فرش کاشان

واضح آرشیو وب فارسی:فان پاتوق: کاشان
كاشان در بخش غربي كوير لوت، در 285 كيلومتري تهران قرار دارد. شهري است با هواي گرم وخشك وخاكي كم بهره وكم آب. طبق روايات گفته مي شودكه به دستور زبيده، همسرهارون الرشيد بنا شده است. ولي از نمونه كشفيات باستان شناسي كه در نزديكي آن صورت گرفته چنين مي گويد: كه آباداني آن به خيلي بيشتر از اسلام مي رسد. اين شهر از قديم الايام در مسير گذر كاروانهاي دو شهر قم و اصفهان قرار گرفته بود. مردم اين منطقه در كنار كشاورزي به ساخت صنايع دستي، زربافي، مخمل بافي و قاليبافي اشتغال داشته و دارند. بر اساس حفاريها و اشياء به دست آمده در كاشان و شهر ري، كارشناسان معتقدند: حداقل از هزاره سوم پيش از ميلاد مسيح صنعتگران كاشان به بافت پارچه هاي ابريشمي كاملاً آشنا بوده و همچنين فن نقاشي زير لعاب را در مورد ظروف سفالين آموخته بودند. كاشان مركز پرورش كرم ابريشم بوده ودر زمان صفويان براي انواع حرير ساده و منقش و مخمل و زري و همچنين قاليهاي بسيار نفيس خود شهره جهان بوده است. سر آنتوني شرلي كه در سالها در دربار شاه عباس به سر برده است چنين نوشته كه مردم كاشان به ويژه در بافتن مخمل و اطلس و حرير گلدار و قاليهاي ايراني ظريف شگفت انگيز مهارت دارند.
اين شهر در اواخر سال 621 ه.ق توسط چنگيز مغول تخريب گرديد ولي در سالهاي بعدي تجديد بنا شد وهنرمندان و صنعتگران دوباره فعاليت خود را آغازكردند. اين تحول در مورد قاليبافي چنان بود كه در قرن 10ه.ق (دوره شاه طهماسب) كاشان به عنوان يكي از مراكز مهم قاليبافي درآمدوتوانست هنرمند خلاقي چون استاد مقصود كاشاني بافنده هنرمند قاليهاي معروف بقعه شيخ صفي كه اكنون در موزه ويكتوريا آلبرت انگلستان نگهداري مي شود، تربيت كند.
همچنين درجه پيشرفت وتكامل هنر قاليبافي و رنگرزي وطراحي درقرن11ه.ق در اين ناحيه به اندازه اي بود كه در آنجا همانند اصفهان، قاليهاي زربفت ابريشمي معروف به قاليهاي پولونز يا لهستاني به سفارش خانواده هاي اشرافي و نجباي لهستاني مي بافند.
با شورش افغانها، بعد از سقوط دولت صفوي، در نيمه اول قرن12ه.ق صنعت قاليبافي كاشان نيز مثل ديگر نقاط ايران به زوال كشيده شد. همان موقع با ورود پارچه هاي ماشيني اروپايي، ضربه كشنده اي ديگر بر پيكر صنعت بافندگي كاشان وارد كرد و سرانجام آن را از پاي درآورد. اما در اواخر قرن 13ه.ق به اهتمام بازرگاني بنام محتشم دوباره قاليبافي در كاشان رايج شد وقاليهاي اين ناحيه در زمينه هاي طرح، بافت، رنگ آميزي به چنان درجه اي از پيشرفت رسيد كه توانست با بافته هاي نفيس دوره صفوي برابري كند.
تعداد دستگاههاي قاليبافي كاشان پس ازده سال به هزار و پانصد رسيد و در آغاز نخستين جنگ جهاني، 4000 دستگاه در خود شهر و 1000 دستگاه ديگر در حومه شهر مشغول به كار بود و جمع اين دو رقم به اضافه تعداد دستگاههاي قاليبافي نطنز و روستاهاي آن در سال 1319 به 12000دستگاه رسيد.
در اطراف كاشان در حدود هشتاد ده وجود دارد كه در بيشترشان قالي بافته ميشود. از آن جمله برخي مانند نوش آباد، ارمق، راوند، فين، طاهرآباد، علي آباد، مشكان، ابوزيدآباد و قمصر قاليهايي مي بافند كه از همه جهت با كار خود كاشان برابري مي كند، اما جنس قاليهاي نصير آباد وهارون متوسط و جنس قاليهاي بقيه روستاها معمولاً پست است.
