نگرش فيلسوفان علم به مسئله روش علمى

واضح آرشیو وب فارسی:فان پاتوق: به نظر مى رسد كه ميان بى نظمى فكرى(اعم از بى نظمى در داده هاى اوليه فكر و يا روش تفكر) و ظهور بى نظمى كردارى، گفتارى و يا نوشتارى، رابطه اى الزامى وجود دارد. به بيانى ديگر فقط فكر منظم، منشاء توليد محصولاتى منظم خواهد بود.

در قرون اخير، علم از موفقيت و مقبوليت چشمگيرى برخوردار بوده و حتى در بسيارى از موارد، به عنوان معيارى مناسب جهت ارزيابى برترى امور تلقى شده است. دامنه مقبوليت علم تا بدانجا گسترده گرديده كه نه تنها در حمايت از محصولات و مسايل كاربردى، بلكه حتى در حوزه عقايد و تفكرات نيز، علمى بودن سبب پذيرش موضوعات و برچسب غير علمى بودن، با عدم پذيرش و رد موضوعات همراه بوده است. بنابراين، مى بايد علم و روشهاى علمى از ويژگى ها و امتيازات خاصى برخوردار باشند كه همگان در صدد انتساب عملكردهاى خود به آن بوده و جلب حمايت و پذيرش ديگران را از طريق آن جستجو مى نمايند. از آنجايى كه دانشمندان در رويكردهاى خود از روشهاى علمى بهره مى جويند و نظر به اينكه در اذهان عمومى روشهاى مذكور مبتنى بر نظم و وجود چارچوبهاى غير قابل انكار است، علم بعنوان واجد روشهاى بررسى منظم، و دانشمندان به عنوان اشخاص دقيق و منضبط (حداقل در حيطه كار علمى) در نظر گرفته مى شوند.

در قرون گذشته، عالمان و فيلسوفان زيادى در صدد بررسى، كشف و توصيف روشهاى علمى مورد استفاده دانشمندان بوده اند و كتب و مقالات متعددى درباره روشهاى تحقيق و پژوهش نگاشته شده است.

تشريح مراحل مختلف مشاهده، فرضيه و آزمون، از بيانات متداول يك روش علمى است كه اين روش با مشاهده و ثبت دقيق يك پديده در عالم مادى آغاز شده وتلاش درجهت توجيه آن، منجر به طرح فرضياتى (فرضيه علمى) گرديده و متعاقباً در نيل به بررسى فرضيات علمى ياد شده، آزمونهاى مختلفى طراحى و به اجرا در مى آيد.

شايد كارل همپل از ايده پردازان اصلى نظريه فوق باشد. همپل و همپليان، پيرو نظريه فرض و قياس بوده و گامهاى سه گانه اى را در معرفى روشهاى علمى مطرح مى كنند بگونه اى كه گام اول مبتنى بر مشاهده مى باشد. مشاهده انتقال جريان الكتريسيته توسط سيمهاى فلزى، مثال مناسبى براى گام اول اين نظريه است. طرح فرضيه، گام دوم نظريه فوق را تشكيل مى دهد كه در اين خصوص مى توان فرض رسانايى براى فلزات را به عنوان مثال مطرح نمود. اين درحالى است كه در گام سوم، با استفاده از قياس، اثبات فرضيه مورد توجه قرار مى گيرد.

نظر ويتگنشتاين در باب ملاك معنادار بودن گزاره ها در «رساله فلسفى منطقى»، دستمايه پوزيتيويستهاى منطقى در پيگيرى موضوع «تحقيق پذيرى» گزاره هاى علمى بوده است. اصل اساسى پوزيتيويسم منطقى، «اصل اثبات» به معناى تحقيق تجربى است. اين آموزه حاكى از آن است كه مسائل علمى بايد در چارچوب گزاره هاى قابل اثبات ارائه گرديده و اين صدق و اثبات از طريق مشاهده تجربى اعم از اكتساب مستقيم حسى و تحليل منطقى انجام شود، در غير اين صورت بى معنا خواهند بود. بنا براين در اصل فيلسوفان معتقد به پوزيتيويسم منطقى، ادامه جريان فكرى پوزيتيويسم كلاسيك آگوست كنتى و تجربه گرايان هيومى بوده اند.

