اقدامات انجام شده در ایران جهت مقابله با بیابانزایی و خشکسالی

واضح آرشیو وب فارسی:فان پاتوق: هرچند که در این حوزه، نهادهایی چند مانند مرکز تحقیقات کویری و بیابانی ایران وابسته به دانشگاه تهران، مؤسسه جغرافیایی دانشگاه تهران، پژوهشکده نفت سازمان مدیریت و برنامه ریزی و بسیاری از مراکز آموزش عالی مرتبط در سراسر کشور هم فعال بوده و طرح هایی پراکنده را به اجرا درآورده یا می آورند:

با این وجود از آنجا که مؤسسه تحقیقات جنگل ها ومراتع رسماً تولید پژوهش دراین حوزه را برعهده داشته و مسئولیت هدایت طرح ها و سیاست گذاری برنامه های آینده متوجه این نهاد است ، به شرح مختصری از دستاوردهای پژوهشی آن پرداخته می شود .
به طور کلی پژوهش های به انجام رسیده را که عملاً با طرح " اصلاح مراتع فرسوده از طریق بررسی فصل کشت، عمق، روش و میزان کشت بذر نباتات مرتعی مقاوم به خشکی " در سال 1345 آغاز شد، می توان در هفت بخش شناسایی منابع پایه آب و اراضی، تثبیت زیست شناختی ناهمواری های ماسه ای، تثبیت فیزیکی ناهمواری های ماسه ای، بهره وری و بهره برداری از شن زارها، حفاظت و نگهداری از جنگل کاری ها تاغ و گز، طرح های سازگاری و احیای سرزمین های خشک و آسیب پذیر خلاصه کرد .
مهم ترین گرایه گروه نخست ( شناسایی منابع پایه آب و اراضی )، فراهم کردن بستری مناسب برای شناخت اصلی ترین مناطق بحرانی کشور و مهم ترین عوامل کاهنده کارایی سرزمین بوده و به همین دلیل، اغلب طرح هایی بنیادی – کاربردی محسوب می شدند که ستاده های حاصل از آن ها می توانست به کمک برنامه ریزان کشوری شتافته و درجه موفقیت برنامه های توسعه را افزایش دهد. بدین ترتیب، نه تنها از هدر رفت سرمایه های ملی ممانعت می شد، بلکه از پس روی و زوال زیست بوم های آسیب پذیر و شکننده کشور نیز کاسته می شد. در این راستا، می توان به موارد زیر، به عنوان مهم ترین دستاوردهای گروه موصوف اشاره کرد:
آشنایی با خواهش های بوم شناختی برخی از گیاهان بومی مناطق خشک کشور؛
کشف بیشینه کارایی مطالعات کشور در تهیه نقشه بیابان زایی به روش فائو و یونپ و تعیین کارایی توان اطلاعاتی کشور به تفکیک 9 فرایند معرف بیابان زایی
آگاهی از این حقیقت که افزایش و کاهش شوری خاک در حوضه مرکزی ، اغلب به دلیل تبدیل اراضی با شوری متوسط به سطوح نمکدار رخ داده است.

فرجام سخن این که به نسبت شمار اندک نیروها و امکانات درگیر در حوزه پهناور سرزمین های متأثر از بیابان زایی، کمیت و کیفیت قابل توجه اقدام های انجام شده در هر دو بخش قابل توجه اقدام های انجام شده در هر دو بخش پژوهش و اجرا، دلالت بر سخت کوشی و هم کوشی کارشناسان و پژوهشگران دو بخش یاد شده دارد. بیش از نیمی از عرصه های شن زارکشور ( بیش از 30 برابر مجموع مساحت پنج کشور سنگاپور، بحرین، مالت، مالیو و گرانادا، گستره عمل بخش اجرا در طول چهار دهه گذشته بوده و بخش پژوهشی نیزبه رغم بضاعت بسیار محدود خویش با به اجرا درآوردن نزدیک به یکصد طرح پژوهشی، تقریباً در تمام عرصه های کاری واحد اجرا، به انجام تحقیقاتی چند با هدف کاهش درصد ناکار آمدی کاهنده کارایی سرزمین در کشور کماکان با شتابی قابل تأمل ادامه داشته و اقدام های انجام شده، از توانایی لازم برای بازدارندگی جریان بیابان زایی بی بهره بوده است. پاره ای از مهم ترین مؤلفه هایی که در بروز شرایط پیش آمده مؤثر بوده اند، عبارتند از:

