عقلانیت، ضد عقلانيت

واضح آرشیو وب فارسی:فان پاتوق: برداشت ابزارانگارانه از عقلانيت، بسيار محدود است و بر خلاف برداشت‏هاى مقبول به نظر مى‏رسد، زيرا ما، در نسبت دادن عقلانيت به اهداف، مانند ابزارها، درنگ نمى‏كنيم؛ يعنى گاهى عقلانيت را به خود اهداف نيز نسبت مى‏دهيم. اهداف نيز ممكن است معقول يا غيرمعقول باشند.

ويژگى مهم انسان‏ها اين است كه درباره خود و جهان پيرامون خود باورهايى دارند و در شرايطى خاص اين باورها را تغيير مى‏دهند؛ به عبارت ديگر، از ميان موجودات زنده، تنها آدمى اين توانايى را دارد كه باورهايى را بسازد و يا آنها را تغيير دهد. اين بعد از آدمى كه به قواى معرفتى او مربوط مى‏شود، گاهى «فرآيند باورسازى» و «فرآيند تنظيم باور» ناميده شده است.

پرسش اساسى‏اى كه در اين رابطه مطرح مى‏شود اين است كه آيا آدميان به شيوه خاصى باور مى‏سازند و يا باورهاى خود را تنظيم مى‏كنند؟ آيا اين دو فرآيند بر مبانى خاصى استوار هستند و از منطق خاصى پيروى مى‏كنند؟

پرسش‏هايى از اين دست به مسئله عقلانيت مربوط مى‏شود؛ يكى از وظايف معرفت‏شناسى معاصر، تحليل اين اصطلاح و بحث از شرايط تحقق آن است. پيش از ورود به بحث، توجه بدين نكته ضرورى است كه اصطلاح عقلانيت و نيز گاهى معقوليت، در موارد مختلف به كار مى‏روند كه نبايد آنها را با يكديگر خلط كرد.

1. عقلانيت گاهى وصف باورها واقع مى‏شود؛ براى مثال مى‏گوييم، باور p معقول است.

2. افعال و رفتار نيز گاهى موصوف عقلانيت واقع مى‏شوند و در مواردى مى‏گوييم، رفتار × رفتار معقولى است.

3. گاهى هم ارزش‏ها به عقلانيت متصف مى‏شوند و مى‏گوييم، اين يا آن ارزش، معقول است.

سه كاربرد فوق نشان مى‏دهد كه «عقلانيت» در زمينه‏هاى متفاوت به كار مى‏رود و هر يك از اين سه كاربرد، عنوانى خاص دارد؛ فلاسفه در زمينه ارزيابى باورها و يا حتى گزاره‏ها و يا تصميمات، از تعبير «عقلانيت نظرى» استفاده مى‏كنند؛ عقلانيت نظرى يعنى به چه امورى بايد باور داشته باشيم.

در مقابل، «عقلانيت عملى» به حوزه رفتارها مربوط مى‏شود و به اين مسئله مى‏پردازد كه چه رفتارهايى را بايد انجام دهيم، و بالاخره «عقلانيت ارزش‏شناختى» به اين مسئله مى‏پردازد كه بايد براى چه چيزهايى ارزش قائل شويم.

برخى از فلاسفه ادعا مى‏كنند كه مسائل مربوط به ارزش‏ها و تمايلات، بيرون از حوزه عقلانيت قرار دارند؛ برخى ديگر نيز اين امور را داخل در حوضه عقلانيت مى‏دانند، ولى معرفت‏شناسى با كاربرد اول عقلانيت سر و كار دارد. بررسى معقوليت باورها يا گزاره‏ها از مباحث كليدى معرفت‏شناسى است؛ پرسش‏هاى عمده‏اى كه در اين زمينه مطرح مى‏شود عبارت است از:

1. عقلانيت چيست و يك باور يا يك گزاره تحت چه شرايطى معقول به حساب مى‏آيد؟

2. عقلانيت چه مدل‏هايى دارد و چه تقريرهاى فلسفى‏اى از آن در كار است؟

3. آيا عقلانيت در همه زمينه‏ها به يك معنا است؟ آيا مفهوم واحدى از عقلانيت در همه زمينه‏ها در كار نيست؟

