تبلیغات
تبلیغات متنی
محبوبترینها
قیمت انواع دستگاه تصفیه آب خانگی در ایران
نمایش جنگ دینامیت شو در تهران [از بیوگرافی میلاد صالح پور تا خرید بلیط]
9 روش جرم گیری ماشین لباسشویی سامسونگ برای از بین بردن بوی بد
ساندویچ پانل: بهترین گزینه برای ساخت و ساز سریع
خرید بیمه، استعلام و مقایسه انواع بیمه درمان ✅?
پروازهای مشهد به دبی چه زمانی ارزان می‌شوند؟
تجربه غذاهای فرانسوی در قلب پاریس بهترین رستوران‌ها و کافه‌ها
دلایل زنگ زدن فلزات و روش های جلوگیری از آن
خرید بلیط چارتر هواپیمایی ماهان _ ماهان گشت
سیگنال در ترید چیست؟ بررسی انواع سیگنال در ترید
بهترین هدیه تولد برای متولدین زمستان: هدیه‌های کاربردی برای روزهای سرد
صفحه اول
آرشیو مطالب
ورود/عضویت
هواشناسی
قیمت طلا سکه و ارز
قیمت خودرو
مطالب در سایت شما
تبادل لینک
ارتباط با ما
مطالب سایت سرگرمی سبک زندگی سینما و تلویزیون فرهنگ و هنر پزشکی و سلامت اجتماع و خانواده تصویری دین و اندیشه ورزش اقتصادی سیاسی حوادث علم و فناوری سایتهای دانلود گوناگون
مطالب سایت سرگرمی سبک زندگی سینما و تلویزیون فرهنگ و هنر پزشکی و سلامت اجتماع و خانواده تصویری دین و اندیشه ورزش اقتصادی سیاسی حوادث علم و فناوری سایتهای دانلود گوناگون
آمار وبسایت
تعداد کل بازدیدها :
1833534567
وقف و مقايسه آن با صدقات
واضح آرشیو وب فارسی:راسخون:
وقف و مقايسه آن با صدقات نويسنده: سيد علي مدرس موسوي بهبهاني وقف و مقايسه آن با صدقاتانگيزه مؤثر و نزديک در به نگارش آوردن اين ملاحظات، تکميل و توضيح مقالهاي است که در موضوع «وقف از نظر فقه و قانون مدني» پيش از اين در همين فصلنامه نوشتهام. در آن مقاله ياد کرده بودم که کلمه «وقف» و مشتقات آن در قرآن و سنت و حتي آثار فقهاي متقدم ديده نشده است، و ادله مشروعيت وقف همان ادلّه مشروعيت صدقات است. در اينجا بر سر آن هستم که با اشاره به مبحث زکات، وجوه امتياز و افتراق «وقف و صدقه» را با ياري خداوند به دست دهم.علاوه بر اين در بخشهاي مختلف مسأله وقف، بسياري از مسائل را به اجمال و اختصار برگزار کرديم که سزاوار است آنها را مفصلتر بررسي کرده به نکات روشنتري دست يابيم. همچنين به برخي مسائل و موضوعات جنبي نيز در آن مقاله به اجمال اشاره رفته بود که بيمناسبت نيست شرح و تفصيل بيشتري پيرامون آنها داده شود؛ از قبيل آنکه وظيفه فقيه چيست؟ استنباط احکام يا تعريف و تشخيص موضوعات؟ و اينکه آيا انحصار مباحث فقهي در احکام و عبادات و عقود و ايقاعات منطقي است؟ يا بايد در اين تقسيمبندي تجديدنظر کرد و بر اساس يک مبناي شرعي و منطقي مسائل فقهي را تقسيمبندي نمود؟ و نکات باريک ديگر که انشاءاللّه در اين مقاله به مناسبتهاي مختلف بدان اشاره خواهم کرد.براي اينکه نوشته نظمي طبيعي داشته باشد لازم است نخست سه کلمه: «وقف، صدقه و زکات» تعريف و معني شود، آنگاه احکام و اقسام اين سه مقوله و تمايز آنها در ماهيت و در احکام از نظر فقهي و قانوني بررسي شود. و اگر فرصتي دست داد جنبه اجرائي آنها را در دوران حکومت اسلامي در سرزمينهاي اسلامي از نظر ميگذرانيم.در خصوص تاريخچه اخذ صدقات و چگونگي جمعآوري و مصرف آن نيز سخن خواهيم گفت، نکته مهمي که لازم است اينجا آورده شود اين است که صدقه ـ همينطور دو مورد ديگر ـ از جهت فقهي و قانوني چه ماهيتي دارد؟ آيا عقد است يا ايقاع يا عبادت يا حکم؟ علاوه بر اين بايد معلوم کرد که صدقه ناقل مالکيت صدقهدهنده است يا صرفا موجب اباحه تصرف براي ديگران است؟ آيا مالالصدقه به تملک چه کسي در ميآيد؟ آيا رضاي شخصي که مالالصدقه به تصرف او در ميآيد لازم نيست؟گذشته از نکات ياد شده که جنبههاي حکم وضعي صدقه را بايد معلوم کند، بايد دانست که آيا از جهت حکم تکليفي، صدقات چه حکمي دارند؟ صدقهدادن واجب است يا مندوب يا مباح؟ آيا حکم تکليفي در مورد صدقات برحسب موارد و اوضاع مختلف فرق ميکند؟ مثلاً صدقه دادن به مسلماني که نياز حياتي دارد و ميخواهد سدّ رمق کند واجب است و صدقهدادن به درويشي که در اين حد فقير نيست مستحب و صدقهدادن به افرادي که آن را خرج اعتيادات خود ميکنند مثلاً مکروه يا حرام است؟ آيا صدقه دادن به غيرمسلمان، ـ کتابي و غيرکتابي ـ چه حکمي دارد؟ آيا جهات ديگر از قبيل قرابت و خويشاوندي و يا همجواري و يا هموطن بودن در حکم تکليفي صدقات اثر دارد يا نه؟ و بالاخره آيا بررسي نکات ياد شده جنبه فقهي و حقوقي دارد، يا از مسايل اجتماعي و اخلاقي است؟ و چهبسا جهات ديگر بشود فرض کرد که هم در تعيين ماهيت فقهي و حقوقي صدقه اثر داشته باشد و هم در حکم تکليفي آن بياثر نباشد.در همينجا پاسخ اين سؤال را که «آيا بررسي مطالب ياد شده جنبه فقهي و حقوقي دارد يا نه؟» ميتوان داد و گفت: آري اين مسائل جنبه فقهي و قانوني دارد، زيرا درباره افعال عباد است، يعني حکم صدقه دادن را که يکي از کارهاي عباد و مردم است از نظر فقهي و قانوني معلوم ميدارد و هر مسألهاي که حکم عمل و کار بنده را معلوم کند جنبه فقهي و قانوني دارد و فرقي نيست که حکم، وضعي يا تکليفي باشد.همچنيـن بايد ديـد که صدقه با وقف چه نسبتي دارد؟ آيا در آيات و احاديث چه مطالبي در مورد صدقه آمده است؟ قبل از بررسي مطالب ياد شده لازم است مفهوم لغـوي و اصطلاحـي «صدقه» و «زکات» را در لغت و اصطلاح فقهي بيان کنيـم تا وجه امتيـاز آنها و تفاوت آنهـا بـا وقف مشخص گردد.صدقه: آنچه به درويش دهي در راهخداي تعالي (منتهيالارب) . آنچه به راهخدا به فقرا دهند (غياثاللغات) . هرچه بدهند نه بر سبيل وجوب (مهذّبالاسماء) مؤلف کشاف اصطلاحاتالفنون ميگويد: صَدَقه (با دو فتحه) مشتق از صدق، بخششي را نامند که بهمنظور احراز ثواب باشد، نه به منظور اکرام، زيرا چنين بخشايشي راستي و خلوص بخشاينده را حکايت کند، کذا في الجامع الرموز (کشاف اصطلاحاتالفنون به نقل لغتنامه دهخدا) .در تاريخ تمدن آمده است که صدقه و زکات دو اسمي است که يک معني دارد و از مسلمانان متمول گرفته و به فقراي اسلام داده ميشد. صدقه يا زکات در مرکز (دارالخلافه) ديوان مخصوص داشت و شعب آن در تمام ممالک (شهرها و قصبات) داير بود و مأمورين مخصوص آن را جمع و تفريق ميکردند.زکات: **زيرنويس=بايد دانست که کتابت اين کلمه به صورت «زکات» است بر وزن و صورت «حيات» ، ولي در قرآن مجيد به صورت «زکوة» کتابت شده چنانکه در کلمه «صلوة» .@ صاحب کشاف اصطلاحاتالفنون ذيل کلمه «زکوة» ميگويد: از جهت وزن و کتابت مانند کلمه «صلوة» و اسم مصدر است از «تزکية» . او اضافه ميکند اين کلمه در لغت به معناي رشد و نموّي است که از برکت خداي متعال باشد. و در شريعت (فقه) مقدار معيني از نصاب است که سالانه، مسلمان آزاد مکلف بايد آن را در راه خدا به فقير مسلمان غيراولاد بنيهاشم و غيرآزاد شده اولاد هاشمي بدهد.