تذهيب هنر الهام از طبيعت

واضح آرشیو وب فارسی:همشهری: تذهيب هنر الهام از طبيعت
خوشنويسي- زهره فيضي:
محمد طريقتي نگارگري است كه با خط و نقاشي،‌جلوه‌گر زيبايي‌هايي است كه از طبيعت نشأت مي‌گيرد.

او متولد سال1337 در شهرستان رودسر استان گيلان است و اكنون 32سال مي‌شود كه به تذهيب، تشعير، گل و مرغ و نقاشي ايراني مي‌پردازد.او در اين مدت حدود268 جلد كتاب ادبي، هنري و36 جلد آلبوم را تذهيب و تشعير كرده است.

اين به جز پوسترها و قطعه‌هاي خوشنويسي شده‌اي بوده كه به مناسبت‌هاي مختلف كار تذهيب آن به وي گذار شده است. او چندي مسئوليت نمايشگاه‌هاي انجمن خوشنويسان ايران را نيز برعهده داشته است. با او درباره تذهيب و جايگاه اين هنر اصيل در كشور صحبت كرده‌ايم كه مي‌خوانيد.

* پس از 25سال فعاليت در زمينه نگارگري، هنر را چگونه تعريف مي‌كنيد؟

البته هنر را به طور جامع و مانع نمي‌توان تعريف كرد. هرچند تعاريف متعددي از هنر شنيده باشيم اما بايد به اين نكته توجه كنيم كه هنر كيفيتي است معنوي و فقط خواص و آثارش را مي‌توان تعريف كرد ولي ماهيت هنر قابل تعريف نيست؛ مثل روح انسان كه قابل تعريف نيست ولي مي‌توانيم آثار و خواص روح را بيان كنيم. به طور كلي هنر بخشي از فرهنگ است و فرهنگ بدون هنر مفهوم ندارد؛ همانطور كه هنر بي‌فرهنگ مفهومي ندارد.

اين دو از حيث هدف و مقصد، اشتراك و خويشاوندي دارند. هدف فرهنگ، كمال است؛ يعني رهايي از آنچه پليد، دست‌پاگير و محدود‌كننده است اما منشأ هنر احساس انسان است؛ البته احساس متعالي انسان. اين را نيز بگويم هنر هميشه از علم يك گام جلوتر بوده است. هنر در عمق روح هنرمند در آن سوي دست نيافتني پرواز مي‌كند. مدت‌ها قبل از اينكه علم بتواند به ماوراي جو دسترسي پيدا كند هنرمندان عالم هنر و خيال خود، انسان را به كهكشان‌ها برده بودند؛ جايي كه انسان تصور آنجا را هم نمي‌توانست بكند چه برسد به آنكه در عالم خارج به آن دسترسي پيدا كند.

يك نكته بسيار مهم ديگر در هنر نهفته است و آن عبارت است از نقشي كه هنر در جهت دادن به زندگي فرد و جامعه دارد. گفتيم منشأ هنر احساس انسان است، تا احساس نباشد انگيزه نيز نيست و تا زماني كه انگيزه‌اي نباشد عمل نيز نخواهد بود و از آنجايي كه عمل در زندگي انسان و سرنوشت جامعه و قوم نقش اساسي را ايفا مي‌كند پس هنر به عنوان اينكه احساس را زنده مي‌كند و به عمل مي‌رساند مورد توجه بوده است. خلاصه اينكه هنر و فرهنگ يك هدف مشترك دارند كه همانا به كمال رساندن انسان و جامعه است.

* با اين تعريف جامع از هنر، خاستگاه نگارگري ايراني و به خصوص تذهيب را چگونه مي‌بينيد؟

نگارگري در ايران چه قبل از اسلام و چه بعد از اسلام يك خميرمايه توحيدي داشته و به‌طور كل ممزوج شده از مبدا وجود حضرت باري‌تعالي است. قبل از اسلام كتاب ماني مثل ارژنگ يا ارتنگ يك نوع انتقال معنوي بوده است.

اين كتاب پايه اصلي هنر كتاب آرايي يا تذهيب بعد از اسلام است. بعد از اسلام بهترين جلوه‌هاي نگارگري را آرايه‌بندي كلام آسماني مي‌بينيم. در اين دوره در جامعه ايران هنرمندان با نهايت علاقه و اردت در جهت هرچه باشكوه‌ جلوه‌دادن كلام الهي سعي و اهتمام از خود نشان دادند و به همين منظور از بهترين مصالح نيز استفاده كردند. اين امر در انتخاب بهترين طرح‌‌ها نيز بي‌تاثير نبوده است. نگارگر ايراني اغلب از طرح فصل بهار كه نماد جنت و فردوس است در كتاب‌آرايي كلام آسماني يا قطعات خوشنويسي استفاده كرده است. گل و برگ و سبزه‌هايي كه با شادابي در حواشي اجرا مي‌شود برداشتي است كه هنرمند از طبيعت و محيط خود دارد، البته اين برداشت‌ها سليقه‌اي است.