1- وجود تفکری غلط مبنی برتمرکز اقدام های بازدارنده دردرون محدوده های طبیعی بیابان
2- غلبه دیدبخشی و جزیره نگری در مقابله با بیابان زایی
3- تأکید بیش از حد بر مدیریت سازه ای و بار غلو توان مهندسی در عملیات بیابان زدایی
4- جایگاه نازل گرایه های زیست محیطی در میان ملاحظات راهبردی کشور
5- نبود رهبری واحد و ناهماهنگی سازمان ها و نهادهای اجرایی کشور در امر مقابله با بیابان زایی
6- غلبه نگرش مبتنی بر مدیریت بحران در مواجهه با بلایای طبیعی، بویژه، خشکسالی وسیل.

معرفی 32 پیراسنجه پیکری ( مرفومتریک )، آبخیز گرگان رود و تعیین کارایی روش های مکانیکی سنجش شیب حوضه نسبت به یکدیگرکشف این واقعیت که حوضه مرکزی ایران طی 17 سال از یک دوره چهل ساله از وضع اقلیمی نسبتاًٌ مطلوب برخوردار بوده و 23 سال از سال های همین دوره به سمت بیابانی شدن ضعیف و متوسط تمایل خود را نشان داده است
آگاهی از مهمترین عامل افت کیفیت منابع آب حوضه آبخیز دریاجه نمک معرفی عوامل مؤثر درپایداری خاکدانه هاکشف این حقیقت که در دوره 30 ساله مورد بررسی، در بیتر موارد رژیم آبدهی رودخانه های حوضه آبخیز مرکزی ملایم تر شده است .
آگاهی از این واقعیت که 5/86 درصد از کل مساحت شمال استان خراسان تحت اثر فرایند های بیابان زایی با شدت های مختلف قرار دارد که در این میان، تخریب پوشش گیاهی با 46 درصد، عمده ترین و فرسایش بادی با 5/0 درصد گستردگی، ضعیف ترین نقش را در بروز این بحران برعهده دارند .
مهم ترین هدف گروه دوم ( تثبیت زیست شناختی ناهمواری های ماسه ای )، ارابه راهکارهایی عملی و حتی الامکان ساده برای مهار قدرت پویایی ناهمواری های ماسه ای فعال کشور در مناطق خطرخیز و آسیب پذیر با استفاده از ویژه گی های مطلوب آن دسته از گونه های گیاهی مناطق خشک بود که از طبیعتی سازگار با کمترین خواهش های بوم شناختی ممکن برخوردار بودند. مهم ترین دستاوردهای پژوهشی مزبور عبارتند از:
تعیین مناسب ترین زمان و مکان کاشت گونه کنار درناهمواری های ماسه ای استان خوزستان
