نگاهي به زندگي و خدمات شيخ مفيد(ره)

واضح آرشیو وب فارسی:فارس: نگاهي به زندگي و خدمات شيخ مفيد(ره)
خبرگزاري فارس: در اين هزار سال عالماني بنام و با آثاري پرارج درخشيده اند. در اين ميان، آثار مفيد از درخشش خاصي برخوردار است. درخششي كه همگان را در عالم اسلام به خضوع واداشته است و در طي ساليان متمادي، همچون: مشعلي فروزان فراراه امّت اسلامي، بويژه متكلمان و فقيهان و ديگر دانش پژوهان بوده است.
شيخ مفيد نامش محمد بن محمد بن نعمان،هم متكلم است و هم فقيه.ابن النديم‏در فن دوم از مقاله پنجم‏"الفهرست‏"كه درباره متكلمين شيعه بحث مي‏كند،از اوبه عنوان‏"ابن المعلم‏"ياد مي‏كند و ستايش مي‏نمايد.او در سال 338 متولد و درسال‏413 درگذشته است.كتاب معروف او در فقه به نام‏"مقنعه‏"است و چاپ‏شده و موجود است.شيخ مفيد از چهره‏هاي بسيار درخشان شيعه در جهان اسلام‏مي‏باشد.ابويعلي جعفري كه داماد مفيد بوده است،گفته: مفيد شبها مختصري ‏مي‏خوابيد، باقي را به نماز يا مطالعه يا تدريس يا تلاوت قرآن مجيد مي‏گذرانيد.
شريف ابويعلي، داماد مفيد، مي نويسد:(ما كان ينام من الليل اِلاّ هجعةً، ثم يقوم يصلّي او يطالع او يدرس او يتلوا القران)(تهذيب)، 33/، مقدمه .جز پاسي از شب نمي خفت. آن گاه به پا مي خواست و نماز مي گزارد، يا كتاب مي خواند، يا درس مي گفت، يا قرآن تلاوت مي كرد.

در آستانه هزارمين سال درگذشت شيخ مفيد، قرار داريم. در اين هزار سال عالماني بنام و با آثاري پرارج درخشيده اند. در اين ميان، آثار مفيد از درخشش خاصي برخوردار است. درخششي كه همگان را در عالم اسلام به خضوع واداشته است و در طي ساليان متمادي، همچون: مشعلي فروزان فراراه امّت اسلامي، بويژه متكلمان و فقيهان و ديگر دانش پژوهان بوده است.وي، در فقه، كلام، اصول، حديث، تفسير، علوم قرآن، فلسفه، تاريخ، نجوم و... سرآمد همگان بود. در اين زمينه، آثاري با بهترين ترتيب و استوارترين برهان، سرشار از تحقيقات لطيف و مبتكرانه عرضه كرد. آثار گران ارج و عظيم او در موضوعات گوناگون اسلامي، از منابع اصيل شناخت فرهنگ اسلامي به شمار مي آيند. بنابراين، سخن گفتن درباره آن قلّه برافراشته علم و دانش و مشعل بزرگ هدايت، كاري است بس بزرگ و به صورت فردي بس مشكل، چرا كه مفيد، همان گونه كه اشاره كرديم بحري است مواج و شخصيتي است داراي ابعاد و آثار گوناگون كه جمع آن امروزه در كمتر فردي ميسر است. كسي كه مي خواهد درباره وي بنويسد، و يا اظهار نظر كند بايد آن علوم را بشناسد و اگر متخصص در آنها نيست، حداقّل پيشينه آن علوم، بزرگان آن علوم، پيش از مفيد و پس از آن و چگونگي رشد و تحول آنها را بداند تا بتواند حق مفيد را چنان كه شايسته و بايسته است اداء نمايد. و بر فرض كه فردي ذات الابعاد يافت شود، نگارش همه ابعاد و ارگان شخصيتي و تحليل آثار مفيد نيازمند فرصتي است در خور. از اين روي، معتقديم كه به عنوان اداي حقّ ديني، علمي، اجتماعي بايد هيأتي از محققان و عالمان زبده، اين كار را بر عهده گيرند و هر محقّقي در رشته تخصصي خود، بُعدي از ابعاد شيخ مفيد را تحليل و بررسي كند. لكن به گفته مولانا:
آب دريا را اگر نتوان كشيد هم به قدر تشنگي بايد چشيد ما در اين گفتار بر آنيم كه در حدّ توان پرتوي از فروغ عظيم آثار علمي مفيد را بنمايانيم و قطره اي از آن درياي موج خيز بنوشيم و بنوشانيم. اين مقال را با اشاره اي درباره تأليفات مفيد، ويژگيها و برجستگيهاي آن، و تاثرات مهم علمي وي در جامعه خود و شيعيان آغاز مي كنيم .
وضع شيعيان در عصر شيخ مفيد
از اواسط قرن چهارم هجري شيعيان به ميزان قابل ملاحظه اي در كشورهاي خاورميانه از آن محدوديتها و آزادي كشي ها بركنار ماندند. زيرا از يك طرف خلفاي فاطمي كه شيعه اسماعيلي بودند در مصر دولت نيرومندي تشكيل داده و از ابهت و جلال دربار بغداد كاستند. و از طرفي سيف الدوله حمداني و امراي آن خاندان در شام حكومت مي كردند و شيعه بودند، و از جانب ديگر در مشرق و جنوب شرقي و شمال ايران نيز غوريان و صفاريان و طاهريان و كمي قبل از آنها حكمرانان علوي مازندران، پرچم استقلال برافراشته و بر ضد خلفاي عباسي قيام كردند، و از همه مهمتر ظهور دولت مقتدر آل بويه بود كه از شيعيان با اخلاص به شمار مي آمدند. عضد الدوله ديلمي كه از سلاطين مقتدر اين دودمان است دامنه اقتدارش از سواحل درياي عمان تا شام و مصر گسترش يافته و در احترام و حمايت شيعيان كوشا و در واقع خلافت بني عباس در دست او بازيچه اي بيش نبود.