عقلانيت نوعى و عقلانيت هنجارى

مقصود از بحث در عقلانيت، مفهوم خاصى از آن است كه «عقلانيت هنجارى» نام دارد و بايد آن را از عقلانيت به معناى نوعى جدا كرد. ارسطو براى اولين بار انسان را به عنوان «حيوان عاقل» تعريف كرد. مسلمانان هم اين تعريف را به «حيوان ناطق» ترجمه كردند. منظور ارسطو اين بود كه از ميان حيوانات، تنها انسان از موهبت عقل و قوه عقل برخوردار است و فلاسفه مسلمان نيز بالاترين تجلّى قوه عاقله را در ويژگى ناطق بودن او دانسته‏اند، زيرا تنها موجودى كه عاقل است، مى‏تواند ناطق باشد. تعاريف بسيار متفاوتى از انسان ارائه شده است، ولى تعريف ارسطو به نوع خاصى از عقلانيت اشاره دارد. منظور از اين نوع عقلانيت، توانايى‏اى است كه در نوع انسان منحصر است. «عاقل بودن» ويژگى خاص انسان است.

فلسدال، از فلاسفه بنام، بر عقلانيت ارسطويى به معناى فوق، خرده گرفته است؛ به نظر او، تعريف ارسطو خلاف واقعيات موجود است و افراد بشر معمولاً عاقلانه فكر نمى‏كنند و يا رفتارى معقول ندارند.

بى‏ترديد چنين تفسيرى از سخن ارسطو نادرست است؛ براى روشن شدن اين مطلب بايد توجه داشت كه عقلانيت گاهى در مقابل ناعقلانيت به كار مى‏رود و گاهى هم در مقابل ضد عقلانيت. اين دو كاربرد با هم متفاوت‏اند و خلط آنها به مغالطه مى‏انجامد.

پيش‏تر گفتيم كه وصف عقلانيت را مى‏توانيم به رفتارها و باورها نسبت دهيم، ولى نمى‏توانيم عقلانيت را به اشياى خارجى، مثلاً درخت يا ميز نسبت دهيم. پاسخ اين مسئله آشكار است؛ اشياى خارجى قابليت و شأنيت موصوف شدن به عقلانيت را ندارند؛ به عبارت ديگر، باور و رفتار بر خلاف اشياى خارجى، شأنيت موصوف شدن به عقلانيت را دارند؛ اين سخن بدين معنا است كه رفتارها و باورهاى خاص مى‏توانند معقول و يا غيرمعقول باشند، ولى اشياى خارجى، قابليت معقول و يا غيرمعقول بودن را ندارند.

در چنين شرايطى ما عقلانيت را در مقابل «ضدعقلانيت» به كار مى‏بريم. ضد عقلانيت زمانى به كار مى‏رود كه قابليت اتصاف به عقلانيت را ندارند و بيرون از حوزه عقلانيت قرار مى‏گيرند و عقلانيت به اين معنا، در مواردى است كه قابليت اتصاف به عقلانيت را دارد و پرسش از عقلانيت در آنها مطرح مى‏شود.

عقلانيت به اين معنا را مى‏توانيم عقلانيت به معناى وسيع در نظر بگيريم، زيرا مسئله عقلانيت در قلمروى اين موارد مطرح مى‏شود. اما در درون اين قلمرو، برخى از موارد، ملاك‏هاى عقلانيت را دارا هستند؛ يعنى علاوه بر اينكه شأنيت عقلانيت را دارند، بلكه بالفعل هم ملاك‏هاى عقلانيت را دارا هستند و برخى ديگر، اين ملاك‏ها را ندارند. در اين بافت اخير، عقلانيت به معناى خاصى به كار مى‏رود و تنها برخى از موارد عقلانيت به معناى قبلى را در بر مى‏گيرد و در مقابلِ «ناعقلانيت» قرار مى‏گيرد.

