ديدگاه ابن سينا و مقايسه آن با برخي فيلسوفان اسلامي

واضح آرشیو وب فارسی:آفرينش: ديدگاه ابن سينا و مقايسه آن با برخي فيلسوفان اسلامي
به اعتقاد انديشمندان اسلامي انچه نفس انسان را از نفس حيواني جدا مي سازد عقل است . تقسيمات متفاوتي در آثار انديشمندان اسلامي مختلف در مورد عقل صورت گرفته است كه مشهورترين انها تقسيم عقل به عقل نظري و عملي است. اما در ميان اين فيلسوفان , و حتي گاه در آثار يك فيلسوف, تفسيري واحد درباره عقل نظري و عملي ديده نمي شود . هدف از مرور حاضر تبيين عقل از نظر بوعلي سيناست.
با مراجعه به آثار اين فيلسوف نيز مشاهده مي كنيم كه او عقل را به عقل نظري ( قوه ي عالمه ) و عقل عملي ( قوه عامله) تقسيم ميكند. عقل نظري ( قوه ي عالمه يا نفس ناطقه) خود داراي چهار مرتبه است كه عبارتند از عقل هيولاني, عقل بالملكه, عقل بالفعل و عقل مستفاد. ناگفته نماند كه ابن سينا بنياد نظريه ي عقول چهار گانه و مسئله ي عقل فعال را اساسا از فارابي اقتباس كرده است و اما در مورد عقل عملي, در آثار بوعلي سينا چهار اصطلاح درباره عقل عملي قابل تشخيص است. در اين مرور, نظر بوعلي سينا در مورد عقل عملي با نظر برخي ديگر از انديشمندان اسلامي همچون فارابي, قطب الدين رازي و ملاصدرا مقايسه شده است. در برخي از اين اصطلاحات , عقل عملي تنها داراي كاركرد ادراكي است و به قوه درك كننده احكام كلي يا جزئي مربوط به عمل تفسير مي شود. در برخي ديگر از اصطلاحات , عقل عملي گذشته ازكاركرد ادراكي, داراي كاركرد عملي نيز هست. با بررسي اين چهار اصطلاح معلوم مي شود كه هيچيك از انها بر دو اصطلاح رايج در ميان فيلسوفان اسلامي منطبق نيست.
واژه هاي كليدي :
عقل, عقل نظري , عقل عملي, قواي نفس, فيلسوفان اسلامي ,ابن سينا
هدف از نوشته ي حاضر بررسي عقل و انواع ان از ديدگاه بوعلي سينا و مقايسه ي ان با برخي از فيلسوفان اسلامي همچون فارابي, قطب الدين رازي و ملاصدرا است. پيش از بررسي عقل و مفاهيم ان از نظر بوعلي سينا لازم است مقدمه اي درمورد قواي نفس از ديدگاه بوعلي سينا بياوريم تا بتوانيم مفهوم عقل ازديدگاه اين دانشمند بزرگ را با عمق بيشتري مورد بررسي قرار دهيم .
قواي نفس از ديدگاه ابن سينا
ابن سينا معتقد است كه جز جمادات , همه موجودات داراي نفس هستند. بدين ترتيب همه موجودات زنده , اعم از گياهان و حيوانات و انسانها و نيز افلاك , از نفس برخوردارند و نفس منشا حيات وزندگي است. ابن سينا نفس را كمال اول براي جسم طبيعي آلي ( جسم طبيعي كه آلت نفس براي انجام فعل است ) معرفي مي كند.
نفس نباتي و حيواني
او معتقد است كه انسان از سه نفس نباتي , حيواني و انساني برخوردار است. نفس نباتي داراي سه قوه و در نتيجه سه كاركرد است. اول قوه غاذيه كه عمل هضم غذا را انجام مي دهد. دوم قوه نمو يا منميه يا ناميه كه عمل نشو نما و زياد كردن جسم از اوست و سوم قوه موليد كه عمل توليد مثل را انجام مي دهد.
نفس حيواني داراي دو قوه محركه و مدركه است. با قوه محركه , نفس بطور ارادي بدن را به حركت وا مي دارد و با قوه مدركه , جزئيات را درك مي كند.
از انجا كه عقل عملي ( قوه عامله ) با قوه محركه مرتبط است , مناسب است توضيحي درباره قوه محركه داشته باشيم .
نفس حيواني - قوه ي محركه
نفس حيواني شامل دو قوه ي اختصاصي است: قوه ي مدركه , ابن سينا بحث درباره ي قوه ي محركه را در كتاب شفا نسبتا به اجمال برگزار كرده است:
