محبوبترینها
چگونه با ثبت آگهی رایگان در سایت های نیازمندیها، کسب و کارتان را به دیگران معرفی کنید؟
بهترین لوله برای لوله کشی آب ساختمان
دانلود آهنگ های برتر ایرانی و خارجی 2024
ماندگاری بیشتر محصولات باغ شما با این روش ساده!
بارش‌های سیل‌آسا در راه است! آیا خانه شما آماده است؟
بارش‌های سیل‌آسا در راه است! آیا خانه شما آماده است؟
قیمت انواع دستگاه تصفیه آب خانگی در ایران
نمایش جنگ دینامیت شو در تهران [از بیوگرافی میلاد صالح پور تا خرید بلیط]
9 روش جرم گیری ماشین لباسشویی سامسونگ برای از بین بردن بوی بد
ساندویچ پانل: بهترین گزینه برای ساخت و ساز سریع
خرید بیمه، استعلام و مقایسه انواع بیمه درمان ✅?
صفحه اول
آرشیو مطالب
ورود/عضویت
هواشناسی
قیمت طلا سکه و ارز
قیمت خودرو
مطالب در سایت شما
تبادل لینک
ارتباط با ما
مطالب سایت سرگرمی سبک زندگی سینما و تلویزیون فرهنگ و هنر پزشکی و سلامت اجتماع و خانواده تصویری دین و اندیشه ورزش اقتصادی سیاسی حوادث علم و فناوری سایتهای دانلود گوناگون
مطالب سایت سرگرمی سبک زندگی سینما و تلویزیون فرهنگ و هنر پزشکی و سلامت اجتماع و خانواده تصویری دین و اندیشه ورزش اقتصادی سیاسی حوادث علم و فناوری سایتهای دانلود گوناگون
آمار وبسایت
تعداد کل بازدیدها :
1846467873
نقش خويشاوندان در تحكيم خانواده(1)
واضح آرشیو وب فارسی:راسخون:
نقش خويشاوندان در تحكيم خانواده(1) نويسنده: سيد ابراهيم سجادي چکیده: اين مقاله نخست به پيشينه تاريخى خانواده، خويشاوندان و گونه تعامل آن دو، از منظر برون دينى و قرآنى اشاره مىكند. سپس به توضيح ديدگاه قرآن راجع به نقش خويشاوندان در تحكيم پايههاى خانواده مىپردازد. در اين راستا از راهكار حقوقى و اخلاقى سخن مىگويد و زمينههايى چون يافتن همسر همسان، پايدارى، استقلال و اصلاح روابط تنش آلود را مورد بررسى قرار مىدهد. كليد واژهها: خانواده، خانواده گسترده، خويشاوندان، ارحام، پيوند خويشاوندى، تحكيم خانواده، همسان گزينى، صله رحم. سخن نخستاز آغاز خلقت تا كنون، تمام انسانها، زندگى اجتماعى خويش را با عضويت در كانون خانواده و جمعى به نام خويشاوندان، آغاز نموده و خود نيز در پايهگذارى اين دو واحد اجتماعى، سهم گرفته و يا با چنين استعداد و آرزويى چشم از جهان فرو بستهاند. بدين ترتيب تقريباً هر انسانى در مسير طبيعى زندگى در كنار تجربه عضويت خانواده و خويشاوندان رسالت تشكيل خانواده و جمع خويشاوندى را نيز به عهده داشته است، تا از طريق تعدد و گسترش مجموعههاى خانوادگى و خويشاوندى، زمينه پيدايش واحدهاى بزرگتر، به نام تيره و قبيله فراهم آيد.قرآن با اشاره به ارزشى بودن شكلگيرى واحدهاى اجتماعى فوق و منشأ طبيعى پيدايش آنها يعنى ازدواج و حفظ سلسله نسب، مىگويد:«هُوَ الَّذى خَلَقَ مِنَ المآءِ بَشَراً فَجَعَلَهُ نَسَباً وَ صِهْراً وَ كَانَ رَبُّكَ قَدِيراً» (فرقان/54)«و اوست كسى كه از آب، آدمى را آفريد پس او را نژاد - پيوستگى نسبى - و پيوند زناشويى - پيوستگى سببى - قرار داد و پروردگار تو تواناست.»«وَاللَّهُ جَعَلَ لَكُم مِنْ أنْفُسِكُمْ أزْوَاجاً وَ جَعَلَ مِنْ أزْوَاجِكُمْ بِنِينَ وَ حَفَدَة.» (نحل/72)«خداوند براى شما از جنس خودتان، همسران و از همسرانتان براى شما فرزندان و نوادگان پديد آورد.»«يَا أيُّهَا النَّاسُ اِنَّا خَلَقْنَاكُمْ مِنْ ذَكَرِ وَ أُنثَى وَجَعَلَنَاكُمْ شُعُوباً وَ قَبَائِلَ لِتَعارَفُوا» (حجرات/13)«اى مردم! ما شما را از يك زن و مرد آفريديم و شما را تيرهها و قبيلهها قرار داديم تا يكديگر را بشناسيد.»قرآن با به كارگيرى واژههاى: «ازواجكم»، «بنين»، «حفدة»، «نسبا»، «صهرا» و «لتعارفوا» از اهميت و ارزشى بودن شناخت پيوندها و نسبتها، در خانواده و خويشاوندان، پرده بر مىدارد تا در سايه تأمين چنين شفافيتى جامه عمل پوشاندن به نظام حقوقى و اخلاقى پيشنهادى، در رابطه با اين دو حوزه حيات جمعى، امكانپذير گردد.پيام ضمنى آيات فوق اين است كه ثبت دقيق ازدواجها به قصد نماياندن شفاف انتسابهاى ابوينى و خانوادگى، خواسته تمام اديان توحيدى را تشكيل مىدهد و بر همين اساس، ازدواجهاى كه با نامهاى: ازدواج ضمد، ازدواج اشتراكى، ازدواج جمعى، ازدواج اختلاطى1 و...، در تاريخ تشكيل خانواده آمده است و در آنهاانتساب واقعبينانه فرزندان به پدر ناممكن مىنمايد، جزء بدعتهاى جاهلانه بشرى و مخالف مشيت الهى، شمرده مىشود.به هر حال، گرايش غالب، در مطالعات تبار شناختى و جامعه شناختى، با پيشينه نگرى و پيشنهاد قرآن، همخوانى، نشان مىدهد. اغلب انسانها، تمايل دارند كه با نيروى نامرئى پيوند فاميلى و ازدواج، به نوعى سازمان يافتگى، تن در دهند و آگاهانه يا ناخودآگاه، آرزو دارند كه وصلتها بايد در دامن شبكههاى خويشاوندى جوانه زده، پيوند خويشاوندى جديدى را بين دو خانواده پديد آورند و با شكوفايى و زاد و ولد، زمينه پيوندهاى جديد و شكلگيرى فاميل تازهاى را فراهم نمايند! به همين دليل در پژوهش جامعه شناختى آمده است:«خويشاوندى و خانواده... دو واقعيت مكمل يكديگرند كه هر كدام بايد به اعتبار ديگرى درك شود. دستگاه خويشاوندى يب نسب و دستگاه وصلت يا سبب در تمام جوامع وجود دارند و بايد به نحوى با هم توافق داشته باشند. اينها دو نوع منطق سازمانى هستند و هر دو به هم وابستهاند و رابطه آنها با يكديگر يكى از بنيادهاى اصلى دستگاه اجتماعى كلى هر جامعه است.»2حديث نبوى نيز در مقام يادآورى نقش ازدواج در ايجاد رابطه عاطفى ميان فاميلها و پيدايش گروه خويشاوندى جديد مىگويد:«إنّ اللَّه جعل المصاهرة نسباً لاحقاً و امراً مفترضاً و شجّ بها الارحام»3«همانا خداوند ازدواج را امر لازم و نسب ضميمه شده قرار داد و به وسيله آن بين ارحام تداخل و اختلاط پديد آورد.»