اين علل و عوامل دست به هم داد و موجب گرديد كه شيعيان از گوشه و كنار سر برآورند و با همتي شايان توجه به تشكيل جمعيت ها و تأسيس حوزه هاي علمي و نشر معارف و حقايق اهل بيت عصمت و طهارت دست يازند. مسافرت هاي ثقة الاسلام كليني و شيخ صدوق دو پيشواي بزرگ شيعه به بغداد و اقامت آنها در آن شهر كه مركز خلافت و علماي عام بود و اهميتي كه ميان آنان كسب كردند، همه از آزادي نسبي و موقعيت آن عصر حكايت مي كند.

در عصر شيخ مفيد كه خود عرب بود شيعيان از آزادي و احترام بيشتري برخوردار گرديدند. وجود فقيه عالي مقامي چون شيخ مفيد در ميان آنان اعتبار آنها را بالا برد و بيش از پيش نزد دوست و دشمن بر احترام آنان افزود. شيخ مفيد شيعيان را از پراكندگي نجات داد و اوضاع اسف بار آنها را سامان بخشيد تا آنجا كه به اوج عزت رسيدند.

شيخ مفيد در محله ي "كرخ" بغداد كه مركز شيعيان بود مي زيست، و مسجد معروف "براثا" در آن محله كه تاكنون هم باقي است، و زيارتگاه شيعيان است، محل تدريس شيخ مفيد بود.

شيخ مفيد در نظر دانشمندان شيعه
شيخ الطايفه
در "رجال" باب "كساني كه از ائمه عليهم السلام روايت نكرده اند" در باب "محمد" طبق معمول به اختصار از استاد عاليقدرش شيخ مفيد بدين گونه نام مي برد: "محمدبن محمد بن نعمان، دانشمندي بزرگ و موثق است."(1) و در "فهرست" مي نويسد: "محمد بن محمد بن نعمان ابوعبدالله مفيد معروف به "ابن معلم" از متكلمان (علماي عقايد و مذاهب) طايفه اماميه است. در زمان او رياست علمي و ديني شيعه به وي منتهي گشت. در علم فقه و كلام بر هر كس مقدم، فكرش عالي، ذهنش دقيق، و دانشمندي حاضر جواب بود. نزديك به دويست جلد كتاب بزرگ و كوچك دارد و فهرست كتابهايش مشهور است..." (2)نجاشي شاگرد نامي ديگرش در "رجال" پس از ذكر نام و نسب او تا "يعرب بن قحطان" جد نژاد عرب مي نويسد: "استاد ما رضي الله عنه است. جايگاه والاي او در فقه و كلام و روايت و وثاقت و دانش مشهورتر از آنست كه وصف شود." (3)سپس مانند شيخ طوسي كتاب هاي او را نام مي برد.
ابن شهرآشوب
از وي چنين ياد مي كند: "شيخ مفيد، ابوعبدالله محمد بن نعمان حارثي بغدادي عكبري: ... شاگرد ابوجعفر ابن قولويه، و ابوالقاسم علي بن محمد رفاء، و علي بن ابي الجيش بلخي بود.حضرت صاحب الزمان صلوات الله عليه او را ملقب به "شيخ مفيد" نمودو من علت آن را در كتاب "مناقب آل ابي طالب" ذكر كرده ام. او مولف حدود دويست كتاب بزرگ و كوچك است ..." (4)علامه حلي از اين دانشمند عظيم الشأن سخن گستر، بهتر و روشن سخن گفته و مي نويسد: "محمدبن محمدبن نعمان مكنّي به "ابوعبدالله" و ملقب به "مفيد" است. درباره علت نامگذاريش به "مفيد" حكايتي است كه ما آن را در كتاب بزرگ خود، در رجال، آورده ايم. مفيد معروف به "ابي المعلم" بود و از بزرگترين مشايخ شيعه و رئيس و استاد آنهاست. كليه دانشمندان ما كه بعد از وي آمده اند از دانش او استفاده نمودهاند. فضل و دانش او در فقه و كلام و حديث مشهورتر از آنست كه به وصف آيد. او موثق ترين و داناترين علماي عصر خود بود. رياست علمي و ديني طائفه شيعه اماميه در زمان او به وي منتهي گشت..." (5)
شهيد قاضي نورالله شوشتري
دانشمند عالي مقام و سخن گستر نامي، پس از ذكر نام آن بزرگ مرد علم و دين در كتاب نفيس فارسي خود "مجالس المؤمنين" سخن مفصل خود پيرامون شخصيت او را بدين گونه آغاز مي كند: "... افادت پناهي كه عقل مستفاد از قوت قدسيه ي او مستفيد، و فكر فلك پيماي او با ملأاعلي در گفت و شنيد بود. مجتهدي قدسي ضمير، و متكلمي نحرير، شاهبازي تيزآهنگ، و بديهه پردازي فيروز چنگ، اشاعره از سطوت مناظره ي او در كنج اعتدال، و حال ارباب اعتزال از دهشت مباحثه او مانند ..." (6)به طور خلاصه، ساير دانشمندان رجالي و فقها و علماي ما هر جا به نام شيخ مفيد يا گفتار او رسيده اند، از وي به عنوان سرآمد علماي عقايد و مذاهب اسلامي و متفكري برجسته، و مصنفي پركار و دانشمندي سخنور و ... و اوصافي از اين قبيل ياد كرده اند مانند: ابن داود در "رجال" ابن ادريس حلي در "مستطرفات سرائر"، علامه مجلسي، وحيد بهبهاني، شيخ يوسف بحراني، شيخ ابوعلي حائري صاحب "روضات الجنات" و ديگران.
در اينجا از ميان آنان به نقل قسمتي از سخنان علامه بحرالعلوم بسنده كرده و مي گذريم. علامه بحرالعلوم با آن مقام شامخ علمي و شخصيت نافذ ديني و تقوا و فضيلتي كه داشته است به تفصيل از پيشواي علماي اماميه نام برده و در آغاز گفتار خود مي نويسد:

"محمدبن محمدبن نعمان ابوعبدالله مفيد رحمة الله" استاد استادان بزرگ و رئيس رؤساي ملت اسلام، گشاينده درهاي تحقيق با اقامه دليل و برهان با بيان روشن خويش سركوب گر فرقه هاي گمراه، دانشمندي كه تمامي جهات فضل و دانش در وي گرد آمده و رياست علمي و ديني به او منتهي گشته بود.

كليه دانشمندان بر مقام عالي وي در دانش و فضل و فقه و عدالت و وثاقت و جلالت قدرش اتفاق نظر دارند. او داراي خوبيها و فضائل فراوان: تيزبين، باهوش، حاضر جواب و موثق ترين دانشمند عصر خود در حديث و آشناترين آنها به علم فقه و كلام بود و هر كس بعد از او آمده از وي استفاده نموده است..." (7)

شيخ مفيد در نظر دانشمندان عامه
شيخ مفيد دانشمند ذوفنون وبلند آوازه ما در نظر علماي بزرگ عامه نيز بسيار بزرگ مي نمود. اين معني از سخنان خوب و بد آنان به خوبي پيدا است.

ابن نديم
كه از معاصران شيخ مفيد بوده و مانند او در بغداد مي زيسته در فهرست خود نوشته است: "ابن المعلم - ابوعبدالله" رياست متكلمين شيعه در عصر ما به وي رسيده است. او در علم كلام (عقايد و مذاهب) به روش مذهب شيعه بر همه كس پيشي دارد. دانشمندي باهوش و با فراست است، از كتاب هاي او دريافتم كه دانشمندي عاليقدر است ..." (8)و در جاي ديگر مي نويسد: "ابن المعلم - ابوعبدالله محمد بن محمدبن نعمان، رياست وي بر اصحاب خود از شيعه اماميه در فقه و كلام و آثار، در زمان ما به وي منتهي گشته است. ولادت او در سال 338 هجري روي داده است، از كتابهاي او ... (9) در فهرست ابن نديم در هر دو مورد چيزي از تأليفات شيخ مفيد ذكر نشده است و به جاي آنها چند نقطه ديده مي شود گويا بوده است ولي حذف شده است.
ابن جوزي
دانشمند مشهور كه او نيز هم عصر شيخ مفيد بوده در وقايع سال 413 هـ مي نويسد: "محمدبن محمد بن نعمان ابوعبدالله معروف به ابن معلم، پيشواي شيعه اماميه و دانشمند آنها بود، و كتابها بر اساس مذهب آنان تصنيف كرده است. سيد مرتضي از جمله شاگردان اوست. ابن معلم مجلس مناظره اي در خانه اش واقع در "درب رياح" منعقد ساخته بود كه در آن عموم دانشمندان گرد مي آمدند، او در نزد امراي اطراف كه متمايل به مذهب وي بودند، مقامي عامي داشت. در ماه رمضان امسال (413هـ) وفات يافت. سيد مرتضي او را مرثيه گفت..."(10)خطيب بغدادي كه اندكي پس از وي مي زيسته در تاريخ بغداد نظر به تعصب خاص خود از وي نام برده و سخناني ناهنجار گفته است كه از شخصي چون خطيب بعيد نيست. (11)
سخنان خطيب به روشني مي رساند كه متعصبان مخالف چقدر از شخصيت شيخ مفيد و تأليفات و مكتب وي در رواج مذهب اهل بيت عصمت و طهارت هراس داشته اند. چنان كه از سخنان دانشمندان بعدي عامه نيز روشن مي گردد.