کلمه «زکات» شامل صدقه هم ميشود و با کلمه «معيّن» صدقه خارج ميشود، زيرا در صدقه مقدار معين نيست و کلمات «آزاد و مسلمان و مکلف» شرايط شرعي وجوب زکات است همانطور که عقل و بلوغ نيز شرط است، و اينکه گفته شد به «فقير مسلمان غيرهاشمي و غيرمولاي هاشمي» داده ميشود به آنجهت است که زکات را به شخص مالدار، کافر، اولاد هاشم و آزاده شده اولاد هاشم نبايد داد. و قيد اينکه «در راه خدا باشد» به اينجهت است که زکات از عبادات است و بايد از روي خلوص نيّت براي خدا باشد. همو اضافه ميکند که در اصطلاح شرعي تعاريف ديگري نيز براي زکات آوردهاند که نزديک به همين تعريف است و نيازي به ذکر آنها نيست، ولي بر همين تعريف اصطلاحي اين اشکال وارد است که «دادن مقدار معيّن از اموال مخصوص» در شرع زکات است، نه «مقدار معين از مال» ، زيرا زکات واجب شرعي است و وجوب به فعل مکلف تعلق ميگيرد، چنانکه در نماز هم، اداي آن واجب است نه خود قرائت و رکوع و سجود، ولي ظاهرا در شرع (فقه) به هر دو معني (دادن زکات و مقدار معين مال) به کار رفته است.خلاصه، متعلَّق حکم شرعي، افعال عباد است. صاحب کشّاف ميافزايد: اين اشکال وارد است. **زيرنويس=کشاف اصطلاحات الفنون، ذيل: زکوة.@.از آنچه ياد شد يکوجه تمايز ميان زکات و صدقه معلوم ميشود و آن اينکه صدقه مقدار معين از مال نيست، ولي زکات مقدار معين است، اما علاوه براين وجه تمايزي که از کشاف نقل شد، وجوه تمايز ديگري ميان صدقه و زکات از همين تعريف به دست ميآيد بدينشرح:1ـ زکات واجب و صدقه مندوب است.2ـ زکات بايد سالانه پرداخت شود، ولي صدقه در تمام اوقات سال داده ميشود.3ـ زکات به فقير مسلمان داده ميشود، امّا صدقه را ميتوان به غيرمسلمان نيز داد.يک وجه اشتراک ميان صدقه و زکات آن است که هيچکدام به هاشمي تعلق نميگيرد و نکته ديگر اينکه از همين تعريف تاحدي تمايز زکات و صدقه با وقف نيز معلوم ميشود.در اينجا در مورد کلمه «وقف» هرچند نوعي تکرارگونه است، توضيح بيشتري ميآوريم، تا تميز آن با زکات و صدقات از جهت ماهيت و احکام بهتر روشن گردد. بهنظر نگارنده مباحث مربوط به اين مسائل فقهي و حقوقي با هم اختلاط و امتزاج پيدا کرده و در کتابهاي مربوط به صورت پراکنده آمده و حدّ و مرز آنها بهطور دقيق روشن نشده است. لذا ابتدا کلمه «وقف» را از جهت معاني لغوي و اصطلاحي بررسي کرده، آنگاه به ذکر اقسام، احکام و شرايط آن ميپردازيم.وقف: صاحب کتاب الفقه عليالمذاهب الخمسة در آغاز کتاب در تعريف وقف چنين مينگارد: جمع وقف «وقوف و اوقاف» است و فعل «وقف» از آن مشتق است و فعل «اوقف» به ندرت به کار رفته است. اين سخن علامه حلّي است در کتاب تذکرة: اين کلمه در لغت بهمعني منع است چنانکه وقتي گفته شود: «وقفت عنالسير» بهمعني «امتناع از حرکت» است. و در اصطلاح شرعي يک نوع عطيّه (بخشش) است که لازم آن حبس عين مال و رها و آزاد بودن منفعت آن است. مقصود از حبس عين مال آن است که عين موقوفه ميراث نميشود و تصرف در آن به صورت بيع و هبه و رهن و اجاره و اعاره و اشباه آن ممنوع است و مقصود از آزاد بودنِ منافع عين موقوفه آن است که منافع و ثمراتِ عين، صرف مواردي که واقف تعيين کرده بشود بدون دريافت عوض. به عقيده بعض فقها در مذهب اسلام وقفکردن بجز در مورد مسجد مشروع نيست، زيرا با مبادي شرعي منافات دارد. و اين قول متروک است. تمام مذاهب فقهي بجز مذهب مالکيه اتفاق دارند براينکه وقف بايد مؤبّد و مستمرّ باشد تا تحقق يابد. و به همينجهت آن را «صدقه جاريه» ميخوانند.