مشاهده ناپذيرى مستقيم پديده هاى نظرى، مانند نيروى جاذبه يا مغناطيس، و مشكلات فلسفى استقراء فراگير بودن تبيين كارل همپل را با ترديدهايى همراه ساخت ‎/ گزاره زير نمونه اى از اين موارد است. «همه فلزات تحت تأثير گرما منبسط مى شوند» با توجه به صورتبندى همپل، از هيچ مجموعه متناهى از جملات مشاهداتى، نمى توان گزاره مذكور را استنتاج كرد، بنابراين با معيارهاى پوزيتيويستى گزاره ياد شده غيرعلمى و بى معنا است. رودلف كارناپ كه خود از اعضاى برجسته حلقه وين و پوزيتيويستهاى منطقى بود و در سال ۱۹۳۷ كتاب «آزمون پذيرى و معنا» را نوشت، «تأييدپذيرى» را به عنوان معيار معنادارى، جايگزين تحقيق پذيرى كرد.

طبق اين معيار، تنها گزاره اى معنادار است كه امكان تأييد تجربى آن وجود داشته باشد. اما ترديدهاى مطرح شده در خصوص صحت نظريه اثبات پذيرى به همين جا ختم نشد و با مطرح كردن نظريه «تأييد پذيرى»كارناپ، مصون باقى نماند چرا كه اين بار كارل پاپر نظريه خود يعنى ابطال پذيرى علمى را ارائه داد. به نظر پاپر، دانشمندان هرگز قادر به اثبات نظريه ها نيستند بلكه بيشتر تلاش خود را صرف ابطال نظريه ها مى كنند. پاپر معتقد بود كه تعداد متناهى از مشاهدات تأييد كننده يك فرضيه، نمى تواند اثباتگر آن باشد در حالى كه تنها يك مشاهده مخالف يا نقيض مى تواند سبب ابطال آن گردد.

پاپر در كتاب خود با عنوان «منطق اكتشاف علمى» كه در سال ۱۹۳۴ نگاشته شد و در سال ۱۹۵۸ به انگليسى برگردان شد، نظر اثبات گرايان را مورد حمله قرار داد و نظريه ابطال پذيرى خود را مطرح كرد.

در اصل چكيده نظر پاپر اين بود كه قوانين علمى را نمى توان با قاطعيت اثبات نمود، بلكه مى توان آنها را ابطال كرد. به عبارتى ديگر، هيچ حدى از راست انگارى قوانين علمى، نمى تواند ضامن صدق آن باشد. به نظر وى روش استقراء تنها يك عادت ذهنى بوده و يك ضرورت منطقى نيست.

از اين رو، دانسته هاى علمى، ناپايدار و موقتى است. او اصل ابطال پذيرى را به عنوان معيار علمى بودن نظريه ها مطرح نمود. از نظر پاپر، ابطال پذيرى ملاكى براى تشخيص ميان گزاره هاى مربوط به علوم تجربى (نظريه ها و فرضيه ها) و گزاره هاى ديگر است. از ديدگاه او، يك گزاره (نظريه يا حدس) صرفاً زمانى به علوم تجربى تعلق دارد كه ابطال پذير باشد.