شيخ عبدالله يافعي
در "مرآت الجنان في تاريخ مشاهير الاعيان" ضمن وقايع سال (413هـ) و دانشمنداني كه در آن سال درگذشته اند مي نويسد: " دانشمند شيعه و پيشواي رافضه صاحب تصانيف بسيار، معروف به "مفيد" و "ابن معلم" مي باشد. وي در كلام و فقه و جدل استاد فرزانه بود. او در دولت "آل بويه" با طرفداران هر مسلك و عقيده اي با جلالت و عظمت مناظره مي كرد. وي در سال 413ه وفات يافت."ابن ابي طي مي گويد: "وي از مستمندان دستگيري بسيار مي كرد، فروتني و خشوع وي زياد، و نماز وروزه اش فراوان، و لباسش زبر بود." ديگري گفته است: گاه بود كه عضد الدوله شيخ مفيد را زيارت مي كرد. مفيد شيخي متوسط القامه، لاغر اندام و گندم گون بود. هفتاد و شش سال زندگي كرد. بيش از دويست كتاب تصنيف كرده است. ماجراي تشييع جنازه او مشهور است؛ زيرا هشتاد هزار نفر از رافضيان و شيعيان او را تشييع كردند. خدا اهل تسنن را از شر او آسوده گردانيد! وفات او در ماه رمضان اتفاق افتاد. (12)
ابن حجرعسقلاني
در "لسان الميزان" از دانشمند عاليقدر ما بدينگونه ياد مي كند: "دانشمند بزرگ رافضه (شيعه) ابوعبدالله بن معلم، صاحب تصانيف بديع است كه دويست كتاب مي باشد. او به خاطر عضد الدوله قدرتي بزرگ داشت. هشتاد هزار رافضي (شيعه) جنازه ي او را تشيع كردند. در سال 413 وفات يافت.خطيب بغدادي نوشته است: "مفيد كتاب هاي بسياري در گمراهي شيعه! و دفاع از اعتقاد آنها و نكوهش از صحابه و تابعين و ائمه دين و مجتهدين نوشته است(13)او با كتابها و نظرياتش بسياري را گمراه ساخت! تا اين كه خداوند اهل تسنن را با مرگ وي آسوده گردانيد."
ابن حجر
مي گويد: "مفيد بسيار پارسا و فروتن و پاسدار علم بود. گروهي از دانشمندان از محضرش برخاستند، و در بزرگداشت مكتب تشيع جايگاهي عالي يافت، تا جائي كه گفته اند او بر هر دانشمند بلند قدري منت دارد. پدرش در "واسط" معلم بود، و مفيد در آنجا متولد گرديد. بعضي هم گفته اند در "عكبرا" متولد شده است"(14)گويند عضدالدوله براي ملاقات او به خانه اش مي رفت و هر گاه بيمار مي شد به عيادتش مي شتافت.شريف ابويعلي جعفري شوهر دختر شيخ مفيد گفته است: "مفيد جز اندكي از شب را نمي خوابيد. سپس بر مي خاست و به نماز مي ايستاد، يا مطالعه مي كرد، يا مشغول تلاوت قرآن مي گشت." (15)
ساير دانشمندان عامه مانند ابن عماد حنبلي در "شذرات الذهب" و ابن كثير شامي در "البداية و النهايه" در وقايع سال 413 و ديگران از مفيد قريب به اين مضامين سخن گفته و به مقتضاي سرشت خود با نيكي و بدي از وي ياد كرده اند.

ارتباط با امام عصر(عج)
دانشمند بزرگوار مشهور شيخ ابوطالب طبرسي در كتاب نامدارش "احتجاج" سه توقيع(نامه) از حضرت "ولي عصر عجل الله تعالي فرجه الشريف" نقل كرده كه به افتخار شيخ مفيد صادر گشته و حضرت او را مشمول عنايات خاص و الطاف مخصوص خود قرار داده است. براي آگاهي از اين توقيعات و مضامين آنها نگاه كنيد به آخر "احتجاج طبرسي" و كتابهاي "مجالس المؤمنين" قاضي نورالله شوشتري، "رجال" علامه بحرالعلوم، روضات الجنات سيد محمد باقر خوانساري، خاتمه مستدرك، تنقيح المقال" شيخ عبدالله مامقاني و ساير منابع، به خصوص سخن علامه بحرالعلوم و محدث نوري پيرامون آنها. (16)

در ظرف سه سال سه توقيع از ناحيه امام زمان(ع) به او رسيد كه امام در خطابهايش به او چنين مى‏فرمايند:

1- للاخ الاعز السديد الشيخ المفيد: برادر عزيز و استوار شيخ مفيد.

2- سلام عليك ايهاالعبد الصالح الناصر للحق الداعى اليه. سلام بر تو اى بنده شايسته خدا و اى يارى دهنده حق و دعوت كننده به سوى آن.

و جالب اينجاست كه در زمان غيبت كبرى هيچ توقيعى از ناحيه مقدسه نرسيده است. مگر براى شيخ مفيد و شيخ اسدالله كاظمينى رحمهما الله تعالى.

در يكى از نامه‏ها كه در اواخر ماه صفر سال 410 از ناحيه مقدسه براى شيخ مفيد ارسال شده امام چنين مى‏فرمايند:

بسم الله الرحمن الرحيم، اما بعد سلام بر تو اى دوستدار مخلص دين كه در ولايت ما مخصوص به يقين گشته‏اى ... پس از ستايش و حمد خداوندى كه معبودى جز او نيست و درود به سيد و مولى و پيغمبر گرامى ما حضرت محمد(ص) خداوند توفيقت را در يارى از حق مستدام فرمايد و پاداشت را در نشر علوم براى ما براستى زياد و فراوان نمايد... بدان كه ما رخصت ‏يافتيم تا تو را به نامه نگارى مشرف ساخته و دستور دهيم احكام ما را به دوستانمان كه نزد تو هستند برسانى، خداوند آنان را به طاعت ‏خود عزيز فرموده و به وسيله رعايت و حراست ‏خود مهم آنان را كفايت فرمايد، پس تو به يارى خدا واقف شو بر آن دشمنانى كه از دين خدا بيرون رفته‏اند. بدانچه اكنون برايت ‏بيان مى‏دارم و در رساندن آن به سوى آنان كه اطمينان دارى بر آن وجهى كه براى تو مى‏نويسم...

