس، ص 532، پاكستان، مكتبة حقانية و مكتبة امدادية.15. تلخيص المحصل، ص 368؛ شرح المواقف، ج 8، ص 281.16. تلخيص المحصل، ص 368. ارشادالطالبين الى نهج المسترشدين، ص 301، در كتاب اللوامع الالهية اين قول به اشاعره نسبت داده شده است، ص 244، ولى با توجه به مطالب ياد شده در متن چنين نسبتى پذيرفته نيست.17. كهف / 109.18. يوسف / 53. ر.ك: تلخيص المحصل، ص 368 ـ 369؛ شرح المواقف، ج 8، ص 281؛ اللوامع الإلهية، ص 243.19. العصمة تفضّل من اللّه على من علم انه يتمسّك بعصمته. شيخ مفيد، تصحيح الاعتقاد، ص 106، قم، منشورات الرضى.20. الميزان، ج 11، ص 162.21. انعام / 87.22. صافات / 159 ـ 160.23. در اين باره ر.ك: على ربانى گلپايگانى، الكلام المقارن، ص 241 ـ 251.24. ملا عبدالرزاق لاهيجى، گوهر مراد، ص 469-468، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامى، 1372 ه .ش؛ سرمايه ايمان، ص 115، انتشارات الزهراء، قم، 1364.25. اوائل المقالات، ص 65، مصنفات الشيخ المفيد، ج 4، المؤتمر العالمى لألفية الشيخ المفيد، قم، 1413 ه .26. نهج الحق و كشف الصدق، ص 164، منشورات دارالهجرة، قم، 1414 ه .ق.27. قواعد العقائد، تحقيق على الربانى الگلپايگانى، ص 116، مركز مديريت حوزه علميه قم، 1416 ه .28. شرح المواقف، ج 8، ص 351.29. كشف المراد، ص 492، فاضل قوشجى نيز بر اين مطلب كه اسماعيليه قائل به وجوب عصمت امام مىباشند تصريح كرده است، شرح تجريد الاعتقاد، ص 366.30. المصابيح فى اثبات الإمامة، ص 74 ـ 76 به نقل از اسماعيليه، مجموعه مقالات، ص 142.31. الجارودية تزعم ان عليا والحسن والحسين كانوا ائمة معصومين عن الخطأ والمعصية. ابو منصور بغدادى، اصول الدين، ص 147؛ دارالفكر، بيروت، 1417ه . نيز ر.ك: دكتور احمد محمود صبحى، الزيدية، ص 64، دارالنهضة العربية، بيروت، 1411 ه .32. والأفضل أن
این صفحه را در گوگل محبوب کنید
[ارسال شده از: راسخون]
[مشاهده در: www.rasekhoon.net]
[تعداد بازديد از اين مطلب: 653]
-
گوناگون
پربازدیدترینها