عقلانيت (به معناي وسيع):

- عقلانيت (به معناي خاص)

- نا عقلانيت

ضد عقلانيت

مقصود ارسطو هم اين بود كه انسان موجودى است كه شأنيت اتصاف به عقلانيت را دارد؛ يعنى رفتارها و باورهايشان قابليت معقول شدن را دارند. عقلانيت به معناى وسيع در مورد آدميان به كار مى‏رود، نه اينكه همه باورها و رفتارهاى آدميان معقول است؛ انسان بدين معنا عاقل است كه توانايى به كارگيرى عقل را دارد، نه اينكه در هر موردى عقل خود را درست به كار مى‏گيرد. برخى براى تفكيك اين دو معنا ميان «عقلانيت نوعى» و «عقلانيت هنجارى» فرق مى‏گذارند. عقلانيت‏نوعى بدين معنا است كه موصوفِ به عقلانيت، توانايى به كارگيرى عقل را دارد و مى‏تواند ملاك‏هاى عقلانيت را برآورده سازد. اين توانايى بدين معنا نيست كه ما همواره عقل خود را به شيوه‏اى درست به كار مى‏گيريم و در هر موردى به نحوى معقول مى‏انديشيم يا رفتار مى‏كنيم. در مقابل، عقلانيت هنجارى در موردى به كار مى‏رود كه عقل و ملاك‏هاى عقلانيت را به نحوى دقيق به كار بسته باشيم.

«عقلانيت نوعى» شرط لازم براى عقلانيت هنجارى است، اما شرط كافى آن نيست. سوسا عقلانيت هنجارى را با معناى ارزشگذارانه عقلانيت و عقلانيت نوعى را به معناى مقولى آن، نشان مى‏دهد؛ وى مى‏گويد: «معناى ارزشگذارانه عقلانيت معناى مقولى را فرض مى‏گيرد؛ عاقل يا ناعاقل بودن (به صورت ارزشگذارانه)، به معناى عاقل بودن (به نحو مقولى) است».

عقلانيت وظيفه شناختى

گفتيم كه عقلانيت مفهومى هنجارى است؛ عقلانيت بدين معنا هنجارى است كه اولاً واژه‏اى براى ارزيابى است و ثانيا مستلزم يك «بايد» است. معقول بودن يك رفتار يا باور، و يا ارزيابى خاص به معناى تأييد و مقبول دانستن آن است؛ به عبارت ديگر، عقلانيت از لحاظ معرفت‏شناختى بار مثبت دارد؛ چنان كه «توجيه» در معرفت‏شناسى براى ارزيابى به كار مى‏رود؛ يعنى وقتى مى‏گوييم بارى موجه است، منظور ما اين است كه نوعى ارزيابى مثبت نسبت به آن داريم، معقوليت يا عقلانيت هم بر همين منوال است. چيزم به اين نكته اشاره كرده است.

اصطلاح «توجيه»، وقتى در مورد يك باور به كار مى‏رود، به عنوان يك واژه ارزيابى معرفتى به كار مى‏رود.

از اين گذشته، عقلانيت هنجارى مستلزم «بايد» هم هست؛ يعنى به ما مى‏گويد: چگونه بايد به آنچه انجام مى‏دهيم يا باور داريم، نظم و سامان ببخشيم و به چه چيزهايى مثلاً بايد باور داشته باشيم. يا چه رفتارهايى را بايد انجام دهيم؛ از اين رو، گاهى براى توصيف اين نوع عقلانيت، عقلانيت وظيفه‏شناختى است؛ به عبارت ديگر، هنجارى بودن عقلانيت بر مولفه‏اى وظيفه‏شناختى دلالت دارد.

براى روشن شدن عقلانيت وظيفه‏شناختى، بايد بدين نكته توجه كرد كه ما مى‏توانيم دست كم ميان دو دسته از وظايف فرق بگذاريم؛ وظايف اخلاقى و وظايف معرفت شناختى. وظايف اخلاقى به بايدها و نبايدهاى رفتارى نظر دارد و بر نوعى ارزيابى اخلاقى متكى است. ما برخى از رفتارها را از لحاظ اخلاقى خوب ارزيابى مى‏كنيم و برخى ديگر را بد. در مقابل، ما وظايف معرفت‏شناختى هم داريم؛ اين وظايف به ارزيابى باورها مربوط مى‏شوند و بايد باورهاى ويژه‏اى را بپذيريم. از اين رو، گاهى به عقلانيت به اين معنا، «اخلاق باور» هم گفته مى‏شود.

بنابراين، به اجمال مى‏توان گفت كه عقلانيت وظيفه شناختى عبارت است از انجام دادن وظايف معرفت شناختى خاصى كه در مقام ارزيابى و باور وجود دارند.