خويشاوندان و خانواده در دو نگاهاديان توحيدى در اين امر تبار شناختى، ترديدى ندارند كه حضرت آدم و حواعليهما السلام پس از آفرينش معجزهآسا، تشكيل خانواده دادند و فرزندان و نوادگان آن دو نيز با پاى بندى به سنت ازدواج تك همسرى، شفافيت نسبت زناشويى و انتساب فاميلى را پاس مىداشتند. تا جايى كه حافظه تاريخ مكتوب نشان مىدهد، ساير انسانها نيز بيگانه با نام خانواده و خويشاوند، نزيستهاند، در عين حال اختلاف ريشهاى بين نگاه قرآن و ديدگاه آلوده به توهمهاى هوسآلود بشرى نسبت به معنا و رابطه معنايى - حقوقى، اين دو عنوان به چشم مىآيد كه مطالعه دقيق آن مىتواند كمكى باشد، به پاسدارى از نظام خانوادگى در اسلام.1 - نگاه برون دينىجامعهشناسان بر اين باورند كه در غرب تا اواسط قرن نوزدهم، از واژه خانواده معنايى جز خانواده گسترده و پدر سالار به ذهن نمىآمد كه افراد و اعضاى آن عبارت بودند از پدر با همسر يا همسران خود، پسر با همسران و فرزندانشان و ساير خويشاوندان4 ، مثل خواهران و شوهرانشان، عمهها، خالهها، عموها، داييها، خواهرزادهها و برادرد زادهها.5 در خانواده گسترده اعضا در زمينههاى مختلف، از نظام خانوادگى الهام مىگرفتند و «در حقيقت گروه خويشاوند بنيادىترين نيروى ادغام كننده و يك پارچه ساز، در زندگى اجتماعى به عنوان يك سازمان همه كاره در سياست، اقتصاد، آموزش، مذهب و نيازهاى روانى تمام اعضايش تأثير به سزا، داشت.»6 «ثروت خانوادگى به شكل مشاع و مشترك مورد بهره بردارى قرار مىگرفت و كسى جز رئيس خانواده نمىتوانست تصميم اقتصادى بگيرد.»7در دل چنين گروه اجتماعى، ازدواجها صورت مىگرفت اما بدون قدرت انتخاب و استقلال اقتصادى و اجازه زندگى مستقل.8صلابت خانواده گسترده يا گروه خويشاوندى، از نيمه دوم قرن 19 در غرب فرهنگى - فكرى رو به شكست و انحلال گذاشت و كم كم جاى خود را به واقعيتى سپرد كه از آن به عنوان خانواده تك همسر، خانواده زن و شوهرى و خانواده هستهاى ياد مىشود. عناصر اصلى خانواده جديد، به دور از سلطه فاميل، تشكيل خانواده مىدهند9 كه با تولد نخستين فرزند رو به گسترش مىنهد، با تولد آخرين فرزند، گسترش كامل مىگردد، با ازدواج اولين فرزند، رو به انقباض مىگذارد، با فوت شوهر، انقباض كامل مىگردد و با فوت مادر انحلال صورت مىگيرد.عمر يك خانواده هستهاى حدود (50) تا (55) سال است كه به مراحل: شكلگيرى، گسترش، گسترش كامل، انقباض، انقباض كامل و انحلال تقسيم مىشود10 .در غياب پوشش حمايتى خانواده گسترده (و خويشاوندان) و اوجگيرى نهضت فمينيستى در غرب، خانواده هستهاى نيز با فشارهاى ويرانگر و جديدترى روبهرو گرديد11 كه عمدهترين آنها را فعاليتها و اقدامات فمينيستهاى راديكال و چپ تشكيل مىدهد. فمينيستهاى راديكال، براى رهايى زنان از حقارت و وابستگى، يارى جستن از فناورى و جايگزينى بچه آزمايشگاهى و علمى را بهجاى بچهزايى زن پيشنهاد مىكنند12 . كمونيزم در چين و شوروى، خانواده را تحت فشار قرار داد. در دهه اول انقلاب كمونيستى در شوروى بر خانواده هستهاى نيز آسيب جدى وارد گرديد13. از سوى كمونيستها خانواده سنتى واحد ايستا و بريده از جامعه و نگهدارى كودك توسط والدين، باز بورژوازى، خوانده شد. خانواده پيشنهادى و تحوّلپذير از نظر آنها عبارت بود از پيوستن متكى بر عشق و تمايل متقابل كه فرزند ناشى از آن به پرورشگاه فرستاده مىشد و زن و مرد با كاهش يا انهدام عشق متقابل، از هم جدا مىگرديد. بر اين اساس در جامعهاى آرمانى و پيشنهادى كمونيستها واژه والدين من و فرزندان من، جايى نداشت و در عوض استفاده از واژههاى پيران، بزرگسالان، كودكان و نوزادان، بايسته قلمداد مىشد14 ، و توارث هم در آن غير قانونى مىنمود15. در حقيقت، اين تفكر، عنصر سوم خانواده هستهاى را از آن مىگرفت. خانواده، خانواده زن و شوهرى مىشد كه با خانواده هم جنس گرايان برابرى مىكرد، البته با قطع نظر از تفاوت جنسيت در اين دو نوع ازدواج.به هر حال، سرنوشتى كه براى خانواده و خويشاوند در غرب(جهان صنعتى با زيست شهرى) رقم خورده است، برگشتناپذير مىنمايد. حتى «مارتين سگالن» كه از مبتكران و مخالفان ديدگاه «عمر خويشاوند به عنوان مبناى ايجاد و استمرار رابطهها تقريباً پايان يافته است»16 مىباشد، خود نيز به صورت ضمنى، تحول ياد شده را قبول دارد و مىگويد:«آنچه كه جامعه صنعتى ما را از جوامع ابتدايى متمايز مىسازد فقدان مفهوم دودمان نيست بلكه اين واقعيت كه گروههاى اجتماعى ما تا آن حد كه بر مبناى ديگرى (چون گروه سنى، طبقه اجتماعى، رفاقت، شغل ادارى، يا كار در كارخانه، فعاليتهاى تفريحى و مانند اينها) اتكا دارد، بر خويشاوندى مبتنى نيست»17اين بى اعتنايى چرا به وجود آمده است؟ جوابهاى مختلفى ارائه شده18 و عاملى كه از نظر خود مارتين، قابل قبول مىنمايد، اصل آزادى است كه مىتواند موقع انتخاب همسر و نيز انتخاب كسى (از بين خويشاوندان) كه بايد با او، ارتباط برقرار كند، به عنوان تكيه گاه ايدئولوژيكى مورد بهره بردارى قرار بگيرد19! يعنى سر دوراهى رعايت اصل آزادى و رعايت خويشاوندى، اولويت با آزادى است! اين، يعنى بى اعتنايى به برقرارى ارتباط با خويشاوندان. وقتى مىگويم: آزادم كه از مجموعه خويشاوندان با كه رابطه مستحكم برقرار كنم، معنايش اين است كه خويشاوندى را معيار ارتباط نمىشناسم!