تبلیغات
تبلیغات متنی
محبوبترینها
ساقدوش کیست ؟ | وظیفه ساقدوش در مراسم عقد و عروسی چیست ؟
قایق‌سواری تالاب انزلی؛ تجربه‌ای متفاوت با چاشنی تخفیف
چگونه ویزای توریستی فرانسه را بگیریم؟
معرفی و فروش بوته گرافیتی ریخته گری
بهترین بروکر برای معاملات فارکس در سال 2024
تجربه رانندگی با لندکروز در جزیره قشم؛ لوکس‌ترین انتخاب
اکسپرتاپ: 10 شغل پردرآمد برای مهاجران کاری در کانادا
بهترین سایتهای خرید تیک آبی رسمی اینستاگرام در ایران
صفحه اول
آرشیو مطالب
ورود/عضویت
هواشناسی
قیمت طلا سکه و ارز
قیمت خودرو
مطالب در سایت شما
تبادل لینک
ارتباط با ما
مطالب سایت سرگرمی سبک زندگی سینما و تلویزیون فرهنگ و هنر پزشکی و سلامت اجتماع و خانواده تصویری دین و اندیشه ورزش اقتصادی سیاسی حوادث علم و فناوری سایتهای دانلود گوناگون
مطالب سایت سرگرمی سبک زندگی سینما و تلویزیون فرهنگ و هنر پزشکی و سلامت اجتماع و خانواده تصویری دین و اندیشه ورزش اقتصادی سیاسی حوادث علم و فناوری سایتهای دانلود گوناگون
آمار وبسایت
تعداد کل بازدیدها :
1815475578
نسخه اصل وقفنامهي رشيدالدين فضل الله
واضح آرشیو وب فارسی:راسخون:
نسخه اصل وقفنامهي رشيدالدين فضل الله نويسنده: ايرج افشار آغازنقل از مجلهي بررسيهاي تاريخي سال پنجم شمارهي اول (1349) - بعدا چون اين نسخه بصورت عکسي توسط انجمن آثار ملي طبع شد (تهران، 1351) مقدمه اي ديگر به قلم استاد مجتبي مينوي و اينجانب نيز در آنجا به طبع رسيد.موقعي که يکي از جلسات مجلس علمي و تحقيقي دربارهي خواجه رشيدالدين فضلالله طبيب همداني در تبريز (آبان 1348) تشکيل شد، به اهتمام قابل تقدير منوچهر مرتضوي رئيس دانشمند دانشکدهي ادبيات تبريز نسخهي اصيل و بي نظير وقفنامهي خواجه که اغلب قسمتهاي آن به خط شخص اوست به معرض ديدار شرکتکنندگان قرار گرفت. به مناسبت اهميتي که اين نسخهي مهم تاريخي دارد در پيشنهادهاي نهائي مجمع گنجانيده شد که يکي از دستگاههاي ملي و عمومي کشور آن را خريداري کند تا از تصرفات دائمي روزگار در امان بماند.منحصر اطلاعاتي که تا قبل از آن کنگره، از اين وقفنامه در درست بود اشارات و منقولات کمي بود که آقاي محمود عرفان در مقالهي مفيد خود به نام «بزرگترين بنياد خير در ايران» (به مناسبت آنکه همين نسخه را ديده بوده) مندرج ساخته است و آن مقاله را در «يادنامهي دينشاه ايراني» Memorial Volume Dinshah Irani (چاب بمبئي 1943) به چاپ رسانيد و عين آن در جزوهاي که به مناسبت تشکيل مجلس مورد ذکر به عنوان «رشيدالدين فضلالله همداني»به چاپ رسيد (آبان 1348) تجديد طبع شد.پس از اينکه پيشنهادهاي آن مجلس علمي به مراجع فرهنگي و علمي کشور عرضه شد انجمن آثار ملي که همواره در کار خير و احياي آثار قديم مقدم است پيشنهادهاي مجمع را مورد رسيدگي قرار داد و جناب آقاي دکتر غلامحسين صديقي دانشمند گرانقدر و عضو هيأت مؤسس انجمن را مخير کرد تا هر پيشنهادي که بزرگداشت رشيدالدين را در برداشته باشد و کاري را از پيش بردارد عرضه فرمايند. ايشان به مناسبت محبتي که به بنده دارند و به مناسبت اشتغال اين بنده به امور مربوط به مجلس علمي رشيدالدين، موضوع را با من در ميان گذارند. خوشبختانه آنچه عرض شد مقبول خاطر فرهنگ خواه ايشان واقع شد. بنده عرض کرده بودم که به دست آوردن وقفنامه و چاپ آن بهترين و ارزشمندترين خدمت به رشيدالدين و بازيابي گوشهاي از تاريخ ايران است.