در احيا مجدد قالي بافي در كاشان تا حدود زيادي مرهون فعاليتهاي حاج حسين فرشچي، دبير الصنايع، محتشم، حاج حسن، حاج محمدجعفراصفهانيان واستاد حسين كاشي بود واز طرفي به كارافتادن واحدهاي نساجي ماشيني مي باشد كه تعدادي از بافندگان منسوجات دست باف اين شهر را وادار به روي آوري به قاليبافي نمود.
تكنيك بافت فرش كاشان:
بافت قالي در كاشان؛ با استفاده از گره نامتقارن، فارسي و روي دستگاه دارفارسي باف انجام ميشود. تراكم گره هاي آن در يك دسيمتر مربع رقمي بين 1600تا1800 گره مي باشد.
قاليهاي اين ناحيه غالباً دو پوده اند وجنس چله ها از نخ يا ابريشم طبيعي و جنس پرزها از ابريشم وكرك است كه مرغوبترين نوع پشم به شمار مي رود. قاليهاي مربوط به اوايل قرن13ه.ق معمولاًبا كرك وارداتي مرينوس از منچستر انگلستان يا استراليا بافته شده اند و رنگ قرمز دوغي خاصي دارند.
از قرن 13ه.ق تا اواسط سده 14ه.ق قاليهاي كاشان در ابعاد بزرگ بافته مي شدند. به اين ترتيب كه بيشتر قاليها بيش از ده متر مربع مساحت داشتند و قاليهاي كوچكتر از6 متر مربع به جز دو زرع و اندازه پشتي؛ به ندرت بافته مي شدند.
ولي امروزه در اين منطقه قالي، قاليچه در اندازه هاي گوناگون بافته شده و به بازار عرضه
مي شوند. دستگاههاي قاليبافي كاشان بطور كلي در خانه ها، در هر خانه اي يك دار مشغول به كار است كارگران معمولاً زن هستند و در كار خود مهارت دارند اما دستشان تا حدي كند است.
بطور متوسط هر دستگاه در ماه 8/3 ذرع قالي مي بافد براي هر ذرع مربع قالي، چهاركيلو پشم و يك كيلو و نيم پنبه به سر كارگر داده مي شود.
مزد هر يك ذرع قالي850 تا 1000تومان است و سر كارگر بايد از اين مبلغ مزد شاگردان خود را بپردازد.
متأسفانه در كاشان نيز گره جفتي رواج يافته است و شايد يك سوم گره قاليهاي اين شهر جفتي باشد. در بازار فرشي بنام كاشان پنج رنگ نيز عرضه مي شود و همانطور كه از معني آن پيداست در رنگرزي الياف آن فقط پنج رنگ به كار رفته است. يكي از ويژگيها و مشخصات فرش كاشان، استفاده از رنگهاي متنوع گرم و تركيب زيباي رنگها است. استفاده از رنگ سورمه اي در ترنجها، لچكها، حاشيه كه با رنگهاي عاجي و ديگر رنگهاي روشن توازن مي يابد در كاشان رايج است.
از ديگر مشخصات قاليهاي كاشان، ترنجهاي كنگره دار و برگهاي ظريف و شاخه و برگهاي دندانه داري است كه در اكثر نمونه ها مشاهده مي شود.
طرحهاي فرش كاشان:
بطور كلي طرحهاي اصيل قالي كاشان كه از دوره صفويه الهام گرفته و به طرحهاي قديم كاشان معروفند عبارتند از درختي گلداني، لچك وترنج، محرابي، شكارگاه وجانوري وطرحهاي تصويري و نقوش اسليمي.