خلاصه سخن اين كه به گفته «تالكوت پارسونز» جامعه شناس آمريكايى، خانواده هستهاى «اين گروه خانگى، منزوى و جدا از خويشاوندان، براساس ازدواج بين والدين بنا شده است كه آزادانه يكديگر را برگزيدهاند»20 پس نه در ايجاد آن خويشاوندان نقش دارند و نه در تحكيم روابط آن.2 - نگاه قرآنىواژهها و كلماتى كه قرآن از آنها براى بيان روابط خويشاوندى و مسائل مربوط به آن، سود مىبرد، عبارتند از: اهل(تحريم/6)، ارحام(نساء/1، انفال/72، احزاب/6، محمد/22 و ممتحنه/3)، ذىالقربى (بقره/83 و 177 و 215، نساء/36 و نحل/90)، عشيره (توبه/24، شعراء/214 و مجادله/22) و فصيله (معارج/13).همانگونه كه لغت شناسان و محققان حوزه زبان و فرهنگ، واژههاى: ارحام، اقربا، عشيره، اهل و خويشاوند را هم معنى مىشناسند؛21 قرآن پژوهان و مفسّران نيز واژههاى اهل، ارحام، اقارب22، فصيله و عشيره23 را داراى معناى مشترك مىدانند كه عبارت است از منسوبين نزديك.بنابر اين مىتوان عنوان خويشاوند را ترجمه ارحام دانست و تمام بايدها و نبايدهاى مربوط به يكى از عناوين ياد شده را، گزارههاى مربوط به آن قلمداد كرد.گستره حوزه خويشاوندىگروه خويشاوندان از چه گسترهاى برخوردار است و چه نوع منسوبين را شامل مىشود؟ سؤال اساسى است كه هم در حوزه تفسير جلب توجه مىكند و هم در حوزه فقه. آيا والدين و اولاد از ارحاماند؟24 منسوبين سببى مىتوانند جزء خويشاوندان باشند؟25 چه تعداد از افراد هميشه در دايره ارحام مىگنجد؟26 ريز پرسشهاى عمده دايره خويشاوندان را تشكيل مىدهد.در جامعهشناسى27 و نزد برخى از شارحان متون28 دينى، علاوه بر منسوبين نسبى، منسوبين سببى نيز جزء گروه خويشاوندى، قرار گرفته و تحت عنوان صله رحم، درباره رسيدگى به زن پدر و زن برادر (با اين كه از ارحام نسبى نمىباشند) سخن رفته است29. بر اين اساس، زن پدر و زن برادر به دليل پيوند نسبى مورد حمايت خويشاوندان نسبى خود و به دليل پيوند سببى مورد حمايت خويشاوندان شوهرشان قرار مىگيرند.آيت الله جوادى آملى با استفاه از روايت: «انّ اللَّه جعل المصاهرة نسباً لاحقاً امراً مفترضاً و شجّ بها الارحام» مىگويد:«پس انسان موظف است ارتباط خود را با ارحام سببى نيز قطع نكند.»30شهيد دستغيب بر اين باور است كه ارحام، مطلق اقارب را، شامل مىشود كه عبارتند از خويشاوندان پدرى، مادرى و خويشاوندى از طريق اولاد31 از قبيل اقارب شوهر دختر و همسر پسر انسان.آلوسى، پس از نقل ديدگاههاى مختلف و دلايل آنها، بر اين نظر پاى مىفشارد كه والدين و اولاد نيز در حوزه ارحام قرار دارند و اگر احسان به اقارب در قرآن:(بقره/180 و 215 و نساء/135) جداگانه و پس از تذكر احسان به والدين، با حرف (واو) آمده، از باب عطف عام بر خاص است32.در روايتى از امام صادقعليه السلام، دختر از ارحام شناخته شده است:«من زوّج كريمته من شارب خمر فقد قطع رحمه.»33«كسى كه دخترش را به عقد شرابخوار در آورد، در مورد او قطع صله رحم كرده است.»در روايت مشابه، پيامبرصلى الله عليه وآله وسلم نيز مىفرمايد:«من زوّج كريمته من فاسق فقد قطع رحمه»34«كسى كه دخترش را به عقد فاسقى در آورد در مورد او قطع صله رحم كرده است.»آيه «و آت ذالقربى حقّه» (اسراء/26)، نازل شد و پيامبرصلى الله عليه وآله وسلم فرمان يافت كه حق خويشاوند خود را بدهد، آن حضرت فدك را به فاطمهعليها السلام واگذار نمود.35 برخى از فقها،36 همانند بعضى از جامعه شناسان،37 گروه خويشاوند را عبارت مىداند از كسانى كه همه اولاد پدر چهارم يعنى پدر پدر پدر بزرگ به حساب مىآيند.بر اساس ديدگاه علماى شيعه، موقع نزول آيه تشريع خمس، جهت تأمين نيازمندى فقراى خويشاوندان پيامبرصلى الله عليه وآله وسلم، تمام كسانى كه سلسله نسبشان به هاشم38 مىرسيدند به شمول آل على39 در قلمرو ذوىالقربا قرار گرفتند.زمانى كه پيامبرصلى الله عليه وآله وسلم موظف گرديد كه دعوت به اسلام را آشكار كند و آيه: «و انذر عشيرتك الاقربين» (شعراء/214)، نازل شد، تمام بنى هاشم40 را جمع كرد و خطاب به آنان فرمود:«خداوند به من فرمان داده است كه خويشاوندان نزديكم را بيم دهم. شما عشيره و گروهم هستيند. خداوند پيامبرى را مبعوث نكرده مگر اين كه از اهل او برادر، وزير و وارث، وصى و خليفه برايش برگزيده است. كدام يك از شما آماده است با من بيعت كند تا برادر، وارث، وزير و وصى من باشد.»41متونى كه مورد مطالعه قرار گرفت، مؤيد ديدگاهى است كه مىگويد، تمام افراد گروهى كه در پدر چهارم اشتراك دارند، هم ريشه و همخويشاوند شمرده مىشوند و از نظر دين رابطه حقوقى خاصى بين آنها حاكم است و هر فردى نسبت به ديگر اعضاى گروه ملزم به اداى وظيفه و مسئوليت تعريف شدهاى مىباشد كه در همين نوشته به مطالعه گرفته خواهد شد.در دل شبكه خويشاوندى با قلمرو فوق، واحدهاى كوچكتر خانواده وجود دارد كه نام و عنوان خاصى براى آن در قرآن به چشم نمىخورد ولى براى بيان گفتنىهاى مربوطه از عناوين عناصر اصلى اين نهاد، از قبيل: بعل، ازواج، زوج، والدين والد، والده، ولد و اولاد، استفاده به عمل مىآيد.عنوان «صله رحم» كه در لغت به معناى اتحاد، انجمن ملاقات و ديدار افراد همخويشاوند است42 شبكه تعاملى عاطفى را پيشنهاد مىكند كه عملى شدن آن به بهبودى زندگى مادى و معنوى تمام آنان مىانجامد و در پناه آن بايد خانوادهها شكل بگيرد. البته با رابطه عاطفى و حقوقى ممتازتر و چشم گيرتر كه قرآن در مقام ترسيم ابعاد آن مىگويد:«وَ جَعَلَ بَيْنَكُمْ مَوَدَّةً وَ رَحْمَةً» (روم/21)«و در ميان شما دوستى و دلسوزى قرار داد»«هُنَّ لِبَاسٌ لَهُنَّ» (بقره/187) «همسران تان لباس شما و شما لباس آنان هستيد»«فَلَمَّا أَثْقَلَتْ دَعَوَا اللَّهَ رَبَّهُمَا لَئِنْ ءَاتَيْنَا صَالِحاً لَنَكُونَنَّ مِنَ الشَاكرينَ» (اعراف/189)«پس وقتى كه مادر سنگين شد، همراه با شوهرش از خداوند پروردگارشان خواستند: اگر فرزند صالح به ما دهى از شاكران خواهيم بود»الرِّجَالُ قَوَّامُونَ عَلَى النِّسَاءِ بِمَا فَضَّلَ اللّهُ بَعْضَهُمْ عَلَى بَعْضٍ وَبِمَا أَنْفَقُوا مِنْ أَمْوَالِهِمْ...» (نساء /34)«مردان نگهبان زنانند به خاطر فضيلتى كه خدا بعضى از آنها را نسبت به برخى ديگر داده است و به دليل انفاق كه از اموالشان مىكنند.»