معرفی مناسب ترین زمان، فواصل کاشت، اندازه و سن نهال ها و قلمه های اسکنبیل ، گز شاهی و تاغ در ناهمواری های ماسه ای سبزوار و خوزستان کشف بهترین روش کاشت نهال و بذر تاغ تعیین عمق 80 سانتی متری گود برداری، به عنوان بهترین ارتفاع چاله برای کاشت نهال های تاغ، گز، آتریپلکس و درخت پده مقایسه جنس گلدان در کیفیت رویش نهال های مورد استفاده در سبزوار و خوزستان و توصیه گلدان های نایلونی طرح های گروه سوم ( تثبیت فیزیکی ناهمواری های ماسه ای ) نیز که اغلب در شمار پژوهش های کاربردی – اجرایی محسوب می شوند ، از منظری دیگر تلاش داشتند تا از افزایش هزینه اجرایی طرح های مهار بیابان زایی کاسته و در صد موفقیت آن ها را افزایش دهند. دستاوردهایی نظیر مواردی که در پی خواهند آمد ، در شمار اصلی ترین ستاده ها و یافته های حاصل از اجرای طرح های ذکر شده در این بخش به حساب می آیند :
انتخاب مناسب ترین نوع باد شکن، ارتفاع و فواصل به کاررفته در استان خوزستان و فراهم شدن امکان مقایسه بادشکن های احداث شده درخوزستان و شمال خراسان ( سبزوار )
عدم احداث سازه های مکانیکی در اراضی مارنی و آسیب پذیر تعیین میزان دقیق هرز آب جاری شده در اراضی بایر و بدون خاکپوش مقایسه دوام خاک پوش های گوناگون رسی، سیمانی، آهکی و مخلوط با یکدیگر؛ فراهم شده امکان بررسی هزینه های به کار رفته در روش های بوم شناختی با روش های مکانیکی و استفاده از خاک پوش های نفتی مهمترین ستاده های برآمد ه از گروه چهارم ( بهره وری وبهره برداری از شن زارها )، عبارتند از:
آگاهی از مزیت ها و مشکلات ناشی از کاشت محصولات جالیزی درتپه های شنی
استفاده از روش آبیاری کوزه ای در استقرار نهال و باد شکن هرس انتهایی درختان تاغ و توصیه در بهره گیری از بذر آن در جیزه غذایی دام درواقع به دنبال عملیات وسیع اجرایی که در گستره پهناور بیابانی کشور درطول نزدیک به نیم قرن اخیر به انجام رسیده است، مشکلاتی سربرآورده که این گروه از پژوهش ها در صدد چاره جویی مشکلات مزبور برآمده اند و اغلب، به سفارش دستگاه اجرایی ذی ربط آفریده شده اند.
در گروه پنجم ( حفاظت و نگهدار از جنگل کاری های تاغ و گز ) نیز یافته های زیر قابل اعتنا می نماید:
کشف نحوه کشت موفقیت آمیز گونه استبرق در زیست بوم های بیابانی مرکزی کشور
آگاهی از دلایل پژمردگی تاغزارها و گزهای شاهی دست کاشت و ارایه راهکارهای عملی بازگرداندن شادبی آنها فراهم شدن امکان مقایسه اثر روش های مختلف هرس
تعیین حد بحرانی ارتفاع تپه های شنی از نظر استقرار پوشش های گیاهی .
به نظرمی رسد که فلسفه وجودی اکثر طرح های اخیر نیز، همانند گروه چهارم، نیاز دستگاههای اجرای وابسته بوده است .