طرحهاي فرش كاشان تا حدود زيادي تاثير از طرحهاي اصفهان و نقشه هاي سنتّي ايران گرفته است و با اين تفاوت كه در نقوش فرش كاشان از گل بته و طرحهاي افشان و طرحهاي ساده تر مربوط به پارچه بافي بيشتراستفاده مي شود. ميل به ابتكار و نوآوري در طرحهاي كاشان، طراحان فرش را وادار به نوعي تصوير سازي نمود. بيشتر از آن كه از نوع تصوير سازي اروپا باشد، به تصوير سازي ايراني عين قلم گيري و حالات مينياتوري شبيه بوده است. با وجود اين منظره سازي گاه در حال بسيار زيبايي روي قاليچه هاي قديمي كاشان ديده مي شود. در نمونه ها و يا تصاويري كه بعضاً در كتابهاي خارجي از فرشهاي قديمي كاشان ديده مي شود گاه از وجود فرشهاي بسيار ظريف و زيبا و هنرمندانه با رنگهاي درخشان و جذاب در گذشته خبر مي دهند، در اين فرش ها ديده مي شود كه چگونه هنرمندان با ذوق اين شهر با استفاده از طرحهايي جذاب از گل و پرنده و چرخشهايي همراه با رنگهاي فوق العاده شفاف و درخشان كه معمولاً از رنگهاي طبيعي روناس به وسيله رنگرزان ماهر به دست مي آيد.
چه كيفيت بي نظيري روي فرشهاي گذشته كاشان ايجاد مي گردد. در حال حاضر از آن
قاليچه هاي زيبا و مشهور كاشان كه در دهات و بخشهاي كاشان نظير غياث آباد، نوش آباد، وغيره بافته مي شود چندان اثري ديده نمي شود.
در كاشان معمولاً دو نوع نقش به كار ميبرند:
1-لچك و ترنج با نگاره هاي اسليمي و گلهاي ختايي
2-نقش اصفهاني يا شاه عباسي
در فاصله دو جنگ نقش ساروق از طرف آمريكاييها به كاشان سفارش داده شد و پس از جنگ هماين نقش اندك زماني رواج داشت و سپس در آن شهر به كلي از بين رفت. ضعف قالي كاشان در يكنواختي نقشهاي آن است و روي هم رفته ابداع و ابتكار در آن كمتر ديده مي شود.
رنگها بيشتر رنگ تركيبي خارجي است و تنها چند تن از معتبر ترين بازرگانان كاشان رنگهاي طبيعي ايراني بكار مي برند.
طرحهاي مورد علاقه بافندگان كاشان اغلب در مايه طرحهاي گلدار با خطوط منحني شامل طرحهاي شاه عباسي، لچك و ترنج، شاه عباسي، افشان، گلداني سر تا سري، طرح درختي در زمينه محراب، هندسي جوشقاني، گلداني حاج خانمي، منظره بافي همچنين چهره بافي مي باشد. از طرح شاه عباسي افشان كه بيشتر با زمينه كرم در اين شهر بافته مي شود برعكس بازارهاي داخلي در خارج از كشور از آن استقبالي نشده است.
معروفترين طرح زنده كاشان لچك ترنج با رنگ لاكي است.
كاشان يكي از مراكزي بوده است كه گليم خيلي نفيسي را با نقوش گردان كار مي كردند و مانند فرش از نقوش لچك و ترنج، گردان استفاده مي كردند.
نقوش امروز فرش کاشان:
همان لچک ترنج قدیم است با این تفاوت که رنگ ولعاب فرش امروز کاشان ملایم تر به اصطلاح خواب تر از رنگ قدیم است.طرح ها هم خلوت تر هستند اما اصالت طرح حفظ شده است. رنگهایی که امروزه در فرش کاشان استفاده می شود رنگ بژ و زیتونی جایگزین رنگ سرمه ای و لاکی قدیم شده است. رنگ صورتی در گل ها جایگزین رنگ لاکی شده ولی رنگ آبی از قدیم که در فرش ها بافته می شده تا به اکنون هم در بافته ها دیده می شود.
از طرح هایی که در فرش کاشان بافته می شود، می توانیم به طرح درباری اشاره کنیم که همان طرحی که در نائین به افشان معروف است به این صورت که چهار طره و لچک در فرش حذف می شود و زمینه و حاشیه یکی است و زمینه نسبتاً شلوغ است با رنگ و لعاب قدیم کاشان بافته می شود..
در فرش کاشان از ابریشم به ندرت در گل ها و زمینه استفاده می شود. فرش های کاشان در ابعاد و اندازه هایی از پشتی تا اندازه 4×3 بافته می شود، فرش های بزرگ تر از ابعاد 4×3 حتماً با رنگ و لعاب قدیم بافته می شود. واحد اندازه گیری در فرش کاشان خانه است.
طراحان كاشان:
در شهر كاشان در سالهاي رونق وشكوفايي طراحان هنرمندي مشغول بكار بودند كه كار آنها در سطح برجسته ترين طراحان فرش ايران بوده است.