وَقَضَى رَبُّكَ أَلَّا تَعْبُدُوا إِلَّا إِيَّاهُ وَبِالْوَالِدَيْنِ إِحْسَاناً إِمَّا يَبْلُغَنَّ عِندَكَ الْكِبَرَ أَحَدُهُمَا أَوْ كِلاَهُمَا فَلَا تَقُل لَهُمَا أُفٍّ وَلاَ تَنْهَرْهُمَا وَقُل لَهُمَا قَوْلاً كَرِيماً. وَاخْفِضْ لَهُمَا جَنَاحَ الذُّلِّ مِنَ الرَّحْمَةِ وَقُل رَّبِّ ارْحَمْهُمَا كَمَا رَبَّيَانِى صَغِيراً» (اسراء 23 - 24)«پروردگارت، فرمان داده كه جز او را نپرستيد! و به پدر و مادر نيكى كنيد! هر گاه يكى از آن دو يا هر دوى آنها، نزد تو به سن پيرى رسند، كمترين اهانتى به آنها روا مدار! و بر آنها فرياد مزن! با گفتار لطيف، سنجيده و بزرگوارانه، با آنها سخن بگو و بالهاى تواضع خويش را از سر محبت و لطف، در برابر آنان فرود آر و بگو: پروردگارا! همانگونه كه آنها مرا در كوچكى تربيت كردند، مشمول رحمتشان قرار بده.»روابط عاطفى كه آيات فوق بدان اشاره دارد و خاستگاه رفتار حقوقى و اخلاقى ويژهاى مىباشد، با همّت و عنايت خويشاوندان قابل تأمين، تثبيت و افزايش است و بازتاب آن به صورت عكسالعمل و در قالب تحكيم بيشتر روابط خويشاوندى، خود آنها را نيز در برمىگيرد. به عبارتى خانواده به نهالى مىماند كه اگر توسط خويشاوندان آبيارى شود و شاخ و برگ پيدا كند و به بار بنشيند، سايه و ميوهاش در خدمت خويشاوندان قرار مىگيرد! بدين صورت كه هم باران محبت و مهرورزى، از زندگى مشترك عروس و داماد بر زمين زندگى خويشاوندان آن دو، مىبارد و هم فرزند پرورش يافته در اين كانون كه از خويشاوندان هر دو فاميل است، در آينده تحت عنوان صله رحم به حمايت از همه آنان خواهد پرداخت.حراست از پيوند خويشاوندى و راهكارهاقرآن در پى تحكيم انسجام خويشاوندى و استفاده از آن جهت تأمين رفاه، آرامش و آبادانى در حيات اجتماعى است. دستيابى به چنين اهدافى يقيناً به حمايت آگاهانه از خانواده هستهاى نيز مىانجامد:«تعاليم اسلام با تأكيد بر روابط خويشاوندى به دنبال حمايت از اين خانواده كوچك و كمك به رشد و حل مشكلات آن است. با تقويت روابط خويشاوندى، در مراتب متعدد آن، مىتوان در جهت حل مشكل خانواده يا دستكم كاهش آن گامهاى جدى برداشت».43آموزههاى دينى كه در رابطه با تحكيم پايههاى انجمن خويشاوندى كارآمدى دارد، متنوع است و در تمامى آنها نفعرسانى متقابل مطرح مىباشد. در يك جمعبندى مىتوان تمام آنها را به دو بخش تقسيم كرد و تحت دو عنوان به مطالعه و دقت گرفت.راهكار حقوقىپارهاى از آموزههاى كارآمد در جهت تحكيم روابط و انسجام گروه خويشاوندى، ماهيت حقوقى دارد؛ يعنى در پيشنهاد و تطبيق آنها اراده قانونگذار و شارع بيشتر از اراده فرد نفعرسان، نقش دارد. در مواردى، مخالفت يا اقدامات منفى نفعرسان، وى را تحت پىگرد قانونى قرار مىدهد.تأمين نفقه و هزينه زندگى نيازمندان، توزيع ميراث و پرداخت ديه قتل ناآگاهانه، در جمع خويشاوندان، از مصادق بارز اين نوع راهكار مىباشد.نفقه بچه كوچك يا ناتوان بر پدر، مادر، اجداد و مادربزرگهاى پدرى يا اجداد و مادربزرگهاى مادرى، با رعايت ترتيبى، واجب مىباشد. بر فرزند واجب است نفقه پدر و مادر و پدربزرگها و مادربزرگهايش را بپردازد.44ديه قتل از روى خطا، به عهده عاقله است كه شامل اقارب ذكور پدرى مىباشند. از قبيل برادران قاتل و پسرانشان، عموها و پسرانشان و عموهاى پدر و فرزندانشان.45قرآن، خويشاوندان نسبى و سببى را در دارايى كسى كه مىميرد، شريك مىداند. پدر و مادر و پدربزرگها و مادربزرگها، در سطوح مختلف، فرزند و فرزندان فرزند، در هر فاصلهاى كه قرار داشته باشند، برادران، خواهران، عموها، عمهها، داييها، خالهها و فرزندان آنها، زن و شوهر، كه دايره وسيعى را تشكيل مىدهند، به گونهاى از مال ميت، ارث مىبرند. قرآن در اين رابطه، با بيان فشردهاى، مىگويد:«لِلْرِجَالِ نَصِيبٌ مِمَّا تَرَكَ الْوَالِدَانِ وَالْأَقْرَبُونَ وَلِلْنِسَاءِ نَصِيبٌ مِمَّا تَرَكَ الْوَالِدَانِ وَالْأَقْرَبُونَ مِمَّا قَلَّ مِنْهُ أَوْ كَثُرَ نَصِيباً مَفْرُوضاً» (نساء /7)«براى مردان، از آنچه پدر و مادر و خويشاوندان او از خود برجاى مىگذارند سهمى است و براى زنان نيز، از آنچه پدر ومادر و خويشاوندان به جاى مىگذارند، سهمى؛ خواه آن مال كم باشد يا زياد، اين سهمى است تعيين شده و پرداختنى».«وَلِكُلٍّ جَعَلْنَا مَوَالِىَ مِمَّا تَرَكَ الْوَالِدَانِ وَالْأَقْرَبُونَ وَالَّذِينَ عَقَدَتْ أَيْمَانُكُمْ فَآتُوهُمْ نَصِيبَهُمْ إِنَّ اللّهَ كَانَ عَلَى كُلِّ شَىْءٍ شَهِيداً» (نساء /33)«براى هر كس، وارثانى قرار داديم كه از ميراث پدر و مادر و نزديكان ارث ببرند.»بىترديد اجراى مقررات باب انفاق، ديه عاقله و باب ارث، همزمان هم در جمع خويشاوندان آرامش روحى به وجود مىآورد و هم پيوستگى فاميلى را استحكام مىبخشد. اگر اين مباحث، زيرمجموعه صله رحم، شمرده نشده است ناشى از ماهيت حقوقى آنها مىباشد.راهكار اخلاقىدر كنار راهكارِ حقوقى، قرآن در راستاى حراست از روابط خويشاوندى، از ضرورت پيوستگى تمام اعضاى فاميل، تحت عنوان «صله رحم» سخن مىگويد. به دليل نبود الزام قانونى در تطبيق اين نوع همكارى نام «راهكار اخلاقى» را براى آن برگزيدهايم.