ما اگر چه بر طبق آنچه خداوند براى ما و شيعيانمان مصلحت دانسته تا مادامى كه دولت دنيا در دست فاسقان است جايمان از جاى ستمگران دور است، ولى با اين حال به احوال شما آگاهيم چيزى از اخبار شما بر ما پوشيده نيست و ما از پيش آمد ناگوارى كه براى شما اتفاق افتاده آگاه هستيم و اين پيشامد بدان سبب شد كه بسيارى از شما به سوى آنچه پيشينيان صالح از آن روگردان بودند متمايل گشته و بدان عهدى كه از ايشان گرفته شده بود پشت پا زدند، گويا اينان نمى‏دانند كه ما در فكر شما هستيم و از ياد شما بيرون نرفته‏ايم وگرنه بلاى سختى به شما مى‏رسيد و دشمنان شما را مستاصل مى‏كردند. پس از خدا بترسيد و در بيرون آمدن از فتنه‏اى كه بر سر شما و بر سر آنكه اجلش نزديك شده سايه افكنده است‏ به ما كمك كنيد، و حفظ كنيد خود را از آن فتنه كسى كه به آرزويش رسيده باشد و آن فتنه نشانه‏اى است‏ براى حركت كردن و اظهار نمودن شما امر و نهى ما براى همديگر. خدا به پايان رساند نور خود را اگر چه مشركان نخواهند...

چون جمادى الاولى اين سال در رسد بدانچه در آن اتفاق مى‏افتد پند گيريد و براى آنچه پس از آن مى‏آيد از خواب غفلت ‏بيدار شويد به زودى از آسمان براى شما نشانه و آيت آشكارى ظاهر گردد و مانند آن نيز از زمين نمودار شود و در مشرق زمين جريان ناگوار و حزن آورى اتفاق افتد و مردمى كه از اسلام بيرون هستند بر سر مردم عراق مسلط گردند و به كردار ناپسند آنها روزى بر مردم عراق تنگ گردد و پس از اين جريان با نابود شدن مرد سركش از اشرار اندوه بر طرف گردد و از نابودى او مردمان با تقوا و نيكان خشنود گردند براى آنان كه در اطراف جهان اراده انجام حج را دارند وسائل آماده گردد و ما را نيز در آماده كردن وسائل حج ‏به اختيار و توافق ايشان سهمى است كه آن با نظم و ترتيب در كار آشكار گردد. پس هر يك از شما بايد كارى كند كه او را بدوستى و محبت ما نزديك گرداند و

از آنچه موجب سخط و ناراحتى ماست‏ بپرهيزد زيرا كار ما چنين است كه بطور ناگهانى در مى‏رسد و هنگامى در آيد كه توبه او را سود ندهد و پشيمانى از گناه وى را نجات نبخشد. خداوند راه رستگارى را به شما الهام فرمايد و در توفيق يابى به رحمتش درباره شما لطف نمايد.

فهرست تأليفات

شيخ مفيد، از محققان و مؤلفان پركار وبنام عالم اسلام است. از كمتر كسي اين همه اثر در رشته هاي گوناگون علمي نقل شده است. حاصل تلاشهاي پي گير وي، حدود دويست كتاب و رساله است. با توجّه به اين كه در قرن چهارم، منابع چنداني در دسترس نبوده و تحقيق و تأليف نيز يكي از كارهاي شيخ مفيد، بوده است، خلق اين همه آثار، اعجاب آميز است. ما بر اين باوريم كه افزون بر همّت والا واطلاعات وسيع وگسترده اش، ذهن جوّال و بينش صحيح و دقيقش و...نبايد از تقوي و اخلاص وي و از تاييدات الهي و توفيقات غيبي در ايجاد اين همه آثار مفيد و ارزنده غافل بود. صدور توقيعاتي چند از سوي صاحب الزمان(ع) و گفتار عالمان وارسته گواه ماست.

بسياري از نويسندگان قديم و جديد، در كتابهاي عربي و فارسي، فهرست تاليفات مفيد را آورده اند. با توجه به اين كه اكثر آن منابع در دسترس است، نقل و ثبت آن به تفصيل در اين مقاله ضرورتي ندارد. لذا ما در اين جا به ذكر برخي از منابعي كه آثار را آورده اند بسنده مي كنيم.
ي شخصيت علمي
قدرت عقلاني اين متفكر و نابغه عظيم ، در چهار بعد نمودار شده است:
ي) تنقيح و تنظيم و تدوين علوم و معارف اسلامي.
ي) رد آراي متكلمان مخالف و مقابله علمي با آنان و نقد عقلي و علمي آراي دانشمندان موافق.
ي) تاكيد شديد بر مساله رهبري و فلسفه سياسي در اسلام.
ي) تاليف متبحرانه در مسائل گوناگون علمي و استدلالي.
بسياري از تاليفات شيخ مفيد در رد مذاهب ديگر و بسياري در باب عقايد ويژه شيعه و احكام فقهي است كه شمار آن تا بيش از ييي كتاب و رساله مي رسد كه ما در ضمن شمارش كميتي از مشاهير آنها كه برخي به شكل مستقل و برخي نيز به قالب رساله و در ضمن نوشته هاي شاگردان وي گردآوري شده به اقتضا به ذكر مشرب كلامي و فقهي آن مصلح متعهد خواهيم پرداخت:
ي تاليفات و مشرب فقهي و حديثي شيخ مفيد ره:
ي) المقنعه (يك دوره كامل فقه كه حاصل شرح آن همان تهذيب الاحكام شيخ طوسي است كه از جمله كتب اربعه فقهي شيعه است).
ي) الاعلام (شرح احكامي از فقه مورد اتفاق شيعه)
ي) المسائل الصاغيه (شامل يي رساله فقهي در رد اتهامات وارد به شيعه)
ي) اصول الفقه
ي) امالي الشيخ المفيد و... (اين كتاب كه مهمترين اثر حديثي بر جاي مانده از مفيد به شمار مي رود، حاوي ييي حديث از پيامبر اعظم ص و ائمه معصومين ع در ييي مبحث نفيس است). امالي جمع املائ بوده و به كتاب حديثي اطلاق مي شود كه شيخ حديث ، در مجالس متعدد آن را املاء فرموده باشد و از اين رو آن را مجالس نيز مي نامند. [درايه الحديث ، شانه چي ، ص يي] شيخ مفيد درآثار و تاليفاتش چه كلامي و چه فقهي به عنوان محدثي خبير و دقيق رخ مي نمايد و در كل ، مشرب فقهي و حديثي وي آن گونه بود كه با تبحر و تسلطي كه به مباني اسلام و مذهب تشيع داشت ، به آيات و روايات معصومين ع رجوع كرده و در آثار خود بدان استناد مي جستند.
رجوع وي به حديث ، رجوعي عالمانه توام با تامل و تشخيص بوده است نه در حد نقل روايت و استاد خود، شيخ صدوق و ديگر اهل حديث را از آن جهت مورد حمله قرار مي داد كه آنان به عقيده وي در طرق حديث و محتواي آن دقت وافي نمي كنند و عقل خود را براي رسيدگي به محتواي حديث به كار نمي اندازند. فلذا اصول و قواعدي را براي بازشناسي احاديث آورده و لزوم ارجاع برخي احاديث را به كارشناسان حديث ، ضروري مي داند.
ي تاليفات و مشرب كلامي شيخ مفيدره:
ي) الارشاد (در تاريخ امامان)
ي) الافصاح (در امامت و فلسفه رهبري سياسي اسلام)
ي) النكت الاعتقاديه (در اصول دين)
ي) شرح عقائد الصدوق
يي) اوائل المقالات (در عقايد و آراي متكلمان و علماي مذاهب)
يي) الفصل المختاره (مجموعه مناظرات شيخ) و....
شيخ مفيد در علم كلام و مناظره ، مهارتي بسزا داشت آنچنان كه او را بزرگ متكلمان شيعه و رئيس آنان برشمرده اند. مناظرات او با عده اي از بزرگان اهل سنت مشهور است بويژه با قاضي ابوبكر باقلاني (رئيس اشاعره) و طبراني (پيشواي زيديه) و ابن لولو (پيشواي اسماعيليه) و ابن كلاب قطان (از پيشوايان فرقه حشويه) و قاضي عبدالجبار، رئيس فرقه معتزله بغداد كه چون عاجز از جواب وي شد، او را به جاي خود نشانيد و او را به عنوان مفيد شناخته و به "انت مفيد حقا" خطاب كرد.