پس با تأييدي که از طرف انجمن و مخصوصا تيمسار سپهبد فرج الله آق اولي نسبت به اين پيشنهاد، شد بنابر توصيهي جناب آقاي دکتر صديقي، دانشمند کاردان و دلسوز آقاي محمد تقي مصطفوي عضو هيأت مؤسسش و خزانهدار انجمن به اتفاق آقاي کاشانيان از اعضاي محترم هيأت مديرهي انجمن به تبريز سفر کردند و توفيق يافتند که اين نسخهي ممتاز را از خانوادهي سراج مير (ذکاء الدوله) دريافت کنند و به تهران بياورند. مخفي نماناد که افراد محترم اين خانواده سالهاي دراز با کوشش بسيار نگاهباني اين نسخهي بيمانند و تاريخي را در عهده داشته و توانسته بودند که يک اثر ملي و باستاني را از پس هفت قرن در اختيار محققان تاريخ و مشتاقان آثار قديم قرار بدهند (1)پس از آمدن نسخه به تهران به درخواست انجمن آثار ملي و با مراقبتاستاد مجتبي مينوي اوراق نسخه که آشفته و درهم شده بود به کمک رادههائي که به خط رشيدالدين در آنها است و نيز از راه ارتباط عبارات و کلمات تا حدي به نظم نخستين خود در آمد. اما هنوز چند ورقي نامنظم مانده و اوراقيب هم مکرر و از آن نسخهي ثانوي است که بعدا بايد مورد رسيدگي دقيق قرار گيرد و بجاي خود گذاشته شود.قصد انجمن بر اين است که بدوا نسخه بصورت عکسي (فاکسيميله) به قطع و وضع اصلي در سلسلهي انتشارات انجمن آثار ملي طبع شود و در پي آن، استاد مينوي و من بنده متصدي آن شدهايم که متن را بصورت سربي با فهارس مختلف به چاپ برسانيم تا استفاده از آن آسانتر شود.افسوس که چند ورق از نسخه، بخصوص علي الظاهر قسمت مربوط به فهرست موقوفات رشيدالدين در آذربايجان، از ميان رفته است و اميد به پيدا شدن آنها کم است.احتمالا اين اوراق بطور عمد از بين برده شده. اوراق مفقود عبارت است از ورقهاي يک تا 9 و 20 و 77 تا 79 و 82 و 84 تا 89 و 91 تا 97 و 139.در قرن اخير از روي اين نسخه، نسخهياي نوشتهاند که جزء کتابخانهي مرحوم محمد علي تربيت بوده و پس از وفات تربيت به اختيار کتابخانهي ملي ملک (تهران) درآمده و اينک در آنجا محفوظ است. (من خيال ميکنم که مرحوم تربيت آن را براي خود نويسانيده بوده است).قطع نسخهي وقفنامه به وضعي که موجودست 36 ضربدر 27 و قطع نوشتههاي داخل جدول 29 ضربدر 23 سانتي متر است. اما بحکم بريدگي که در نوشتهي بعضي از اوراق حاصل شده معلوم است که قطع اوراق بزرگتر بوده است. عدد اوراق موجود (اعم از نسخهي اول و اوراقي چند از نسخهي ثانوي (191 ورق است) 246 صفحهي اصلي و136 صفحهي الحاقي). اکثر اوراق مجدول به شنگرف، و عناوين نيز به شنگرف است.از اين وقفنامه، طبق مندرجات همين نسخهي موجود، پنج نسخهي نوشته شده بوده است. اتفاقا چند ورق از يکي از آن نسخ پنجگانه (به خط کاتب ديگر اما به همان روال نسخهي اصلي و با همان کاغذ و تذهيب که در صفحهي عنوان نسخهي اصل ديده ميشود) ضميمهي نسخهي موجود شده است.وقفنامه بصورت کتابي مجلد است و نام آن در صفحهي اول به خط ثلث و به طلا «الوقفية الرشيدية به خط الواقف في بيان شرائط امور الوقف و المصارف» است.