البته اين روش، از الزام اعتقادى و اخلاقى بس جدى، برخوردار است. در قرآن كمتر آموزهاى وجود دارد كه، پىآمد اعتقادى و اخلاقى ناديده انگاشتن آن، به زيانبارى ناديده گرفتن «صله رحم»، مطرح شده باشد! امام زينالعابدينعليه السلام خطاب به امام باقرعليه السلام مىفرمايد: «ايّاك و مصاحبة القاطع لرحمه! فانّى وجدته ملعوناً فى كتاب اللَّه فى ثلاثة مواضع: قال اللَّه: «فَهَلْ عَسَيْتُمُ إِنْ تَوَلَّيْتُمْ أَنْ تُفْسِدُوا فِى الْأَرْضِ وَ تُقَطِّعُوا أَرْحامَكُمْ. اُولئِكَ الَّذينَ لَعَنَهُمُ اللَّهُ فَأَصَمَّهُمُ وَ أَعْمَى أَبْصارَهُمْ» (محمد /22 و 23) و قال: «وَالَّذِينَ يَنقُضُونَ عَهْدَ اللَّهِ مِنْ بَعْدِ مِيثَاقِهِ وَيَقْطَعُونَ مَا أَمَرَ اللَّهُ بِهِ أَن يُوصَلَ وَيُفْسِدُونَ فِى الْأَرْضِ أُولئِكَ لَهُمُ اللَّعْنَةُ وَلَهُمْ سُوءُ الدَّارِ» (رعد /25) و قال فى البقرة: «الَّذِينَ يَنْقُضُونَ عَهْدَ اللّهِ مِنْ بَعْدِ مِيثَاقِهِ وَيَقْطَعُونَ مَا أَمَرَ اللّهُ بِهِ أَنْ يُوصَلَ وَيُفْسِدُونَ فِى الْأَرْضِ أُوْلئِكَ هُمُ الْخَاسِرُونَ» (بقره /46¬)27«از رفاقت با كسى كه به صله رحم، پشت پا زده است، پرهيز كن؛ زيرا در سه جاى قرآن، او را ملعون و محروم از رحمت خداوند يافتهام: خداوند فرموده است: «اگر (از اين دستورها) روىگردان شويد، جز اين انتظار مىرود كه در زمين فساد و قطع پيوند خويشاوندى كنيد. آنها كسانى هستند كه خدا لعنتشان كرده و گوشهايشان را كر و چشمهاىشان را كور كرده است» و فرموده است: «آنها كه عهد الهى را پس از بستن استوار آن، مىشكنند و پيوندهايى را كه خدا دستور به برقرارى آن داده، قطع مىكنند و در روى زمين فساد مىنمايند، براى آنهاست، لعنت و بدى سراى آخرت» و در سوره بقره مىگويد: «فاسقان كسانى هستند كه پيمان خدا را پس از بستن محكم آن، مىشكنند و پيوندهايى را كه خدا دستور داده برقرار سازند مىگسلند و در روى زمين فساد راه مىاندازند، اينها زيانكارانند».در كنار كاركرد و آثار مربوط به مارواءالطبيعه و عالم غيب كه با عبارتهاى گوناگون در روايات قابل مطالعه مىباشد و ترس و اميد جدى را به ارمغان مىآورد، در متون دينى، پيرامون آثار و پيامدهاى دنيوى برخورد مثبت يا منفى، با مسأله صله رحم، نيز سخن رفته است؛ به گونهاى كه براى هر عاقلى قابل درك مىباشد. همانگونه كه بازتاب ماورايى پيوستن و گسستن از انجمن خويشاوندان، حيرتزا و تكاندهنده است. كاركردهاى اين جهانى، ناديدهگرفتن اين گونه از روابط اجتماعى، نيز بسيار قابل توجّه و انگيزهبخش مىباشد:قال رسولاللَّهصلى الله عليه وآله وسلم: «من ضمن لى واحدة ضمنت له اربعة! يصل رحمه فيحبّه اللَّه و يوسع عليه رزقه و يزيد فى عمره و يدخله الجنة التى وعده».47«هر كس يك چيز را برايم تضمين كند، من چهار چيز را براى او تضمين مىكنم: با ارحامش رابطه برقرار كند كه در پى آن خداوند دوستش مىدارد، بر رزق و روزيش مىافزايد، بر طول عمرش مىافزايد و او را وارد بهشتى كه وعده داده، مىكند.»قال رسولاللَّهصلى الله عليه وآله وسلم: «صلة الرحم تعمر الديار و تزيد فى الاعمار».48«صله رحم خانهها را آباد و عمرها را طولانى مىكند.»قال رسولاللَّهصلى الله عليه وآله وسلم: «صلة الرحم تهوّن الحساب و تقى ميتة السوء».49«صله رحم حساب را آسان مىكند و از مرگ ناگوار پيشگيرى مىنمايد.قال رسولاللَّهصلى الله عليه وآله وسلم: «انّ صلة الرحم مثراة فى المال و محبّة فى الاهل و منسأة فى الاجل».50«همانا صله رحم، سبب افزايش مال، محبّت بين خويشاوندان و تأخير مرگ مىگردد.»امام صادقعليه السلام فرمود: «صلة الرحم تحسّن الخلق و تسمّح الكف و تطيّب النفس و تزيد فى الرزق».51«صله رحم سبب نيكى اخلاق، سخاوتمندى، پاكى روح و افزايش روزى مىشود.»علىصلى الله عليه وآله وسلم: «ليس مع قطيعة الرحم نماء».52«با قطع صله رحم هيچگونه توسعهاى حاصل نمىآيد.»در تعاليم شعيبعليه السلام آمده است: «و قطيعة الرحم تورث الهمّ... لا راحة لقاطع القرابة».53«قطع صله رحم غم و اندوه را در پى مىآورد... كسى كه از نزديكانش فاصله مىگيرد راحتى ندارد.»افزايش عمر، رفاه كه معيشتى، آبادى خانهها (كه احتمالاً تحكيم روابط خانوادگى و زناشويى را هم شامل است)، جلوگيرى از مرگهاى سياه و زودهنگام، محبوبيت نزد فاميل، طهارت و پاكى ضمير و آسايش روحى و... به عنوان دستاورد ايجاد نظام خويشاوندى و تقويت روحيه مهرورزى بين افراد همخويشاوند تحت عنوان صله رحم، يادآور اين است كه بدينوسيله مىتوان به توسعه و پيشرفت همه جانبه دست يافت.قرآن نيز سازندگى حمايت خويشاوندى را مورد تأييد قرار مىدهد و «فصيله» و انجمن خويشاوندان را پناهگاه مىشناسد: «و فصيلته التى تؤيه» (معارج /13). انسان وقتى در اين پناهگاه قرار دارد، مطابق با نيازهايش حمايت دريافت مىكند و در مسير پيشرفت قرار مىگيرد. و سخن امام علىعليه السلام در رابطه با توضيح پوشش حمايت خويشاوندان شايان مطالعه است كه مىفرمايد:«ايها النّاس انه لايستغنى الرجل - و ان كان ذا مال - عن عترته و دفاعهم عنه بايديهم و السنتهم و هم اعظم الناس حيطة ورائه و المهم لشعثه و اعطفهم عليه عند نازلة اذا نزلت به... و من يقبض يده عن عشيرته فانّما تقبض منه عنهم يد واحدة و تقبض منهم عنه ايد كثيرة و من تلن حاشيته يستدم من قومه المودة.»54«اى مردم هيچ كس از ارتباط با خويشاوندان و از دفاع آنان با دست و زبانشان بىنياز نيست - اگر چه مالدار باشد - خويشاوندان، بزرگترين حمايتكنندگان در دنبال او هستند، هيچكس چون خويشاوندان آدمى، پريشانىهاى او را مبدّل به آسايش نمىكند. خويشاوندان آدمى، مهربانترين مردم در هنگام فرود آمدن حوادث سخت و ناگوار است. كسى كه دست كرامت خود را از خويشاوندانش برمىدارد، يك دست از آنان برداشته مىشود. و در مقابل دستهاى فراوانى از او برداشته خواهد شد، هر كه خوى نرم دارد، از محبّت دائمى خويشاوندانش، برخوردار خواهد بود.»