معروفترين طراحان كاشان:
سيد رضا صانعي كه در سال 1265 در شهر كاشان متولد شد. از كارهاي امروزه غالباً درموزه هاي زيبا ويا در دست مجموعه داران فرش مي باشد. مهارت اين هنرمند در پرتره ودورنما و گاهي اوقات گل وبته است. وي اولين بار استفاده از كاغذ شطرنجي را در كاشان شروع كرد. ويژگي خاص سيد رضا خان نقاش در سرعت عمل و خلاقيت او بوده است.
معروف است كه هنگامي كه قلم بركاغذ مي گذاشت تا پايان نقشه بدون استفاده از پاك كن آنرا رسم مي كرد. سيد رضاخان صانعي هم براي خود و هم براي تجار معروف كاشان كار مي كرد. از نقشه هاي معروف كه او با قلم خويش و با هويت خاص منطقه كاشان رسم كرد: نقشه شيخ صفي و نقش لچك و ترنج شاه عباسي است.
پسرش سيد جواد صانعي و يكي از دخترانش به نام اكرم السادات در كار طرح و بافت فرش كار مي كردند.
سيد رضا خان صانعي در سال 1366در كاشان در گذشت.
از ديگر طراحان برجسته كاشان ميرزا نصرالله نقاش زاده است كه دوست و همكار داماد سيد رضاخان صانعي بود.
ميرزا نصرالله نقاش زاده در سال 1275 در شهركاشان متولد شد. اگرچه وي قدرت قلم و خلاقيت سيدرضاخان صانعي رانداشت، ولي دقت و ظرافت قلم او بنيانگذار نوعي طراحي علمي واساسي در فرش كاشان گرديد .
وي كار صورت سازي نمي دانست، تخصص او در طرحهاي سنتّي فرش بود. طرح لچك وترنج افشان كه از معروفترين طرحهاي كاشان است، اثر قلم اوست. ميرزا نصرالله نقاش زاده در شهر كاشان در گذشت. از هنرمندان ديگر كاشان خانواده افسري هستند.
سيد رضا افسري برادر رضا صانعي و بزرگ خاندان افسري، خود طراح ونقاش برجسته فرش بود.
4پسر وي به نامهاي محمد، امير، نظام، عباس همگي در كار فرش دست داشتند. برجسته ترين عضو اين خانواده محمد افسري نقاش و طراح فرش كاشان است كه مهارت او در طرح هاي صورتهاي بزمي و درخت و منظره و طرحهاي حيواندار است. محمد افسري در سال 1034در شهر كاشان متولد شد و در دوران جواني ابتدا به كار آموزي و آشنايي با هنر طراحي فرش زير دست عموي خود، رضا صانعي و پسرخاله اش ميرزانصرالله نقاش زاده پرداخت. وي مدتي شاگردي حاج ميرزا آقا امامي و مير مصور را كرد. كارهاي وي از لطافت شاعرانه اي بر خوردار است. وي در حال حاضر نيز با مهارت به كار طراحي و نقشه فرش اشتغال دارد.
نظام افسري يكي ديگر از برادران افسري است و وي در سال 1310ش در شهر كاشان متولد شد.
سبك كار وي علاوه بر تسلط بر طراحي سنتّي ساخت تصوير به سبك نقاشي اروپايي است.
تصاوير بي شماري از سران كشورهاي مختلف كه به ايران آمده اند باقلم اين هنرمند طراحي و بافته شده است.
از طراحان معروف ديگر كاشان، عباس صنيعي پسر محمد صنيعي است كه در سال 1343در شهر كاشان ديده به جهان گشود، تخصص اين هنرمند در نقوش و اسليمي وگل و بته است.
اربابي، تفضلي، عطايي، محتشم، ثابت، افسري، شادسر، واحدان، دبیر الصنايع و حسين زاده از تك بافان و نام مؤسسات معروف كاشان هستند.
.......
منابع:
1. جزوات درسی دوره متوسطه رشته طراحی فرش، انتشارات جهاد سازندگی، 1379.
2. مصاحبه با فروشندگان فرش کاشان در بازار فرش اصفهان.

این صفحه را در گوگل محبوب کنید

[ارسال شده از: فان پاتوق]

[مشاهده در: www.funpatogh.com]

[تعداد بازديد از اين مطلب: 3498]