در بعضي از مواضع نسخه، تصرفات ناروا شده است. اعم از آنکه مطالب را پاک کردهاند يا آنکه کلمات و عبارات را به دلخواه ابناء زمان تغيير دادهاند.نسخهي اصل توسط خود رشيدالدين مقابله شده بوده است و در ورق 104 عبارت «بلغت المقابله» به خط او وجود دارد.محتويات وقفنامهمحتويات وقفنامه بطور کلي عبارت است از:1 - تسجيلات متعدد از علما و فقها و قضات و ارباب ديوان از قبيل محمد بن عبدالسلام بن عبدالمجيد بن عبدالحميد جرفادقاني و محموء بن محمد بن يوسف فخر همداني و مسعود بن سعد بن محمد يزدي و حسن بن قاسم نيلي و قاضي مجدالدين عبدالله بن محمد قاضي تبريز و محمد بن محمد بن محمد بخاري حنفي و محمد بن عبد الله شافعي و احمد بن علي بن جعفر و محمد بن سعيد کاتب و رجب بن علي بن احمد ساباطي و محمد بن محمد کوفي هاشمي و عبدالحميد بن يوسف بن حسين حنفي و عبدالمنعم بن نوري و حسين بن محمد دامغاني و عدهي کثير ديگر مربوط به سالهاي 709 ببعد، و نيز گواههايي از سالهاي 785 و 850 در آن هست.مهمتر از همه گواهنامهاي است که خلاصهي آن نقل ميشود:«مضمون اين وقفيه که منبي است از بعضي خيرات و مبرات مخدوم جهانيان، پشت و پناه اهل ايمان، رشيد الدنيا و الحق و الدين عماد الاسلام و مغيث المسلمين فضلالله بن ابي الخير بن العالي الطبيب الهمداني... و اکثر آن مشرف است و به خط مبارک وي و ذکر اوقاف آن در ميانهي وقفيهي مکتوب است به خط اين ضعيف به اذن و اجازت وي و بر هر ورقي به خط اين ضعيف نوشته است که از وقفيه است، نزد اين ضعيف واقع و لايح شد و روشن و مبين گشت جمله به اعتراف صريح و بيان فصيح و کلمات منيف و تقريرات شريف که به حضور اين ضعيف از خدمت آن مخدوم اعظم که باني و واقف اين اصول و فروع است که در وقفيهي مبارک مفصل و مشروح است صادر شد و کلمه کلمه و حرف حرف استماع رفت و بر کليات و جزويات آن وقوف تمام يافت واين ضعيف بعد از تقديم وظايف شرع و تتميم مراسم سمع که تفصي از آن بر ذمت قضاة اسلام و حکام ايام و ولاة احکام واجب و لازم باشد شرعا به صحت اعتراف واقف مذکور... به صحت مضمون اين وقفيه حکم کرده آمد و همچنان به صحت مضمون جزو آخري که به خط اشرف خود نبشته و به آخر وقفيه الحاق فرموده، ناطق به ذکر آن که مصنفاتي که وي فرموده از حاصل آن اوقات استکتاب کنند بر آن وجه که به قلم اشرف فرموده است حکم کرده آمد و اعترافات فاسده و شبه غير وارده که عادت طاعنان و معاندان باشد از آن جمله دور کرده آمد به سؤالي شرعي و جمعي از امنا و عدول و ائمهي فحول بر آن گواه گرفته شد، و الله الموفق. کتبه العبد الضعيف عبدالله بن عمر بن محمد التبريز (ظ: التبريزي) الحسيني (ظ: الحسيني) الحاکم بمدينة تبريز بتارخ هذه الوقفية المبارکة غرة ربيع الاول سنة تسع و سبعمائة.»2 - متن قسمت اساسي وقفنامه که حدود و شرايط و وظايف است به خط رشيدالدين و در آغاز صفحهاي تذهيب شده دارد حاوي نام وقفنامه با سه شمسه که در ميان اين سه شمسه عبارات ذيل به خط رشيد الدين کتابت شده است:«شرط مؤکد با فرزندان خويش نسلا بعد نسل و عقبا بعد عقب ميکنم و در مقابلهي حقوق پدري که در ذمت ايشان