جالب اين كه در جامعهشناسى نيز از خويشاوندان به عنوان پناهگاه و عامل دستيابى به ثبات ياد شده است:«به محض اين كه فرد در زنجيره نسلهاى متوالى جايى را براى خود بيابد، به شبكه خويشاوندى همبر ]: افرادى كه پهلوى هم قرار گرفته[ تعلق پيدامى كند و از طريق منشأ خانوادگى خود و مكان خويش در ارتباط با آن، چنين مىانگارد كه به يك «مهرابه» مناسب دست يافته است. شبكههاى خويشاوندى ايجاد كننده ثبات و احساس تعلق بوده و كاركرد خود را به عنوان نظامهاى كسب هويت ايفا مىكنند.»55در صحنه زندگى كه صحنه جنگ با مشكلات است، وقتى فرد چنين پشتوانه و پناهگاهى را از دست مىدهد، نمىتواند از گزند نگرانىها، درامان باشد. اين نگرانىها، در تمام صحنهها، او را آزار مىدهد و حتى اصل حيات او را نيز تهديد مىكند و ممكن است مرگ سياه را به سراغ او بفرستد! در اين رابطه تحليل زندهياد علامه جعفرى خواندنى است كه در آن از نگرانىها، غصهها و احياناً خودكشى، به عنوان بازتاب پيدايش گسستگى در روابط خويشاوندى ياد مىشود:«به طور طبيعى بريده شدن و گسيخته شدن افرادى از انسانها كه شاخهها و شكوفههاى يك درخت را تشكيل مىدهند، يك جريان روانى تيره و مزاحم را - اگر چه بدون آگاهى - در سطوح روان افراد به وجود مىآورد. اين جريان مخفى مانند عقدههاى روانى، بدون اين كه خود را نشان بدهند، مشغول فعاليت مىباشند. آيا احتمال نمىرود كه اندوهها و غمهاى متناوبى كه فضاى درون آدميان را بدون علت روشن فرامىگيرند، ناشى از بيگانگى شاخههاى درخت دودمان از يك ديگر باشند؟ به هر حال، بيگانگى از ديگر افرادى كه در ريشه و ساقه و آبيارى و تغذيه شركت مستقيم يا غيرمستقيم دارند، آدمى را در معرض گرفتارىها قرار خواهد داد! آيا احتمال نمىدهيد بعضى از ريشههاى روانى خودكشىها در برخى از كشورهاى پيشرفته از نظر آسايش مادى كه خودشان اين پيشرفتگى را تمدن ناميدهاند، مستند به اين نوع بيگانگى بيرحمانه باشد».56«مقدار فراوانى از اختلالات حياتى ما ناشى از اضطرابات و اختلالاتى است كه در روان ما، به وجود مىآيند و دمار از حيات ما درمىآورند. غصهها و اندوهها، همانند تيشههاى مخفى، بر بريدن ريشههاى حيات، ما مشغولند... هيچ عاملى براى از بين بردن غصهها و اندوهها، مانند احساس اشتراك با ديگر انسانها در ناملايمات و ناگوارىها و لذت بردن از رفاه و آسايش آنان وجود ندارد.»57حدود حمايتهاى خويشاوندىيارىرسانى يا رواج حمايت در جمع خويشاوندان به اين پيشزمينه بستگى دارد كه افراد، همديگر را بشناسند و به تعبيرى نوعى از تبارشناسى، در جامعه اسلامى بايد شكل قانونى پيدا كند تا عملياتى شدن هر دو نوع راهكار، امكانپذير گردد. به همين دليل در سخنى از پيامبرصلى الله عليه وآله وسلم كه با متن مختلف نقل شده است مىخوانيم:«اعرفوا انسابكم تصلوا ارحامكم».58«نسبتتان را بشناسيد تا به خويشاوندانتان رسيدگى كنيد.»«تعلموا من انسابكم ما تصلون به ارحامكم».59«سلسله نسبت خود را به اندازهاى كه زمينه رسيدگى به ارحامتان فراهم آيد، بشناسيد.»با شناخت ارتباطها و انتسابهاى فاميلى، به صورت غريزى و طبيعى انگيزه يارىرسانى به خويشاوند، به وجود مىآيد. «عضو هر خاندانى وقتى ببيند به يكى از نزديكان وى ستمى رسيده يا نسبت به او دشمنى و كينهتوزى شده است، در خود يك زبونى و خوارى احساس مىكند و آن را به خود توهين مىشمارد و آرزومند مىشود كه كاش مىتوانست مانع پيشآمدهاى اندوهبار و مهلكههاى وى شود. اين امر، در بشر يك عاطفه طبيعى است.»60اگر عكسالعملى جز اين داشته باشد، سلامت روانى او مشكوك خواهد بود.براساس همين زمينه طبيعى، قرآن اولويت اين نوع تعاون را مورد تأكيد قرار مىدهد. همانگونه كه در باب ميراث اين اولويت رعايت مىشود، در باب صله رحم نيز بايد جامه عمل بپوشد.« وأُولُوا الْأَرْحَامِ بَعْضُهُمْ أَوْلَى بِبَعْضٍ فِى كِتَابِ اللّهِ...» (انفال /75) و احزاب /6)«خويشاوندان در كتاب خدا به يكديگر سزاوارترند.»اين آيه در سوره انفال در ذيل آياتى قرار دارد كه پيرامون يارىرسانى متقابل در جامعه اهل ايمان سخن مىگويند، مفسّرانى براساس چنين سياقى، از آن مطلق مددرسانى در جمع خويشاوندان را فهميدهاند61 كه شامل صله رحم نيز مىشود.در هر صورت طبيعى بودن انگيزه يارىرسانى با خطر طغيان همراه است. از اينرو، قرآن با برشمردن مصاديق چند، از مواردى خويشاوندگرايى نبايسته، ضرورت كنترل اين نوع همگرايى را در خط ارزشها، گوشزد مىكند. آن مصاديق عبارتند از: فزونى علاقهمندى به خويشاوندان، در مقايسه با علاقه به خدا، پيامبرصلى الله عليه وآله وسلم و جهاد در راه خدا، يارىرسانى به دشمن، با انگيزه حمايت از خويشاوندان و خطر سرباز زدن از گواهى دادن براى جلوگيرى از ضرر و زيان خويشاوندان. قرآن مىگويد:«قُلْ إِن كَانَ آبَاؤُكُمْ وَأَبْنَاؤُكُمْ وَإِخْوَانُكُمْ وَأَزْوَاجُكُمْ وَعَشِيرَتُكُمْ وَأَمْوَالٌ اقْتَرَفْتُمُوهَا وَتِجَارَةٌ تَخْشَوْنَ كَسَادَهَا وَمَسَاكِنُ تَرْضَوْنَهَا أَحَبَّ إِلَيْكُم مِنَ اللّهِ وَرَسُولِهِ وَجِهَادٍ فِى سَبِيلِهِ فَتَرَبَّصُوا حَتَّى يَأْتِيَ اللّهُ بِأَمْرِهِ وَاللّهُ لاَ يَهْدِي الْقَوْمَ الْفَاسِقِينَ» (توبه /24)«بگو اگر پدران و فرزندان و برادران و همسران و خويشاوندان و اموالى كه به دست آوردهايد و تجارتى كه از كساد شدنش مىترسيد و خانههايى كه به آن علاقه داريد، در نظرتان از خداوند و پيامبرش و جهاد در راهش، محبوبتر است، در انتظار اين باشيد كه خدا، عذابش را بر شما نازل كند و خداوند گروه فاسق را هدايت نمىكند.