چيزم از طرفداران عقلانيت وظيفه شناختى است. ما تنها در صورتى يك گزاره را مى‏پذيريم كه آن گزاره صادق باشد. اين وظيفه دو نكته را در بر دارد؛ ما بايد گزاره‏هاى صادق را بپذيريم و از گزاره‏هاى كذب اجتناب كنيم. البته معرفت‏شناسان در اين باره كه وظايف معرفت‏شناسى چيست، اختلاف نظر دارند. دسته‏اى از طرفداران عقلانيت وظيفه شناختى دليل گرايان هستند كه معتقدند وظيفه معرفت‏شناختى اين است كه به چيزى باور نداشته باشد، مگر اين كه دليلى خاص بر باور به صدق آن در دست داشته باشيم؛ از اين رو بونجور مى‏گويد: «يك نفر در نهايت آن باورهايى را مى‏پذيرد كه دليلى براى لگان به صدق آنها دارد».

پلنتينگا و چيزم بر اين نكته تأكيد كرده‏اند كه اين وظايف را نبايد وظايف مطلق و نهايى در نظر گرفت، بلكه اينها وظايف اوليه ما هستند و ممكن است در مواردى، به خاطر تعرض با ديگر وظايف و يا تقدّم ديگر وظايف، كنار نهاده شوند.

عقلانيت ابزارى

برخى عقلانيت را به عنوان چيزى در نظر مى‏گيرند كه ما در انتخاب اهداف خاص يا تحقق بخشيدن به ابزارهاى سودمند براى دستيابى به اهداف يارى مى‏رساند؛ به عبارت ديگر، عقلانيت بررسى ابزارهايى است كه ما را به هدف مى‏رسانند. اين برداشت از عقلانيت، عقلانيت ابزارى نام گرفته است. به نظر طرفداران اين ديدگاه، هيچ چيزى فى‏نفسه معقول نيست، بلكه عقلانيت همواره وصف چيزهاى ديگرى است كه مى‏تواند آنها را برآورده سازد؛ از اين رو، ريچارد فولى مى‏گويد: «همه ادعاهاى عقلانيت معطوف به هدف‏اند؛ اين ادعاها در اين باره‏اند كه چگونه شخص به طور مؤثرى از طريق باورها يا رفتارهاى خود، اهداف خود را دنبال مى‏كند».

عقلانيت ابزارى مفهومى نسبى است؛ بدين معنا كه آنچه مردى بدان باور دارد يا آن را انجام مى‏دهد، نسبت به اهدافش عقلانيت دارند؛ به عبارت ديگر، باورها و رفتارها نسبت به اهداف شخص عقلانيت دارند. عقلانيت ابزارى به معناى ديگرى نيز نسبى است. براى ارزيابى رفتارها و باورهاى ديگران، نه تنها بايد به اهداف آنها معرفت داشته باشيم، بلكه بايد به بافت واقعيتى كه در آن زندگى مى‏كنند نيز معرفت داشته باشيم.

فرض كنيد من بايد از مكانى به مكان ديگر در دور دست بروم و براى رسيدن به آنجا مى‏دوم؛ صرف رسيدن به مكان مورد نظر، دويدن مرا معقول نمى‏سازد؛ چرا كه مى‏توانستم با وسيله نقليه به آنجا بروم و زودتر برسم. اما اگر فرض كنيم راه رسيدن به آنجا مسدود بود و در نتيجه من نمى‏توانستم با وسيله نقليه به آنجا بروم، در چنين صورتى دويدن من معقول به نظر مى‏رسيد؛ بنابراين، بدون توجه به شرايط و بافت خاص رفتار، چنين عملى معقول به نظر نمى‏رسد؛ اما با توجه به شرايط مذكور، معقوليت ابزارى آن روشن مى‏شود.

خلاصه آنكه، عقلانيت ابزارى به دو معنا نسبى است 1. براى ارزيابى بايد اهداف را هم در نظر گرفت و عقلانيت در نسبت به اهداف معنا پيدا مى‏كند. 2. براى ارزيابى بايد شرايط و بافت رفتارها را هم در نظر گرفت و عقلانيت در نسبت به اين شرايط روشن مى‏شود.