عقلا و شرعا و عرفا لازم است در عهدهي ايشان کرده سوگندي غلاظ و شداد ايشان را ميدهم، خصوصا با آنانک بر حسب شرط واقف در هر عهدي نوبت توليت و اشراف و نظر بديشان رسد و مباشر اين اشغال خير گردند در آنچ اين وقفيه را به هر ماهي يک نوبت مطالعه کنند تا بر احوال شروط آن کما ينبغي واقف شوند و در کيفيتتصرفات واقف گردند و نيز نصيحتي که ايشان را کردهام ملکه گردد تا در محافظت شروط آن به اقصي الغاية بکوشند و نصايح را به دل و جان قبول کرده رعايت آن را واجب شمرند تا حق سبحانه و تعالي و جميع ملائکه و انبياء و اولياء و روح اين ضعيف بواسطهي امانت و ديانت و نيکو زندگاني از ايشان راضي باشند و ايشان را نيکنامي دنيوي و ثواب آخروي مدخر گردد، ان شاء الله تعالي.»آغاز متن وقفنامهآغاز متن وقفنامه عبارت است از:«حمد و ثناء و راي اعداد حصي و شکر و سپاس فزون از حصر و احصا سزاوار حضرت عزت پروردگاري تواند بود... اما چنين ميگويد اضعف عبادالله تعالي و احوجهم الي رحمة ربه فضل لله بن ابيالخير بن عالي الهمداني المشتهر برشيد الطبيب... که چون خواست که به خط وعبارت و فکر و انديشهي خود از سرايقان و اعتقاد و نيت تمام وقفيه نويسد مشتمل بر شروط مرتبه تا من بعد متوليان بدان کار کنند و ازو يادگار ماند بيشتر اسباب داعيهي او بدان و بعضي از احوال آن و ايراد و اعتراض مردم بر وقف و خاصيت و فايدهي وقف بيان کرد وفصلي مشبع در آن باب در قلم آورد تا آن نيز ازو يادگار ماند و سبب تحريض مردم شود بر خيرات و بدان متنفع گردند و چون آن فصل اطنابي داشت مناسب نديد که آن را با اين وقفيه ضم کند. پس آن را علي حده بر بالاي اين وقفيه نهاده در يک جلد ثبت کرد تا آن را علي حده مطالعه کنند و درين موضوع اين مختصر ديباچه مينويسد و گويد که چون حق جل جلاله و عم نواله... بنابرين مقدمات.... در بناي ابواب البر ربع رشيدي و ساير ابواب البر که به هر موضع بنياد کرده و املاکي که پيش از اين داشته اکثر آن بر مصالح ربع رشيدي وقف کرده و باقيات که بوده بر ساير خيرات همچون مسجد جامع رشيدي به محلهي شش گيله تبريز و ديگر بقاع خير که در تبريز است و ابواب البر همدان و يزد وقف کرده و جهت هر يک وقفيهي شرعي مسجل نويشته و بعضي از آنچ حق تعالي بعد از اين وقفها از املاک روزي کرده هم اضافت آن آن املاک گذشته کرده و هرچ از اين جمله حصه و خاصهي ربع رشيدي بوده از اوقاف قديم و حديث بتعيين و تفصيل درين وقفيه که مخصوص است به ربعد رشيدي و توابع و لواحق آن مذکور خواهد شدن ان شاء الله تعلي، و اين وقفيه معروف است بالوقفية الرشيدية بخط الواقف في بيان شرائط امور الوقف و المصارف...»تقسيم بندي مطالب وقفيه طبق فهرستي که پس از خطبهي مذکور در فوق نوشته شده چنين است:باب اولدر تفصيل موقوف عليه از رقبات و اولاد و غيرهم و شروطي که بدان متعلق است.فصل اولدر تفصيل رقبات بقاع ابواب الخير ربع رشيدي.