مهمترين دستاورد گروه ششم (طرح هاي سازگاري) را بايد:
- کشف درجه سازگاری گونه های بومی و غیر بومی مناسب در زیست بوم های گوناگون سرزمین های خشک کشور
- معرفی مناسب ترین گونه ها برای استفاده از اهداف تثبیت شن
گمان می رود یکی از اصلی ترین دلایل وجودی و ترویج این دسته از طرح ها، بررسی راه هایی بود که بتواند آرمان سبز کردن بیابان ها را عملی سازند ؛ آرمانی که امروزه در مسیر تکاملی آموزه های بخش از اولویت افتاده و اصولاً نیاز به حصول چنین هدفی احساس نمی شود . هر چند که به هر حال ، در مناطقی خاص و نیز به دلیل بهره برداری از بیشینه توان پایدار سرزمین ، می توان ادامه چنین طرح هایی را در مقیاسی محدود ، توصیه کرد .
سرانجام آن که بیشترین حجم پژوهش های به اجرا درآمده ، متعلق به گروه هفتم ( احیای سرزمین های خشک وآسیب پذیر) است و پاره ای از مهم ترین دستاوردها و باز خوردهای پژوهشی بخش نیز ، مدیون همین بخش است ؛ از جمله :
معرفی شگردی بومی ، کم هزینه و ساده برای مهار سیلاب ها و باز گرداندن حیات به زیست بوم های در معرض خطر بیابان زایی به نام گسترش سیلاب یا آبخوانداری
کشف چگونگی گسترش و جهت حرکت بپه های ماسه ای یزد – اردکان
توصیه به تلفیق و هماهنگ کردن عملیات آبخیزداری و تثبیت شن در حوضه مسیله به هدف تثبیت زیست شناختی محل هاي ترسيب
توصیه به استفاده از خاک پوش نایلونی در جنگل کاری و زراعت به دلیل افت چشم گیر در میزان آب مصرف
اقتصادی نبودن مصرف پلیمرهای نم پذیرمهم ترین آموزه ها و بازخوردها بی گمان ، یکی از کاربردی ترین دستاوردها بخش پژوهش که هم اینک توسط بخش اجرا پی گرفته شده و می شود ، تلاشی بود که متجاوز از دو دهه پیش آغاز گشت : تلاشی موسوم به آبخوانداری که بازخوردهای مثبت آن را ، می توان در جای زیست بوم های بیابانی کشور لمس کرد . آبخوان داری شگرد مناسب ، بومی شده و کم هزینه ای است که می تواند نقمت سیل های خروشان این مملکت را ، دست کم در 14 میلیون هکتار از اراضی آن ، به نعمت تبدیل کند ( کوثر ، 1374 و 1380 ) شگردی که مصداق بارزی از فرایند کشف و بومی کردن توانایی به منظوز استفاده از ظرفیت های تاریخی ( یعنی ابزاری برای تحقق توسعه واقعی ) تلقی شده و مقبولیت علمی و اجرایی آن نیز ، از سوی سازمان خواربار کشاورزی ملل متحد (فائو ) به عنوان راهی برای نجات 800 میلیون انسان گرسنه جهان از سوء تغذیه مورد تأیید قرار گرفته است ( ملکوتی ، 1381 ) شگردی که می تواند با جذب تنها 700 میلیارد تومان اعتبار ، بحران خسارت های ناشی از سیل و خشکسالی در کشور را با مهار 4 میلیارد مترمکعب هرز آب ، به کمیته برساند .
بازخورد دیگر ، کمک به ایجاد تحولی است که درنگرش تصمیم سازان و تصمیم گیران اجرایی مملکت در حوزه منابع طبیعی به وجود آمده است ؛ چه امروز دیگر کسی از وجود 35 میلیون هکتار ناهمواری های ماسه ای و چالاب های کویری به عنوان مهم ترین عامل و نشانه بیابان زایی در کشور یاد نمی کند و آن را تهدیدی بالقوه که می بایست به هر ترتیب ریشه کن شود ، نمی داند . در ایران دهه هشتاد ، قلمرو فعالیت های مهار بیابان زایی به 50 میلیون هکتار اراضی بیابانی یا حتی 148 میلیون هکتار (7/89 درصد از مساحت کشور) از سرزمین های خشک نیز محدود نمی شود . چرا که اینک مشخص شده است محدوده عمل فرایند بیابان زایی ، در هر حال زیست بومی که استعداد سکونت گاهی دارد ، با هر فاصله ای از دریا ، هر ارتفاعی از سطح آب های آزاد ، هر عرض جغرافیایی و هر میزان بارش سالانه ، مجال بروز دارد

این صفحه را در گوگل محبوب کنید

[ارسال شده از: فان پاتوق]

[مشاهده در: www.funpatogh.com]

[تعداد بازديد از اين مطلب: 671]