وقتى عقلانيت ابزارى را با عقلانيت وظيفه‏شناختى مقايسه مى‏كنيم، متعارض به نظر مى‏رسند؛ چرا كه به دو شيوه متفاوت عقلانيت را توصيف مى‏كند؛ ديدگاه ابزارى عقلانيت را در ارتباط ابزارها با اهداف مى‏يابد و ديدگاه وظيفه‏شناختى عقلانيت را وظيفه‏اى معرفت‏شناختى تعريف مى‏كند؛ مثلاً چيزم به اين نكته اشاره مى‏كند كه «هر شخصى نسبت به هر گزاره‏اى كه در نظر مى‏گيرد، دو نياز كاملاً متفاوت دارد: يكم. او بايد نهايت سعى خود را انجام دهد تا اگر گزاره‏اى راست است، در آن صورت به آن باور داشته باشد.

دوم. او بايد نهايت سعى خود را بكند تا اگر آن گزاره دروغ است، به آن باور نداشته باشد.»

هدف عقلانيت وظيفه‏شناختى، بنابر چنين تقريرى، معرفت‏شناختى است؛ شخص بايد بكوشد تا آنجا كه ممكن است، باورهاى راست را به دست آورد و نيز بايد بكوشد تا آنجا كه ممكن است، باورهاى دروغ را از دستگاه معرفتى خود حذف كند. ما يك «بايد» و اجبار معرفت‏شناختى داريم و آن اينكه تا آنجا كه ممكن است، با واقعيت تماس بيشترى داشته باشيم و اين تنها از راه به دست آوردن باورهاى راست و حذف باورهاى دروغ امكان‏پذير است.

در اين نگاه، عقلانيت ابزارى جايگاهى ندارد و مفهومى كاملاً جدا به نظر مى‏رسد. شخص مى‏تواند چنين وظيفه‏اى معرفت‏شناختى داشته باشد و در عين حال، براى برآورده ساختن اهداف خود ابزارهاى خاصى را تدارك ببيند.

برخى از معرفت‏شناسان، با توجه به تفاوت فوق ميان عقلانيت معرفتى و عقلانيت غيرمعرفتى فرق مى‏گذارند؛ در صورتى كه عقلانيت به معناى داشتن ارزش‏هايى مانند راست بودن و اجتناب از كذب را بايد معرفتى دانست و اگر عقلانيت ارزش‏هايى معرفتى از قبيل دستيابى به صدق و اجتناب از كذب را در بر نداشته باشد، عقلانيت غيرمعرفتى است. در عقلانيت معرفتى، اهداف ما معرفتى هستند و در عقلانيت غيرمعرفتى به دنبال اهداف غيرمعرفتى هستيم؛ بنابراين تفكيك، عقلانيت ابزارى و وظيفه‏شناختى، هر دو معطوف به هدف هستند و فقط اهداف آنها متفاوت است.

تقسيم فوق با تقسيم عقلانيت به نظرى و عملى تفاوت دارد، زيرا هدف عقلانيت عملى گاهى معرفتى و گاهى غيرمعرفتى است. اما در عقلانيت غيرمعرفتى چنين نيست؛ مثلاً وقتى مى‏خواهم از مكانى به مكان ديگر پياده برويم، هم ممكن است هدف غيرمعرفتى ورزش و هم هدف «حضور در كلاس درس براى يادگيرى» را داشته باشيم. اما با وجود اين، در موارد بسيارى تفكيك اهداف معرفتى و غيرمعرفتى ساده نيست. مطابق تقسيم فوق، دو نوع دليل در كار است: معرفتى و غيرمعرفتى. دليل معرفتى معتبر بر انجام دادن يا اعتقاد داشتن به چيزى دليلى است كه باور را به شيوه خاصى به اهداف معرفتى مفروض پيوند مى‏زند. همچنين، دليل غيرمعرفتى معتبر بر انجام دادن چيزى دليلى است كه اين رفتار را به شيوه مناسبى به اهداف غيرمعرفتى مفروض پيوند مى‏زند.