قسم اول: در اصول موقوف عليه (روضه. خانقاه. دارالضيافة. دارالشفا) قسم دوم: در توابع و مرافق (سراي متولي. سراي مشرف. سراي ناظر. حجرهها. حمام. حوضخانه. دوسراچه. انبارها. سقايهها. دهليز. سرابستان. خزانه)فصل دومدر بيان اولاد که موقوف عليه اند (علي. جلال. ابراهيم. مجد. عبداللطيف. محمد. احمد. محمود. شهاب)باب دومدر ذکر موقوفات و تفصيل و تعيين آن و آن مشتمل است بر دو فصل:فصل اولآنچه در تاريخ سابق وقف کردهام... و تفصيل آن برين وجه است: املاک بلدهي يزد و نواحي آن. املاک بلدهي همدان و شراه (؟). املاک بلدهي تبريز و نواحي آن صينت عن آلافات. (از اينجا ببعد صورت املاک به خط حاکم تبريز است نه شخص رشيدالدين.)فصل دوماز اين فصل جز صفحهي عنوانها چيزي زياد به جا نمانده، يعني منحصرا يک ورق از صورت املاک شيراز و يک ورق از اصفهان و موصل باقي است.باب سوم(از اينجا باز به خط رشيدالدين است)در شرايط اين وقف و بيان و قسمت حاصل اوقاف بر مصارف.قسم اول: در شروط عامه.فصل اولدر تعيين متولي و مشرف و ناظر.فصل دومدر شرايط مباشران اين اعمال.فصل سومدر وظايف عمال آن از عمارات و تحصيل ارتفاعات و عقود اجارات،فصل چهارمدر بيان مرسوم اين عمال از متولي و مشرف و ناظر به حق التولية و اشراف و نظرو بيان حصهي ايشان و حصهي ساير اولاد.قسم دومدر شروطي که مختص است به هر يک از رقبات موقوف عليها (با خلاصه کردن عنوانها).فصل اولدر تفصيل امور مصالح مسجد صيفي...فصل دومدر بيان احوال مدرسان و معيدان و فقها و متعلمان علم تفسير و حديثفصل سومدر تفصيل و ترتيب امور دارالمصاحف و کتب الحديث در جوار مسجد شتوي روضهفصل چهارمدر تفصيل مصالح بيت التعليم و اهل آن از معلم و متعلمان...فصل پنجمدر تفصيل و تربيت و تدبير امور دارالحفاظ...فصل ششمدر تفصيل امور خانقاه و مصالح آن.فصل هفتمدر تفصيل امور دارالضيافة و توابع آن از مطبخ و بيت الحوائج...فصل هشتمدر باب کيفيت آش دادن به درويشان و مساکين از ديگي که معروف است به ديک مسکينان...فصل نهمدر تفصيل امور دارالشفاء و شرابخانه و مخزن ادويهفصل دهمدر شرايط امور بيت الکتب که در سراي متولي مبني استفصل يازدهمدر باب غلامان ترک و ساير اصناف که وقف ربع رشيدياندفصل دوازدهمدر بيان شروط نان دادن مجاوران و مسافران و عملهي ربع رشيدي و غيرهمفصل سيزدهمدر بيان انواع روشنائيها که در ابواب البر ربع رشيدي معين کردهامفصل چهاردهمدر تعيين مساکن مجاوران و ملازمان و عملهي ربع رشيدي داخلا و خارجاحرف اول: مشتمل است بر مسکن مجاوران ربع رشيدي و عملهي آن.دفعهي اول: احوال و مسکن مجاوران....قسم اول: جماعتي که ايشان عزب و مجرد باشند...قسم دوم: جماعتي که ايشان کدخدا باشند (متولي. مشرف. ناظر. مفسر. محدث. فراش. کليددار. طبيب. شرابدار. خادم. مطبخي. خازن. بواب. کحال. مرتب. سقايان، مشعل داران.)دفعهي دوم: احوال مسکن عملهي ربع رشيديقسم اول: جماعتي که ايشان را مسکن در محلهي صالحيه باشد...قسم دوم: جماعتي که ايشان کدخدا باشند و مسکن در محلهي صالحيه نباشد...حرف دوم: و آن مشتمل است بر مواضعي که هر يک جهت معين شده...دفعهي اول: مواضع که آن جهت جمعيت هر وقت و هر قوم معين است.قسم اول: مواضع که جهت جمعيت و هر چيز معين گشته.قسم دوم: مواضع که خالي باشد.دفعهي دوم: مواضع که جهت مخزن چيزهاي متنوع و انبارها معين شده.قسم اول: مواضع جهت انواع مخازن و انبارها که داخل ربع رشيدي معين گشته.