قرآن پس از منع مددرسانى دوستانه به دشمنان، به بهانه حمايت از خويشاوندان مىگويد:«لَن تَنفَعَكُمْ أَرْحَامُكُمْ وَلاَ أَوْلاَدُكُمْ يَوْمَ الْقِيَامَةِ يَفْصِلُ بَيْنَكُمْ وَاللَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ بَصِيرٌ» (ممتحنه /3)«هرگز بستگان و فرزندانتان، روز قيامت، سودى به حالتان نخواهند داشت و ميان شما جدايى مىافكند».«يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا كُونُوا قَوَّامِينَ بِالْقِسْطِ شُهَدَاءَ لِلّهِ وَلَوْ عَلَى أَنْفُسِكُمْ أَوِ الْوَالِدَيْنِ وَالْأَقْرَبِينَ» (نساء /135)«اى كسانى كه ايمان آوردهايد! به صورت درست و كامل قيام به عدالت كنيد! براى خدا شهادت دهيد اگر چه به زيان شما يا پدر و مادر و خويشاوندان شما باشد».اين هشدار قرآن ضرورت تعيين معيار در باب حمايتهاى خويشاوندى را الزامى مىنمايد تا به بهانه صله رحم ارزشستيزى صورت نگيرد و در حمايتهاى مثبت نيز همه جانبه نگرى كه خواست دين مىباشد، رعايت شود.عيار بايستگى مددرسانى مثبت به خويشاوندان، در كلام دانشمندان و تأمّلهاى عالمانه آنان پيرامون صله رحم، تأمين آسايش روحى و نيازهاى معيشتى در همين دنياست و در آنها اشاره و تصريحى به اين كه تلاش جهت تأمين سعادت و تعالى خويشاوند نيز در قلمرو صله رحم، مىگنجد، به چشم نمىآيد. در تعبير نراقى كه جامعترين تعريف براى صله رحم مىنمايد، آمده است:«قطع رحمى كه حرام است، اين است كه: به گفتار، يا كردار، ايذاء به او برسانى و با او رفتار ناشايست كنى، يا سخن ناخوش نسبت به او بگويى كه دل او شكسته گردد، يا او را احتياجى و ضرورتى باشد به سكنايى يا لباسى يا خوراكى يا نحو آن و تو قدرت بر رفع احتياج او داشته باشى و زيادتر از قدر ضرورت خود را متمكن باشى و از او مضايقه كنى يا ظالمى نيست به او ظلمى كند و تو بتوانى آن دفع كنى و كوتاهى نمايى، يا از راه كينه و حسد از او كناره كنى و دورى جويى و بدون عذر مسموع، در وقت مرض عيادت او نكنى و چون از سفر آيد، به ديدن او نروى و چون او را مصيبتى روى دهد، به تعزيه او حاضر نشوى، و امثال اين هاو جميع اينها، قطع رحم است و صله رحم ضد آنهاست».62ترديدى نيست در اين كه تأمين آسايش روحى و جسمى با كنشهاى ياد شده از مصاديق صله رحم است و مورد تأييد متون دينى اين باب قرار مىگيرد. در قرآن به صورت مكرر از احسان به والدين و خويشاوندان (بقره 83 و 180 و 177 و 215 و نساء /36 و نحل /90) سخن رفته است كه اشاره به حمايتهاى مادّى دارد، ولى كاركردهايى كه در روايات براى صله رحم ذكر شده است، انجمن خويشاوندان را با مسؤوليت گستردهتر از اينها روبهرو مىكند:آبادانى خانهها، طولانى شدن عمرها، نيكويى اخلاق كه در همين نوشته مورد مطالعه قرار گرفت و استوارى دين كه در روايت زير (از علىعليه السلام) مطرح شده است، نمىتواند تنها با حمايتهاى معيشتگرايانه، عينيت پيدا كند!«عباداللَّه افزعوا الى قوام دينكم باقامة الصلوة لوقتها و ايتاء الزكوة فى حينها و التضرّع و الخشوع و صلة الرحم».63«بندگان خدا با ترس و نگرانى به وسيله اقامه نماز در وقت آن، اداى زكات به هنگام وجوب، تضرع و خشوع و صله رحم، به استحكام و استوارى دينتان روى آوريد.»اين آثار و نتايج، نيازمند تعامل ويژه، در حوزه خويشاوندى مىباشد، تعاملى كه منتهى به رشد معنويت و انسانيت گردد.در سه آيهاى كه گسستن از خويشاوندان به نكوهش گرفته شده است، از قطع صله رحم به عنوان مصداقى از فساد در زمين ياد مىشود64 كه مفهوم آن، تحقق صله رحم با اصلاح و نيكوسازى روابط خويشاوندى، خواهد بود. صلاح روابط، از اصلاح انسان جدا نمىباشد. پس اين خويشاوندان است كه زمينه دستيابى به اهداف فوق را فراهم مىسازد. علىعليه السلام با اشاره به نقش خويشاوندان در هموار كردن راه رسيدن به تمامى اهداف بايسته مىفرمايد:«اكرم عشيرتك فانّهم جناحك الّذى به تطير و اصلك الّذى اليه تصير و يدك التى بها تصول»65«خويشاوندانت را گرامى بدار كه آنان چون بال تواند كه بدان پرواز مىكنى و ريشه تواند كه به آن بازمىگردى و دست تواند كه با آن پيكار مىكنى.»تلقى اصلاح همخويشاوند، به عنوان مصداق صله رحم، بيشترين همخوانى را با آياتى دارد كه در آنها بخشودگى گناهان والدين و وارستگى دودمان، خواسته و آرمان جدى مؤمن، قلمداد شده است:قرآن با عبارتهاى: «رَبَّنَا اغْفِرلِى وَ لِوالِدَىَّ» (ابراهيم /41 و نوح /28) و «قُلْ رَبِّ ارْحَمْهَا كَمَا رَبَّيَانِى صَغِيراً» (اسراء /24) طلب بخشودگى والدين را به عنوان آرمان بايسته معرفى مىكند و در آيات زير دغدغه صالح و شايسته بودن دودمان را:«وَ مِنْ ذُرِّيَتَنَا اُمَّةً مُسْلِمَةً لَكَ» (بقره /128)«و از دودمان ما، امتى كه تسليم فرمانت باشند به وجود آور».«قَالَ إِنِّى جَاعِلُكَ لِلنَّاسِ إِمَاماً قَالَ وَمِنْ ذُرِّيَتِى» (بقره /124)فرمود: «من تو را امام و پيشواى مردم قرار دادم! ابراهيم عرض كرد: از دودمانم نيز (امامانى قرار بده)».«وَإِنِّى أُعِيذُهَا بِكَ وَذُرِّيَّتَهَا مِنَ الشَّيْطَانِ الرَّجِيمِ» (آل عمران/ 36)«و او فرزندانش را از شرّ شيطان رانده شده، در پناه تو قرار مىدهم».«قال رَبِّ هَبْ لِى مِنْ لَدُنْكَ ذُرِّيَّةً طَيِّبَةً» (آل عمران /38)«گفت: پروردگارا! از جانب خود، برايم دودمان وارسته، عطا فرما».«رَبِّ اجْعَلْنِى مُقِيمَ الصَّلَوةِ وَ مِنْ ذُرِّيَّتِى» (ابراهيم /40)«پروردگارا! دودمانم را برپا دارنده نماز قرار بده».«هَب لَنا مِنْ اَزْواجَنَا وَ ذَرِّيَّاتِنَا قَرَّهَ أَعْيُنٍ» (فرقان /74)«پروردگارا از زنان و دودمان ما براى ما روشنايى چشم قرار ده.»