نقد عقلانيت ابزارى

يكى از مشكلاتى كه عقلانيت ابزارى پيش رو دارد اين است كه بسيار محدود است. اين نوع عقلانيت، صرفا در رابطه وسايل و ابزارها و اهداف تحقق مى‏يابد، اما خود اهداف چطور؟ آيا اهداف هم عقلانيتى دارند؟ بر طبق تعريف عقلانيت ابزارى، عقلانيت تنها به رابطه وسايل و اهداف مربوط مى‏شود؛ از اين رو تنها ارتباط ابزارها با اهداف را مى‏توان ارزيابى كرد، اما ارزيابى خود اهداف از حوزه عقلانيت خارج است؛ به عبارت ديگر، فقط عقلانيت ابزارها وجود دارد و نمى‏توان از عقلانيت اهداف سخن به ميان آورد. دليل اين نكته روشن است. عقلانيت ابزارى نسبى يا مشروط است. راسل مى‏گويد: «عقل معنايى كاملاً روشن و دقيق دارد و بر گزينش ابزارهاى درست نسبت به يك هدف دلالت دارد كه مى‏خواهيد بدان دست بيابيد. عقل هيچ ارتباطى با گزينش اهداف ندارد».

با اين بيان، عقلانيت ابزارى ذهن بسيارى از متفكران معاصر را به خود جلب كرده، تأثير زيادى بر جامعه غربى داشته است. فون رايت بدين نكته تصريح كرده و با بسيارى از انديشمندان معاصر موافق است كه عقلانيت رايج در جامعه مدرن عبارت است از كنترل ابزار دستيابى به اهداف متفاوت، ولى به نظر او، مشكل اين نوع عقلانيت يا عقلانيت فنى اين است كه نمى‏تواند براى اهداف و فعاليت‏هاى اجتماعى مشروعيتى فراهم سازد؛ چرا كه عقلانيت در اين بافت، منحصرا به انتخاب ابزارهاى مؤثر در رسيدن به اهداف يك فرد يا گروه خلاصه مى‏شود.

عقلانيت ابزارى يا تعيين چنين كاركردى براى عقل به هيوم باز مى‏گردد؛ به نظر هيوم، عقل برده احساسات و عواطف است؛ عقل فقط مى‏تواند در تعيين ابزارهايى براى رسيدن هدف‏هاى خاص به ما يارى برساند، اما خود اين اهداف را عقل تعيين نمى‏كند، بلكه احساسات و عواطف اين اهداف را تعيين مى‏كنند.

برداشت ابزارانگارانه از عقلانيت، بسيار محدود است و بر خلاف برداشت‏هاى مقبول به نظر مى‏رسد، زيرا ما، در نسبت دادن عقلانيت به اهداف، مانند ابزارها، درنگ نمى‏كنيم؛ يعنى گاهى عقلانيت را به خود اهداف نيز نسبت مى‏دهيم. اهداف نيز ممكن است معقول يا غيرمعقول باشند.

بنابراين، چه دليلى وجود دارد كه عقلانيت را فقط به ابزار محدود سازيم؟ اگر آدميان به اهداف خود نمى‏انديشند و عقلانيت صرفا در رابطه ابزارها با اهداف معنا پيدا مى‏كند، پس آنها كاملاً از عقلانيت برخوردار نيستند؛ از اين رو، استن مارك براى رفع اين نقصان، معنايى جامع از عقلانيت را مطرح مى‏كند كه هم شامل ابزارها و هم شامل اهداف مى‏شود. او اين عقلانيت را «عقلانيت كل‏نگر» مى‏نامد؛ به عبارت ديگر، عقلانيت كل‏نگر عبارت از «تعقيب اهداف مناسب و ابزارهاى مناسب براى رسيدن به آن اهداف است».

بر طبق اين برداشت از عقلانيت، انسان عاقل كسى است كه هم مى‏تواند اهداف مناسبى را انتخاب كند و هم مى‏تواند ابزارهاى متناسب با آن اهداف را تعيين كند؛ در نتيجه، عقلانيت كل‏نگر ابعاد نظرى ـ عملى و ارزش شناختى دارد؛ در بعد نظرى ـ عملى با برقرار كردن روابط مناسب ميان ابزارها و اهداف سر و كار دارد، ولى از لحاظ بُعد ارزش‏شناختى با يافتن ارزش‏ها و اهداف مناسبى سر و كار دارد.

این صفحه را در گوگل محبوب کنید

[ارسال شده از: فان پاتوق]

[مشاهده در: www.funpatogh.com]

[تعداد بازديد از اين مطلب: 147]