از همان آغاز هنرمندان اين سرزمين كوشيده‌اند نقش‌‌هايي بنگارند كه كنايه و نشانه‌هايي از اشكال و اشياي دوروبر آنها باشد. اينگونه نگاره‌ها نه‌تنها اشياء را به شكل انتزاعي نشان مي‌دهد بلكه جنبه‌ عاطفي آنها را نيز جلوه‌گر مي‌سازد و چون اين نقش‌ها بر باورهاي ديني استوار است ژرف‌ترين تاثير را پديدار مي‌سازد. بايد باورداشت اين‌گونه از هنر تنها براي خوشايندي چشم يا شادي ذهني شكل نمي‌گيرد بلكه مضاميني بسيار ژرف‌تر دارد كه نشانه ارادت هنرمندان به مذهب و كلام الهي يا معصومين است.

* هنر نگارگري ايراني- اسلامي كلا به چند بخش تقسيم مي‌شود؟

نگارگري را كلا مي‌توان به 4 بخش تذهيب، تشعير، گل و مرغ و مينياتور تفكيك كرد.
تذهيب، يا همان آرايه‌بندي يا كتاب‌آرايي است يا به عبارتي به‌زرگرفتن، طلاكاري، طلااندودكردن و زراندودكردن نيز اطلاق مي‌شود. هر گاه هنرمندي با استفاده از رنگ‌هاي جسمي مثل گواش يا رنگ‌هاي روحي مانند آبرنگ شفاف، مجموعه‌اي از طرح‌هاي اسليمي همچون درخت، گل و غنچه يا برگ‌ها را در حواشي كتاب‌هاي مذهبي، مرقعات تاريخي يا قطعات خوشنويسي به نمايش گذارد تذهيب‌كاري يا كتاب‌آرايي كرده است. پيشينه هنر تذهيب در ايران به دوره ساساني برمي‌گردد.

ظهور اسلام و گرايش هنرمندان به دين اسلام باعث به‌وجود آمدن نوعي هنر شد كه الهام آن از طبيعت بود و به آن حركت اسليمي يا ختايي مي‌گويند كه بعدها اين هنر به مكتبي مستقل نامگذاري شد كه همان تذهيب است. تشعير هم‌نوعي از تذهيب است كه طرح آن گرفت‌وگير يا جنگ حيوانات است. اين حيوانات خواه پرنده باشند، خواه‌ دو غزال يا دو حيوان درنده، فرقي نمي‌كند. اما خطوط تشكيل‌دهنده در اين نقش‌ها بسيار ظريف‌تر از قبلي و با تار مويي از گربه يا سنجاب يا سمور اجرا مي‌شود. اين روش هم يا مطلاست يا الوان.مي‌توان گفت اين هنر از نقش‌برجسته‌هاي حيوانات در طاق‌بستان و تخت جمشيد كه به طرز زيبايي حجاري شده الهام گرفته شده و در نهايت كاربرد آن را در هنر تشعير مي‌بينيم.

مينياتور براي تزئين كتب خطي، گياه‌شناسي، فيزيك، نجوم و مخصوصا ديوان‌هاي شعر به كار رفته است و احتمال بسيار دارد كه از شعر كه از تخيل برخوردار است الهام گرفته شده باشد.

* در كتاب‌آرايي مذهبي مثل قرآن يا قطعات خوشنويسي از كدام فرم بيشتر استفاده مي‌شود؟

در كتاب‌آرايي مذهبي يا قطعات خوشنويسي كه به نوعي به مذهب ربط داده مي‌شوند يا به نوعي پيام مذهبي دارند اغلب از طرح‌هاي اسليمي، ختايي، تذهيب و گل و مرغ استفاده مي‌شود. پايه طرح‌هاي اسليمي همان‌طور كه از نامش پيداست شاخه، برگ، ساقه و كلا تنه درختي است مارپيچ‌گونه برگي و گلدار كه به طرز ويژه و اغراق‌آميز عارفانه با ريتم خاص منظم و سيستماتيك توسعه و گسترش مي‌يابد. جالب اينكه اين هنر زيبا و اين حركت هنرمندانه عالمگير شد و در نيمه اول قرن شانزدهم به طور مقتدري وارد هنر كشورهاي اروپايي از جمله ايتاليا، فرانسه، آلمان و اسپانيا شد؛ هرچند اين تاثيرپذيري در اسپانيا به سختي شكل گرفت. با اين حال هنر اسپانيايي بيشتر اسلامي است اما براساس گونه‌اي از آن كه نام مورسك برايش نهاده اند.

اين هنر آنچنان دقيق و منضبط نيست و وحدت شكلي آن چندان سختگيرانه و مقيد نبوده چرا كه ساختار اسليمي را با عناصر ديگري تركيب كرده‌اند. با اين حال سبك اسليمي به غرب نيز شتافت. غرب هم با توجه به سياست‌هاي استعماري‌اش آنچنان كه هر تازه‌وارد خوب را به نام خود ثبت مي‌كند اسليمي را نيز مال خود كرده و با نام مورسك به شيوه جديدي بنا كرد.

* خط و كتابت چطور در كنار هم يك هنر زيبا به نام مذهب را بنا نهادند؟

منبع الهام هنر خطاطي كه در طول تاريخ اسلام همواره حضور دارد مذهب است چون كه قرآن نزد مسلمانان منزلتي عظيم دارد.
يکشنبه 21 مهر 1387

این صفحه را در گوگل محبوب کنید

[ارسال شده از: همشهری]

[مشاهده در: www.hamshahrionline.ir]

[تعداد بازديد از اين مطلب: 501]