بنابراين اگر وقف را محدود به مدتي معين کند؛ مثلاً دهسال يا تا زماني که آن را به ملکيت خود برگردانم، يا تا زماني که خودم يا فرزندانم بدان نياز پيدا کنيم يا تا زماني که چنين و چنان شود، وقف به معناي صحيح آن محقق نميشود. به نظر اکثر فقهاي اماميه عمل مالک ياد شده از جهت وقف بودن باطل است، ولي حبس شرعي است، البته به شرط آنکه مالک قصد حبس مال را داشته باشد؛ امّا اگر قصد وقف داشته باشد نه حبس است و نه وقف.معناي «حبس» شرعي آن است که انتفاع از عين مال مورد حبس در مدتي که مالک تعيين کرده صحيح است و پس از انقضاي مدّت، عين مال به مالکيت مالک اصلي عين بر ميگردد.باري در مورد شراط دائمي بودن و استمرار وقف، اختلافنظر است. فقهاي مالکيه شرط استمرار را صحيح نميدانند و برخي اين شرط را محلّ وقف نميدانند، امّا اگر وقف بر جهتي باشد که عادتا از ميان ميرود و دوام نمييابد؛ مثل اينکه وقف بر فرزندان موجود خود کند يا وقف بر کساني کند که معمولاً منقرض ميشود. آيا در اين صورت وقف صحيح است يا باطل و اگر صحيح است پس از انقراض موقوفعليهم، مالک عين موقوفه چه کسي خواهد بود، مورد اختلاف است. بسياري بر اين عقيده هستند که پس از انقراض مورد وقف، مالکّيت عين به نزديکترين خويشاوندان واقف ميرسد، و هميننظر يکي از دو نظر فقهاي شافعي است.فقهاي حنفي اين وقف را صحيح ميدانند و وقف را پس از انقراض مورد آن راجع به فقرا ميدانند، مالکيها براين عقيدهاند که پس از انقراض جهت وقف، عين موقوفه به نزديکترين فقراي واقف ميرسد. و فقهاي اماميه قائلاند بر اينکه اين وقف صحيح است و پس از انقراض جهت وقف، عين موقوفه به ملکيت ورثه واقف ميرسد. **زيرنويس=الفقه علي المذاهب الخمسه، محمدجواد مغنيه، ص585 تا 587.@.از آنچه تاکنون آورده شد ميتوان نتيجه گرفت که فرق زکات و وقف و صدقات از جهت ماهيت اين است که زکات عبادت مالي است و وقف نوعي خاص بين عقد و ايقاع و عبادت است که نقل مالکيت را از مالکِ عين افاده ميکند و صدقه عملي است در پارهاي موارد عبادي (اگر به قصد قربت باشد) ولي ناقل مالکيت صاحب مال نيست؛ زيرا دليلي بر انتقال مال از مالکيت مالک در دست نيست و بنابراين، اصل، بقاي مالکيت مالک است. و در پارهاي موارد تنها يک عمل نيک است بيآنکه عبادت محسوب شود و اين در صورتي است که صدقهدهنده کافر باشد يا قصد قربت نداشته باشد، که در فرض ياد شده حکمي وضعي ندارد و نه عبادت است و نه معامله، اما از جهت حکم تکليفي و اقسام هريک آنها مباحثي است که از اين پس مورد بررسي قرار خواهد گرفت. وجوه اختلاف کلمات زکات و صدقه و وقف بهاختصار چنين است:1ـ وقف و صدقه واجب نيستند به خلاف زکات.2ـ مقدار مال وقف و صدقه معين نيست امّا مقدار زکات معين است.3ـ صدقه و زکات به هاشمي تعلق نميگيرد ولي وقف بر هاشمي صحيح است.4ـ در زکات قصد قربت شرط صحت است اما در وقف و صدقه قصد قربت شرط صحت نيست و اگر شرط دانسته شود، شرط ثواب و کمال است.براي روشنتر شدن تمايز ماهوي اين سه لازم است تحقيق و امعان نظر بيشتري به عمل آيد، لذا به نظر رسيد که آنچه را پارهاي از فقهاي اماميه تحت عنوان کتاب «اوقاف و صدقات» آوردهاند ذکر کرده بررسي کنيم تا ضمن آن، اختلافنظر فقهاي اماميه هم تا اندازهاي معلوم شود.