«وَ أَصْلِح لِى فِى ذُرِّيَّتى» (احقاف /15)«برايم دودمانم را شايسته قرار بده».طرح بايستگى وجود دغدغه وارستگى و رستگارى والدين و دودمان كه دو عنصر اصلى در حوزه خويشاوندى، مىباشد، نماد نگاه كلى است كه تلاش در جهت وارستگى تمام افراد همخويشاوند را الزامى مىنمايد و منبع قرآنى آن، اين آيه شريفه است كه مىگويد: «يَا اَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا قُوا اَنْفُسِكُمْ وَ أَهْلِيكُمْ ناراً» (تحريم /6)«اى اهل ايمان ]زمينه[ درامان ماندن خود و منسوبينتان را از خطر سقوط در آتش جهنّم، فراهم سازيد».پي نوشت : 1 - صدر، حسن، حقوق زن در اسلام و اروپا، تهران، چاپخانه بانك ملى، 81/ 1319.2 - هانرى مندراس و ژرژ گورويچ، مبانى جامعهشناسى، ترجمه باقر پرهام، چاپ پنجم، تهران، انتشارات اميركبير، 228/ 1369.3 - مجلسى، محمدباقر، بحارالانوار، الطبعة الثانية، بيروت، مؤسسة الوفاء، 1403 ه ، 119/43.4 - اعزازى، شهلا، جامعهشناسى خانواده، چاپ اول، تهران، انتشارات روشنگران و مطالعات زنان، 10/ 1376.5 - آنتونى گيدنز، جامعهشناسى، ترجمه منوچهر صبورى، چاپ چهاردهم، تهران، نشر نى، 426/ 1384.6 - گرهارولنسكى و جين لنسكى، سير جوامع بشرى، ترجمه ناصر موفقيان، سازمان انتشارات و آموزش انقلاب اسلامى، 467/1369. به نقل از: شرفالدين، حسين، تحليل اجتماعى صله رحم، چاپ اول، قم، دفتر تبليغات اسلامى، 375/ 1378.7 - حقوق زن در اسلام و اروپا، /155.8 - جامعهشناسى خانواده، /27 و 28.9 - همان، /96.10 - همان، /111 - 105.11 - ر.ك: سجادى، سيد ابراهيم، همگرايى و فروپاشى نهاد خانواده در نگاه قرآن، فصلنامه پژوهشهاى قرآنى، شماره37-38، مشهد، دفترتبليغاتاسلامى، خراسان، 152-167/ 1383.12 - ژانت هايد، روانشناسى زنان، ترجمه بهزاد رحمتى، چاپ اول، انتشارات لادن، 65/ 1377.13 - سالوادور مينوچين، خانواده و خانواده درمانى، ترجمه باقر ثنائى، چاپ اول، تهران، انتشارات اميركبير، 79/ 1373.14 - روحانى، شهريار، خانواده موعود ماركسيسم، چاپ اول، انتشارات قلم، 104/ 1364 و 115.15 - همان، /99؛ رنه داويد، نظامهاى بزرگ حقوقى معاصر، ترجمه محمد آشورى و عزتاللَّه عراقى، چاپ اول، تهران، مركز نشر دانشگاهى، 177/ 1364.16 - مارتين سگالن، جامعهشناسى تاريخى خانواده، ترجمه حميد الياسى، چاپ اول، تهران، نشر مركز، 54/ 1370.17 - همان، /58.18 - ر.ك: همگرايى و فروپاشى خانواده در قرآن، فصلنامه پژوهشهاى قرآنى، /148.19 - جامعهشناسى تاريخى خانواده، /108 - 109 و 122.20 - همان، /88.21 - دهخدا، على اكبر، لغتنامه، واژههاى خويشاوند و رحم؛ و الخورى، سعيد، - اقرب الموارد، واژه اهل.22 - الاصفهانى، الراغب، مفردات الفاظ القرآن، دمشق، دارالقلم، واژه اهل و رحم.23 - الزمخشرى، محمود، الكشاف، چاپ اول، رياض، مكتبة العبيكان، 207/6 1418.24 - آلوسى، محمود، روح المعانى، چاپ چهارم، بيروت، دار احياء التراث العربى، 70/26 1405.25 - ابن الاثير، النهاية فى غريب الحديث و الاثر، چاپ چهارم، قم، مؤسسه مطبوعاتى اسماعيليان، 191/5 1364.26 - مجلسى، محمد باقر، بحارالانوار، چاپ سوم، بيروت، مؤسسة الوفاء، 109/71 1403.27 - جامعهشناسى تاريخى خانواده، /53.28 - النهاية فى غريب الحديث و الاثر، 191/5.29 - العاملى، محمد، القواعد و الفوائد، قم، مكتبة المفيد، 53/2.30 - جوادى آملى، تسنيم، چاپ اول، قم، مركز نشر اسراء، 559/2 1378.31 - دستغيب، عبدالحسين، گناهان كبيره، چاپ هفتم، چاپ هما، 159/1 1360.32 - روح المعانى، 70/26.33 - حر عاملى، محمد، وسائل الشيعه، بيروت، دار احياء التراث العربى، 53/14.34 - الطبرسى، حسن، مكارم الاخلاق، چاپ ششم، بيروت، مؤسسة الاعلمى، 1392 ه ، /204.35 - الطبرسى، فضل، مجمع البيان، بيروت، دار احياء التراث العربى، 410/3 1339.36 - بحارالانوار، 110/71.37 - آنتونى گيدنز، جامعهشناسى، /426.38 - مجمع البيان، 544/2.39 - السيوطى، جلال الدين، الدر المنثور، چاپ اول، بيروت، دارالفكر، 69/4 1403.40 - ذكر بنى هاشم و بنى عبدالمطلب در روايات سبب نزول آيه انذار بازگوكننده دو مطلب مختلف نيست؛ زيرا عبدالمطلب تك فرزند هاشم بود. بنابراين بنى هاشم مصداقى جز بنى عبدالمطلّب ندارد. رجوع شود به: ابن الاثير، الكامل فى التاريخ، چاپ اول، بيروت، دارالكتب العلمية، 549/1 1407.41 - مجمع البيان، 206/4.42 - لغتنامه دهخدا، جلد 8، واژه رحم.43 - سالارى فر، محمد رضا، درآمدى بر نظام خانواده در اسلام، چاپ اول، قم، مركز نشر هاجر، 181/ 1385.44 - الطوسى، محمد، المبسوط فى فقه الاماميه، المكتبة المرتضوية، 31/6 .45 - ابن ادريس حلى، كتاب السرائر، چاپ دوم، قم، مؤسسة النشر الاسلامى، 332/3 1411.46 - بحارالانوار، 197/71.47 - همان، /92.48 - همان، /94.49 - همان.50 - همان، /102.51 - همان، /114.52 - همان، 237/74.53 - همان، 263/51.54 - نهجالبلاغه، خطبه 23.55 - جامعهشناسى تاريخى خانواده، /109 - 110.56 - جعفرى، محمد تقى، ترجمه و شرح نهجالبلاغه، چاپ اول،؛ تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامى، 86/5 1359.57 - همان، /87.58 - نيشابورى، الحاكم، المستدرك على الصحيحين، بيروت، دارالمعرفة، 89/1.59 - الترمذى، محمد، الجامع الكبير، چاپ دوم، بيروت، دارالغرب الاسلامى، 521/3 1998.60 - ابن الخدون، عبدالرحمن، مقدمه ابن خلدون، ترجمه محمد پروين گنابادى، چاپ هفتم، شركت انتشارات علمى و فرهنگى، 24
این صفحه را در گوگل محبوب کنید
[ارسال شده از: راسخون]
[مشاهده در: www.rasekhoon.net]
[تعداد بازديد از اين مطلب: 6497]
-
گوناگون
پربازدیدترینها