اين قوه خود بر دو قسم است: يا محركه است , به نحوي كه باعث حركت مي شود يا محرك است, طوري كه فاعل حركت مي شود. به عبارت ديگر قواي محركه يا به صورت انگيزه عمل مي كنند, مانند قوه ي كشش و شوق و يا از عمل و رفتار سر بر مي آورند, مانند قوه يا نيرويي كه در اندامها به وجود مي ايد يا حركت را پديد اورد. قوه ي محركه انجا كه منشا» حركت مي شود, قوه ي نزوعيه يا شوقيه نيز خوانده مي شود. براي اينكه موجود حركتي انجام دهد, ابتدا در قوه تخيل صورت مطلوب و نافع يا صورت نا مطلوب شيئي ترسيم مي شود. انگاه , قوه محركه عضلات و اندام ها را براي نزديكي به محرك يا دوري از ان بر مي انگيزاند. براي قوه ي محركه دو شاخه وجود دارد: شاخه ي نخست ان را قوه ي شهواني مي نامند. قوه ي شهواني , به مجرد تحريك به سوي امر لذت بخش يا انچه در تخيل نافع است مي گرايد و به طرف ان محرك جلب مي شود. شاخه ي ديگر قوه ي نزوعيه , قوه ي غضبيه است. هدف از وجود قوه ي غضبيه دفع امري است كه تصور مي شود منافي با منافع خويش است.
قوه ي محركه ي فاعل حركت , قوه اي است كه در اعصاب و عضلات بر انگيخته مي شود . اين قوه مي تواند عضلات را بكشد و تارها و ربطهاي متصل به اعضا را به سوي جهت و مقصود بكشاند و نيروي عضلاني را رها كند.
در روانشناسي جديد حالت ها و كيفيت هاي منتسب به قوه ي شوقيه تحت عنوان كلي و عام انفعالات مورد بحث قرار مي گيرد و مقولاتي از قبيل انگيزش , هيجان و نيازها به اين امر اختصاص مي يابد.
نفس انساني
نفس انساني از دو قوه عالمه و عامليه برخوردار است. به اين دو قوه عقل نظري و عقل عملي نيز گفته مي شود . توضيح اين دو قوه موضوع اصلي اين نوشته است.
به جز قوه ي عالمه و عامله , ساير قوايي كه ذكر انها رفت بين انسان و ساير حيوانات مشترك است. بنابراين نفس بر اساس قوه محركه بطور ارادي بدن را به حركت در مي اورد و با قوه مدركه جزئيات را درك مي كند. اين دو عمل يعني تحريك ارادي وادراك جزئي ميان انسان و چارپايان مشترك است. اما نوع خاصي از ادراك يعني ادراك كليات ونوع خاصي از عمل , يعني عملبر اساس تامل عقلاني وجود دارد كه مختص انسان است.
معناي لغوي عقل
عقل در لغت به معناي منع , نهي , امساك , حبس و جلوگيري , بند كردن و بستن است. مثلا عقل البعير يعني شتر را بست و العقل الدوا» البطن يعني دوا شكم را بند كرد. درضمن ساير كاربردهاي اين ماده به هر معنايي كه به كار رفته باشد به همين معنا مربوط است و عاقل كسي است كه از قول و فعل ناپسند امساك كند. خليل نحوي گفته است كه عقل نقيض جهل است و عاقل كسي است كه نيك فهم و وافر العقل باشد.
به همين خاطر است كه علي ( ع) فرموده است: العقل عقلان : مطبوع و مسموع و با ينفع مسموع اذا لم يك مطبوع , كما لا ينفع ضو» الشمس و ضو»العين يعني عقل دو نوع است مطبوع و مسموع و در علم يا عقل مسموع نفعي نيست اگر علم مطبوع نباشد, همچنانكه نور خورشيد سودي ندارد در حاليكه چشم را نوري نباشد و منظور رسول اكرم ( ص ) از اينكه ميفرمايد: ماخلق الله خلقا اكرم عليه منالعقل همان عقل مطبوع است و انگاه كه مي فرمايد: ما كسب احد شيئا افضل من عقل يهديه الي هدي او برده عن ردي به عقل مسموع اشاره دارد.
عقل از نظر ابن سينا
وجه تمايز انسان و حيوان از ديدگاه فلاسفه ي اسلامي عقل است. تعبير ديگر ابن سينا از عقل همان نفس ناطقه است. از نظر ابن سينا عقل دو نوع است: عقل نظري ( يا مراتب چهارگانه نفس ناطقه ) و عقل عملي . ابن سينا در كتب شفا و نجاه عقل نظري را معادل قوه ي عالمه و عقل عملي را معادل قوه ي عامليه به كار برده است.
ادامه دارد
سه شنبه 12 آذر 1387

این صفحه را در گوگل محبوب کنید

[ارسال شده از: آفرينش]

[مشاهده در: www.afarineshdaily.ir]

[تعداد بازديد از اين مطلب: 822]