چهار قرن از هجرت مي گذشت و نخستين قرن غيبت سپري مي شد. تحرك و پويايي، محيط دانش آن روز را سراسر فرا گرفته بود. گفتگوها و مباحث درون ديني مسلكها و مكتبها در اوج بود. اصطكاك افكار و انديشه هاي ناهمسو، فضاي علمي را به تلاطم و خروش آورده بود. صاحبانِ انديشه، هركدام در ميدان علم بر طبل خويش مي كوفتند و به تاخت، به مصاف ستيز با هماوردان فكر و انديشه مي شتافتند; چه آن كه، شدّت و ضعف و نيز حاكميت علمي و اجتماعي پيروان هر مكتب، با توان علمي انديشه ورزان آن، پيوندي ناگسستني داشت، كه به حسب ظاهر پيروزي در همين گفتگوها و مجادلات، معياري براي سنجش آن به شمار مي آمد.

در طي اين چهار قرني كه از ظهور اسلام مي گذشت، مكتب تشيع، نه تنها مجالي در خور براي بروز نيافته بود، بلكه پيوسته از سوي مدعيان حاكم، سعي مي شد از نفوذ علمي مشعل داران آن جلوگيري شود. امّا در قرن مزبور، تضعيف اقتدار خلفاي عباسي و ظهور دولت مقتدر و شيعي آل بويه در ري، موجب گرديد آزادي نسبي، محيط علمي و اجتماعي بغداد را فرا گيرد و صاحبان انديشه، بويژه دانشمندان شيعي، كه تا اين زمان در جوّي ناآرام و اختناق آميز به سر مي بردند، آزادانه به ابراز عقيده و سخن بپردازند. در نتيجه، در اين روزگار، مكتب و فرهنگ شيعي آشكار گرديد و شيعيان نيز، تا حدودي از وضع ناگوار و محدوديتهاي پيشين رهايي يافتند. به گونه اي كه پويايي دانشِ مسلمانان و آشكار شدنِ فرهنگ شيعي، دو مميزه اصلي اين قرن شد. 1

عالمان شيعي كه در اين عصر مي زيستند، به ضرورت ومقتضاي عصر خويش، مي بايد در عرصه مجادلات علمي حضور يابند و از اين جايگاه، آشكارا به عرضه و نشر فرهنگ و علوم شيعي بپردازند.

بغداد كه در آن روزگار مركز خلافت مسلمانان و از مراكز بزرگ علمي جهان اسلام بود، مكاني مناسب براي انجام اين مهم بود; چه، عالمان بسياري از مناطق مختلف رهسپار آن سامان شده بودند و در رشته هاي گوناگون علمي، بويژه فقه وكلام، به بحث و گفتگو مي پرداختند. شيعيان با شركت در اين نشسته، امكان مي يافتند معارف اهلِ بيت، عليهم السلام، را بنمايانند و چهره تابان و استوار مكتب تشيع را نشان دهند.

مفيد، فقيه و متكلم تواناي شيعي، كه خود عرب بود و در بغداد مي زيست، در اين فضاي متلاطم و پرجنجال فكري، بااستواري تمام قد افراشت و در جايگاه نشرِ فرهنگ و دفاع از تفكر شيعي قرار گرفت. وي، كه به خاطر فوايد و آثار وجودي بسيارش، (مفيد) خوانده شد و بدين نام نيز شهرت يافت، در مجالس مناظره با عالمانِ ديگر مكاتب اسلامي، شركت جست و با مجادلات أحسن خويش، اعتبار و اتقان مكتب تشيع را نماياند و بيش از پيش، احترام و نفوذ شيعيان را نزد همگان بالا برد.