شيخالطائفة در کتاب النهاية في مجردالفقه والفتاوي تحت عنوان «الکتابالثامن فيالاوقاف والصدقات» به تفصيل درباره مباحث «وقف» سخن ميگويد، آنگاه «سکني و عمري و رقبي» و سپس اقسام «هبه» را شرح ميدهد و احکام آنها را بيان ميدارد و در ضمن بيان اقسام و احکام هبه، اشارهاي به «صدقات» دارد بيآنکه ماهيت آن را معلوم کند؛ يعني معلوم دارد که صدقه چيست؟ آيا از اقسام هبه است؟ و اگر چنين است عقد است يا ايقاع يا عبادت؟ محقق هم در شرايع کتابي تحت همين عنوان دارد و همان احکام و مباحثي را که شيخ در نهايه آورده است با اختلاف تعبيرات ميآورد؛ بيآنکه اصولاً اشارهاي به «صدقه» داشته باشد. در تفحص مختصري که به عمل آوردم نديدم فقيهي «صدقه» را تعريف کرده و به ذکر ادله و احکام آن بپردازد فقها يا اصولاً اسمي از «صدقه» نياوردهاند و يا اينکه ضمن مباحث مربوط به «نحل و هبات» به احکام آن پرداختهاند، بيآنکه اثر حقوقي آن عمل را بهطور روشن و صريح ذکر کرده و يا ماهيت حقوقي و فقهي آن را معلوم دارند. باري اينک ترجمه عبارت شيخ در کتاب نهاية:مکروه است که انسان آنچه را به همسر خود بخشيده، پس بگيرد، همانطور که مکروه است زوجه آنچه را به شوهر هبه کرده پس بگيرد، و هر چيز را که انسان در راه خدا داده به هيچوجه روا نيست آن را پس بگيرد. و هم هر چيز را که انسان در راهخدا «صدقه» داده است روانيست که با فروختن يا هبهکردن يا صدقهدادن به خود برگرداند، اما اگر به ميراث به او برگردد رواست.و اگر کسي مالي جدا کرد که آن را در راهخدا به «صدقه» دهد، ولي آنکس که ميخواست صدقه به او بدهد درگذشت (پيش از آنکه صدقه به او تسليم شود) بايد آن را به ديگري به «صدقه» بدهد و جزء اموال خود در نياورد. **زيرنويس=النهاية في مجرد الفقه والفتاوي، ج2، ص619، چاپ دانشگاه تهران.@.اين بود تمام سخني که شيخ در باب صدقه گفته است و با ملاحظه در کلام وي ميبينيم گذشته از اينکه سخني در مورد ماهيت صدقه نگفته و معلوم نکرده است که صدقه عقد است يا ايقاع يا عبادت حکم به عدم جواز استرداد مالي که به صدقه داده شده را نيز مبهم ميگذارد و معلوم نيست که مقصود وي حرمت استرداد مالي است که به صدقه داده شده يا کراهت آن؟ و نيز معلوم نيست که مال از ملکيت صدقهدهنده خارج شده است يا تنها برگردان آن به اموال صدقهدهنده مکروه يا حرام است؟ و اگر مقصودش آن باشد که از مالکيت صاحب مال خارج شده است، چگونه از طريق ارث به مالکيت وي در ميآيد؟ بعلاوه دليل نقل مالکيت چيست؟محقق حلّي يکي از کتابهاي شرايعالاسلام را تحت عنوان «وقوف و صدقات» قرار داده و تحت اين عنوان از وقف و سکني و رقبي و هبات بحث ميکند. او تنها در مورد بعض اقسام هبه، استرداد مال موهوب را جائز نميداند. عجيب آن است که با آنکه عنوان کتاب «وقوف و صدقات» است، اصلاً اشارهاي به صدقه ندارد؛ نه از جهت حکم و نه از جهت ماهيت.اشکال ديگري که هم به شيخالطائفه و هم به محقق ـ به نظر ـ وارد است، اينکه اصولاً از نظر معني، کلمه «صدقه» با کلمه «زکات» تناسب و قرابت بيشتري دارد تا با کلمه «وقف» . و لذا هم در لغت، برخي زکات و صدقات را به يک معني دانستهاند و هم در لسان شرع ـ چه در قرآن و چه در احاديث ـ. کلمات «زکات و صدقات» بيشتر با هم آمده و قريبالمعني بهکار رفته است. تصاوير زيبا و مرتبط با اين مقاله
این صفحه را در گوگل محبوب کنید
[ارسال شده از: راسخون]
[مشاهده در: www.rasekhoon.net]
[تعداد بازديد از اين مطلب: 662]
-
گوناگون
پربازدیدترینها