قسم دوم: مواضع جهت انواع انبارها و مصالح ربع رشيدي خارج ربع رشيدي در ربض و در شهرستان رشيدي و بازار آن معين شده...فصل پانزدهمدر بيان آنکه جهت اضافت عيدين... و ايام عاشورا... و نوروزفصل شانزدهمدر بيان شروط و امور مجاري آنها که جهت ساکنان تبريز و شهرستان رشيدي و اهل محلات داخلي و خارجي آن هر دو بقعه و حمامات تبريز.... از ميادين شهر... کاغذ خانهي آنجا و گارز گاه و حمام رشيدي به محلهي شش گيلان وقف سبيل کردهام...باب اول: آنچه جهت ساکنان شهر تبريز به محلات بيروني شرقي و محلات اندروني آن و حمامات آنجا وقف مسبل کردهام...باب دوم: آنچه جهت ساکنان شهرستان رشيدي و مواضع محلات آن وقف مسبل کردهام.فصل هفدهمدر بيان اجور اراملخاتمهفصلي است مشتمل بر بيان مصارف منال و محصولات اين يک نيمه که معروف است به وقف رشيدي از تمامت موقوفات.در انتها قسم اصلي وقفنامه، رشيدالدين به خط خود شرحي دربارهي طريق اجراي امور وقف توسط متوليان نوشته است و ميگويد:«... وچون پادشان سعيد مغفور غازان خان اناز الله برهانه در وقفيهي ابواب البر شنب که در تبريزست شرط فرموده در آنچه هر قاضيئي که در دارالملک تبريز مولي و منصوب گردد بايد اول حکم او اين باشد که وقفيهي شريفيهي ابواب البر شنب را محکوم به و مسجل گرداند و بر آن اشهاد کند و نشايد که قطعا در آن اهمال نمايد يقين حاصل که تمامت قضاتي که فيما بعد به قضاي آنجا منصوب گردند تيمنا و تبرکا امتثال و انقياد اين شرط که او فرموده بر خود لازم شمرند و هيچکدام از رعايت آن دقيقهاي در نگذرند. بنابرين قضيه اين بندهي ضعيف از خدمت آن قضات التماس مينمايد تا چون اين وقف ريزه که اين ضعيف کرده و خيري است که منافعآن به عمل صلحا وت مستحقان هر عصري ميرسد ايشان نيز خود را در جريدهي اجر اين ثواب آرند و بر ولاي تسجيل وقفيهي شريفهي غازانيه اين وقفيه را مسجل فرمايند در آن حکم و بر آن اشهاد کنند. اين وصيت و نصيحت و شرط و التماس جمله برين وجه که تقديم يافت کرده شد...و ذلک اتفق تحريره في غرة ربيع الاول سنة تسع و سبع مأته هجريه. اين وقف بدين موجب که در اين وقفيه بخط خويش مبوب و مفصل نوشتهام کردم، به شرائطي که بر سبيل مشروح در قلم آوردهام و به مضمون اين وقفيه از اول تا آخر آن اقرار کردم و اعتراف آوردم و علم من به کيفيت و کميت هر يک از افراد اين موقوفات و موقوف عليه آن محيط است و برين جمله برخود گواه گرفتم. کتبه کاتب هذه الوقفية فضلالله ابن ابيالخير بن عالي المشتهر بالرشيد الطبيب الهمداني بخطه في التاريخ المذکور فيه...»3 - قسمت الحاقي است که رشيدالدين خود در متن بدان اشاره کرده و در ابتداي وقفنامه (به اصطلاح قلم خودش «در بالاي وقفيه») قرار داد مطالبي است است کلي در لزوم خيرات و مبرات و دستورهايي دربارهي نوشتن تأليفات او از جمله مجموعة الرشيدية.پي نوشت : 1-انجمن پس از اين که نسخه به صورت عکسي چاپ شد آن را به شهر تبريز اهدا کرد تا در کتابخانهي ملي شهر بماند.معرفي سايت مرتبط با اين مقاله تصاوير زيبا و مرتبط با اين مقاله
این صفحه را در گوگل محبوب کنید
[ارسال شده از: راسخون]
[مشاهده در: www.rasekhoon.net]
[تعداد بازديد از اين مطلب: 480]
-
گوناگون
پربازدیدترینها