اين فرزانه يگانه و متفكر توان، به جدّ كوشيد تا در فضاي، نسبت، آزاد آن روز، بهترين و بيشترين بهره ممكن را براي رواج و گسترش فرهنگ شيعي به دست آورد. وي، كه از دانشمندان آن عصر، از هر دو مكتبِ خلافت و امامت، دانش آموخته بود با مايه هاي دروني و كار پي در پي و بي دريغ خود، گامهاي بلندي در راستاي تحقق اين منظور برداشت.

علامه شيخ فضل اللّه زنجاني در اين باره مي نويسد:

(يك تن از اين يگانگان روزگار، كه فرهنگ تشيع، در دهه هاي آخر قرن چهارم و اوايل قرن پنجم، به دست او درخشيدن گرفت و طاق بلند معارف شيعه از او آذين يافت، شيخ جليل اعظم، و رئيس مقدم، شيخ ابوعبداللّه، محمد بن محمد بن نعمان بغدادي عُكبَرِي است).

خدمات ارزنده مفيد و موفقيت او در راستاي نشر و شكوفايي فرهنگ و علوم شيعي، به همان اندازه كه همفكران وي را به تعجب و تحسين وا مي داشت، مخالفان او را به خشم مي آورد به گونه اي كه برخي از اينان، كه در عرصه فكر و مجادلات عقيدتي مزه تلخ شكست را بارها و بارها از وي تجربه كرده بودند، براي رهايي از اين سرافكندگي فكري، همواره آرزوي مرگ وي را در دل داشتند.

البته بررسي اين بُعد از زندگي پرثمر مفيد در خور توجّه و تفصيلي بيش از اين مي باشد كه اميد است در مجالي مناسب به آن پرداخته شود.

مفيد، همزمان با اين تلاشهاي سودمند، به منظور اعتلاي تفكر شيعي، گامهاي بلند و سودمند ديگري نيز در راستاي اصلاح، قوّت، گسترش و تعميق علوم و دانش شيعي برداشت. وي، چون در كوششهاي علمي خويش، مركب راهوار عقل و خرد را نيز به كار مي گرفت، به خوبي از عهده اين مهمّ نيز برآمد.

حوادث آخرالزمان از كلام شيخ مفيد

شيخ مفيد در كتاب "ارشاد" مي فرمايد:رواياتي بما رسيده است كه متضمن ذكر علامات امام زمان و ظهور قائم است ،و مشتمل بر حوادثي است كه پيش از آمدنش واقع مي شود و هم آيات و علائمي خواهد بود از جمله:

خروج سفياني، كشته شدن سيد حسني و نزاع بني عباس بر سر سلطنت دنيوي و گرفتن قرص آفتاب در نيمه ماه رمضان و گرفتن ماه در آخر آن ماه ،در "بيدا"زمين فرو مي رود و يك فرو رفتگي در زمين مغرب و ديگري در مشرق پديد مي آيد .آفتاب از ظهر تا عصر از حركت مي ايستد و آفتاب از سمت مغرب طلوع مي كند و مردي پاك دل با هفتاد مرد صالح در بيرون كوفه به قتل مي رسند.و كشته شدن مردي هاشمي در بين ركن و مقام و خراب شدن ديوار مسجد كوفه و آمدن پرچمهاي سياه از خراسان و خروج مرد يمني و قيام مردي از اهل مغرب در مصر و تصرف شهر شامات توسط وي و فرود آمدن لشكر ترك در جزيره و روميان در رمله و طلوع ستاره اي از شرق كه مانند ماه مي درخشد، آنگاه گرفته شود و كماني به طوريكه دو سر آن مي خواهد به هم برسد و سرخي در آسمان پديد آيد و در اطراف آسمان پخش گردد و آتشي دراز در مشرق نمايان مي شود و سه روز يا هفت روز در هوا مي ماند و عرب از قيد ذلت آزاد مي گردند و شهرها را تصرف نموده و از فرمان پادشاه عجم بيرون مي آيند.

اهل مصر حاكم خود را مي كشند و شام ويران مي شود سه لشكر با پرچمهاي مشخص در آنجا به جان هم مي افتند ،پرچمهاي قيس و عرب به مصر درآيند و پرچم كند بحران مي رود و لشكري از جانب مغرب مي آيد و در خرابه هاي حيره منزل مي كند . پرچمهاي سياه از مشرق به طرف حيره مي آيند و شكافي در نهر فرات پديد مي آيد و آب آن كوچه هاي كوفه را مي گيرد.شصت نفر دروغگو كه همه مدعي پيغمبري هستند خواهند آمد و قيام دوازده نفر از نسل ابوطالب كه همه ادعاي امامت دارند .بستن پلي در بغداد نزديك محل كرخ ، و برخاستن باد سياهي در اول روز در بغداد و هم زلزله اي در آنجا مي آيد كه بسياري از مردم را در زمين فرو مي برد .و ترس بر اهل عراق و مردم بغداد مستولي مي شود. و مرگهاي سريع آنها را از پاي در مي آورد . و آفت به جان و مال و محصول آنها مي افتد. و ملخ هاي به موقع و بي موقع مي آيد و غله و كشت و زرع آنها را مي خورد و زراعت آنها تقليل ميابد.