اما سالها پيش از فيلسوفان علم انگليسى اعم از پوزيتيويست و ابطالگر، پير دوئم فيزيكدان و فيلسوف فرانسوى طرحى ديگر در انداخته بود. بعد از پاپر كواين، با استفاده از آنچه دوئم گفته بود و با تحليل دقيقى از فرايند ابطال پذيرى الزام منطق پاپرى در مشاهده نمونه خلاف فرضيه را در نيل به ابطال آنرا محكوم دانست. چرا كه به نظر پاپر براى اثبات سفيد بودن قوها نمى توان به مشاهده تعداد متناهى از قوهاى سفيد اكتفا كرد اما با مشاهده يك قوى سياه مى توان نظريه را باطل دانست. كوآين حداقل، فرض ابطال رابطه بين سفيد بودن قوها و قو نبودن پرنده سياه را نيز مطرح نمود و الزام ابطال فرضيه با مثال نقض را مورد ترديد قرار داد. مطابق آنچه به آموزه دوئم- كوآين شهرت يافت هيچگاه نمى توان از ابطال يك فرضيه علمى مطمئن بود چرا كه همواره ممكن است فرضيات اوليه كه در ابطال آن مؤثر بوده اند باطل از آب درآيند. در نهايت مى توان گفت پاپر ضربات سهمگينى را بر پيكر پوزيتيويسم منطقى وارد كرد و ضربه نهايى نيز توسط كواين فرود آمد. كواين تحت تأثير افكار كارناپ، كه خود سابقاً از اعضاى برجسته حلقه وين بود، درمشهورترين مقاله فلسفى قرن ۲۰ يعنى «دو جزم اصالت تجربه» كار پوزيتيويسم را يكسره كرد. وى تمايز ميان گزاره هاى تركيبى و تحليلى را زير سئوال برد و امكانپذيرى فرق نهادن تجربى مابين قضاياى تحليلى و تركيبى را مردود دانست. از سوى ديگر توجه به جنبه هاى تاريخى علم با كارهاى توماس كوهن شناخته شد، كوهن درواقع با انتشار كتاب «ساختار انقلابهاى علمى» كه تا كنون به ۱۹ زبان دنيا ترجمه شده است، چرخشى را در مباحث فلسفه علم ايجاد كرد و منجر به ظهور موج جديدى شد. كوهن تحت تأثير ويتگنشتاين دوم تاريخى و اجتماعى بودن علم را مطرح نمود و در اصل با اثبات گرايى و ابطال گرايى مخالفت نموده و به رد و طرد مبانى و عناصر هر دو رويكرد پرداخت. اومالاكاتوش، فايرابند و اعضاى مكتب ادينبورا معتقد بودند كه علم تافته اى جدابافته نيست و اصولاً فرآورده هاى انسانى، اعم از علم، هنر، دين و سياست كاملاً با تواناييهاى انسان و روابط اجتماعى و سياسى درهم آميخته اند.

با توجه به مطالبى كه ارائه شد، و با توجه به اين كه ترديدى در موفقيت علم و دستاوردهاى آن حداقل در قرون اخير وجود ندارد بايد پرسيد: اگر علم موفقيت خود را مديون روشهاى علمى است، و اين دستاوردهاى منظم، ناشى از تفكرات مبتنى بر اسلوب منظم علمى است، چرا فيلسوفانى چون ديويد هيوم، كارل همپل، كارل پاپر، پير دوئم، ويليام كواين، پل فايرابند و توماس كوهن نظرات متفاوتى را در مورد روش علم ارائه نموده اند

از آنجايى كه نظريات فيلسوفان مذكور نيز بر اساس بررسى و مشاهده رفتار علمى دانشمندان ارائه گرديده، پس به راستى دانشمندان چگونه رفتار مى كنند

محققان و دانشمندان درمقطعى از زمان به اثبات پذيرى روشهاى علم معتقد بودند و اندكى بعد به تأييد پذيرى و نه اثبات پذيرى آنها محدود شدند، سپس به ابطال پذيرى آن روشها تغيير جهت داده و نهايتاً نه اثبات و نه ابطال پذيرى بلكه نسبى گرايى را مطرح نمودند.

چگونه بايد در خصوص روش علم قضاوت نمود اگر روش علم از يك نظم، اسلوب و چهارچوب معينى برخوردار است، علت اينگونه تفاوت رفتارى دانشمندان چيست به راستى روش علم داراى نظم است و يا دچار بى نظمى و آنارشى است آيا موفقيت هاى علمى محصول روشهاى علمى منظم بوده يا آنارشى در روشهاى علمى لااقل فايرابند به عنوان يكى از بزرگترين فيلسوفان علم به دومى معتقد بود. او مى گفت: «همه چيز ممكن است»!

این صفحه را در گوگل محبوب کنید

[ارسال شده از: فان پاتوق]

[مشاهده در: www.funpatogh.com]

[تعداد بازديد از اين مطلب: 551]