دو دسته از مردم عجم به جان هم افتاده ، خون بسياري در ميان آنها ريخته مي شود. بردگان از فرمانبرداري آقايان خود سر باز مي زنند و ارباب خود را به قتل مي رسانند. و بعضي از بدعت گذاران دين از صورت آدمي بيرون مي آيند و به صورت ميمون و خوك مي شوند و بردگان بر شهرهاي بزرگ غلبه يابند و صدايي از آسمان مي آيد به طوريكه تمام ساكنان زمين هر كس با زبان خود آنرا مي شنود. و يك صورت و سينه براي مردم در نور آفتاب آشكار مي شود . و مردگاني از قبرها بيرون آمده به دنيا بر مي گردند و با مردم معاشرت نموده به ملاقات يكديگر مي روند ، آنگاه اين علائم با آمدن بيست و چهار باران ختم مي شود.

سپس زمينهاي مرده زنده و سر سبز شده، بركات آن آشكار مي گردد و تمام بدبختيها از پيروان حق يعني شيعيان مهدي (عج) بر طرف مي شود. در آن هنگام متوجه مي شوند كه او از مكه ظهور مي كند و براي ياري او به مكه مي روند. جنانكه در اخبار آمده است.

سپس شيخ مفيد مي گويد : پاره اي از اين وقايع حتمي است كه بايد واقع شود و پاره اي مشروط به شرايطي است.

درگذشت شيخ مفيد

فضاي ابري و بغض‏آلود بغداد، كم كم باراني مي‏شد و دل باختگان مكتب عشق، فقدان "ابن معلم" را مي‏گريستند.دلتنگي به قامت شهر چنگ انداخته و آسمان، ورود ستاره‏اي ديگر از كهكشان فقاهت را استقبال مي‏كرد.بيش‏تر از همه، انديشمندان و محدثين گستره سبز فقه ـ فقه جعفري عليه‏السلام ـ احساس غربت مي‏كردند. بزرگ‏مردي رخت رحلت مي‏پوشيد كه تا آن روز، از فقهاي تشيع، كسي به مرتبه و شأنش نرسيده بود؛ محدث انوار معرفت، محمد بن محمد بن نعمان رحمه‏الله .

ناخدايي بهر آزموده كه با عنايات خاصّ مهدوي(عج)، در بحراني‏ترين زمان، كِشتي تشيع را به ساحل نجات رسانيد.
يادگار و ادامه دهنده زحماتِ "ابن بابويه رحمه‏الله و ابن قولويه رحمه‏الله " بود و يادگارانِ فاخر مكتبش، "سيد شريف رضي رحمه‏الله و سيد مرتضي عَلَم الهدي رحمه‏الله " بودند كه هر كدام، نوري از انوار تابناك علوي به شمار مي‏آمدند.
حُسن خلق، صلابت تدريس، قدرت زعامت، ايمان و سلوك و عشقش به ولايت، وي را از جمله خاصان درگاهِ خورشيد عالمتاب عدالت، حضرت موعود(عج) قرار داده بود.

تأليفات بي‏شمارش، خبر از تلاش فراوان او براي فقه جعفري عليه‏السلام و معارف ولايت، مي‏دهد. امروزه، تمام حوزه‏هاي معرفت و انديشه، حكمت و كلام، اصول و فقه و حديث، از آثار جاوداني‏اش بهره مي‏برند و از نام و يادش تبرّك مي‏جويند.

مانايي و جاوداني آثارش، بعد از هزار سال، بيان‏گر معجزات حضرت ولي عصر، صاحب الزمان(عج) است كه نسبت به ايشان، عنايتي خاصّ داشتند. درود و رحمت خداوند بر همت و روح بلندش باد.

تا باد، شكوه علم و دين باد بر "شيخ مفيد" آفرين باد!

پاورقي و منابع:
1- "رجال" شيخ طوسي، ص 514.
2- "فهرست" شيخ طوسي، ص 157.
3- "رجال" نجاشي، ص 383.
4- معالم العلماء، ص 112.
5- "مجالس المومنين" جلد 1، ص 436.
6- "خلاصة الاقوال" ص 147.
7- رجال علامه بحرالعلوم، جلد 3، ص 311.
8- فهرست ابن نديم، ص 366.
9- فهرست ابن نديم، ص 293.
10- المنتظم جلد 8، ص 11.
11- تاريخ بغداد، جلد 3، ص 331.
12- مرآت الجنان، جلد 3، ص 199.
13- منظور خطيب آن دسته از صحابه و تابعين و ائمه و مجتهدين عامه است كه شيخ مفيد افكار و عقايد و روش آنها را مورد تجزيه و تحليل و تخطئه و تنقيد قرار داده است... (نگاه كنيده به فهرست كتب شيخ مفيد)
14- واسط شهركي بين بغداد و سامراء. امروز در ناحيه دهكده دُجيل واقع در سه يا چهار فرسخي بغداد، و عكبرا در همين مسير واقع در ده فرسخي بغداد بوده است. (نگاه كنيد به نمراصد الاطلاع" در لفظ "واسط" و "عكبرا")
15- لسان الميزان جلد 5، ص 368.
16- "رجال" علامه بحرالعلوم جلد 3، ص 320، خاتمه مستدرك ص 518، معجم رجال الحديث جلد 17، ص 234.
حوادث آخرالزمان از كلام شيخ مفيد - بر گرفته از كتاب "مهدي موعود"،علامه مجلسي،ترجمه علي دواني،ص 996
........................................................................
انتهاي پيام/
شنبه 9 آذر 1387

این صفحه را در گوگل محبوب کنید

[ارسال شده از: فارس]

[مشاهده در: www.farsnews.com]

[تعداد بازديد از اين مطلب: 638]