دولت صفوی و تقویت مرزهای خراسان

واضح آرشیو وب فارسی:پی سی سیتی: دولت صفوی و تقویت مرزهای خراسان

مروری بر وضعیت مرزهای خراسان در دوره صفویه و مهاجرت اجباری کردها

تشکیل دولت صفویه و سیاست مذهبی که شاهان این سلسله اعمال می کردند موجب شد تا در ساختار کلی جامعه نیز تحولاتی ایجاد شود. در این زمان خراسان بعنوان ایالتی دور از مرکز شاهد وقایع عمده ای بود که دولت مرکزی را گرفتار نموده بود. تهاجمات ازبکها به نواحی خراسان موجب گردید تاصفویه توجه مبذولی رابه خراسان داشته باشد براین اساس در اولین اقدام به تقویت مرزهای خراسان اقدام نمودند.

یکی ازمقاطع حساس در تاریخ ایران عصر صفوی حرکت اکراد دراین مقطع از تاریخ است. خراسان عصر صفویه همواره درمعرض تهاجمات بیگانگان بوده است. تهاجمات ازبکها و تراکمه همواره موجب ناامنی درنواحی مرزی خراسان بود بنابراین سیاست تقویت مرزهای شمال خراسان در دوره شاهان صفویه بخصوص شاه عباس بمرحله اجرادر امد.
دراین مقاله به بررسی زمان حرکت و دلایل مهاجرت اکراد – خط سیر جغرافیائی مهاجران کرد، مشکلات و دشواریهای که با آن مواجه بوده اند و تحولاتی که در نواحی مرزی خراسان به وجود آورده اند پرداخته می شود. تا آنجا که منابع تاریخی گواهی می دهند حضور قبایل کرد درمناطق مرزی شمال خراسان بخشی از سیاست شاهان صفویه بوده است.
اساس این پژوهش بر اساس منابع و ماخذ عصر صفویه ؛ تواریخ محلی و نوشته های سیاحان و ایرانشناسان می باشد تا با بررسی اسناد و مکتوبات موجود این حرکت تاریخی مورد پژوهش قرار گیرد. کردهای خراسان یکی از ایلات بزرگ چمشگزک می باشند که در عصر صفویه ابتدا به نواحی ورامین و سپس به نوار مرزی بجنورد شیروان قوچان و درگز کوچ نمودند. عده ای از سران این قوم در دوره صفویه وافشاریه و قاجار جزء صاحب منصبان نظامی بودند که نقش اساسی در تاریخ خراسان داشتند.

مقدمه :
تاریخ این قوم چندان مشخص نیست ،مهمترین عامل دراین ارتباط عدم انسجام منابع و پراکندگی اسناد می باشد. بطور کلی کردهای خراسان بواسطه موقعیت خاصی که داشتند چندان به تشکیلات اداری توجه نمی کردند و تدوین تاریخ این قوم بخصوص با گزارشات پراکنده منابع دوره صفویه مشکل می باشد و بعد از اینکه پای مستشرقین به ایران باز شد عده ای از جهانگردان از شمال خراسان عبور کرده اند. در نوشته هایشان مختصر به نحوه آمدن کرمانجها به خراسان مطالبی را نوشته اند که اساس کار این گروه اطلاعات محلی بود که از حکمرانان بدست می آوردند. اینکه اکراد از چه تاریخی به خراسان قدم گذاشته اند چندان مشخص و روشن نیست.
استخری ، ابن حوقل ، کلاویخو و حتی تاریخ بیهقی حضورکردها درخراسان رابه قبل ازصفویه می دانند. چنین بنظر می رسد که منظور آنها ازکلمه کرد عشایر و کوچ نشینانی بوده که به دامپروری اشتغال داشته اند. بنابرین منظور از کردها دراین نوشتار ایلات و طوایفی بوده اند که در دوره صفویه به خراسان انتقال داده شده اند و اهدافی جز اغراض سیاسی نداشته اند. درمجموع کوچ دادن ایلات و طوایف از زمان استیلای ترکها در ایران شروع شد و تا دوره مغول و بعددر دوره تیموریان ،صفویه و افشاریه شدت یافت. بدین معنی که سلاطین این سلسله ها بمنظورحفظ حدود و ثغور مملکت دستجات مختلف ایلات را ازنقطه ای به نقطه دیگر کوچ می دادند چنانکه امیرتیمور بعضی از سکنه شام را که بعدها به ایل شاملو معروف شده اند به خراسان کوچانید. البته در دوره صفویه به جز اکراد ایلاتی دیگر هم به خراسان منتقل شدند مانند زنگنه در جنوب خراسان.
تشکیل دولت صفویه و سیاست مذهبی که شاهان این سلسله اعمال می کردند موجب شد تا در ساختار کلی جامعه نیز تحولاتی ایجاد شود. در این زمان خراسان بعنوان ایالتی دور از مرکز شاهد وقایع عمده ای بود که دولت مرکزی را گرفتار نموده بود. تهاجمات ازبکها به نواحی خراسان موجب گردید تاصفویه توجه مبذولی رابه خراسان داشته باشد براین اساس در اولین اقدام به تقویت مرزهای خراسان اقدام نمودند.

http://www.portsmouthbookshop.com/WebPictures/May2002/May21/may21heut.JPG

اوضاع خراسان :
دردوره صفویه مرزهای خراسان همواره مورد تهاجم و تجاوز ازبکها بود، دامنه این تجاوزات حتی تا نواحی مرکزی ایران وسعت داشت ، ازبکان جماعتی از بازماندگان مغول بودند که درحدودسال ۹۰۴ ه.ق سلطنت ماوراءالنهر را از چنگ اخلاف تیمور در آورده ، در آنجا به تشکیل دولتی توفیق یافتند، آنها نسبت خود را به یکی از پسران جوجی ، پسر چنگیز می رسانند.
شیبک خان معاصر صفویه شاه آنان بود. بین شاه اسماعیل صفوی و شیبک خان خصومت از آنجا ناشی می شد که ازبکها همواره به خراسان دست درازی می کردند. شیبک خان پس از تصرف خراسان درسال ۹۱۳ ه.ق / ۱۵۰۷ م به فکر چپاول نواحی دیگر ایران افتاد و به کرمان حمله نمود و پس از درگیری های عمده ؛ سپاه صفوی به پیروزی رسید. در دیگر درگیری بین صفویه و ازبکها درسال ۹۱۶ ه.ق که به جنگ مرو معروف است پس از اینکه شاه اسماعیل برازبکها غلبه کرد به کمک افشارها قسمتی از خراسان را که مدتها در دست ازبکها بود تسخیر کرد و شیبک خان را به هلاکت رساند و شهر هرات دومین شهر و محل اقامت جانشین بلافصل سلطنت شد. شرح تهاجمات ازبکها به خراسان در کتاب عالم آرای عباسی مسطور است. مساله انتقال ایلات به خراسان به دوره شاه اسماعیل صفوی برمی گردد، درحدودسال ۹۱۶ ه.ق زمانی که به خراسان لشکر کشید گروهی از اکراد را به خراسان منتقل نمود و عده ای نیز دردوره شاه طهماسب کوچ داده شدند.
تهاجم ازبکها به خراسان در دوره شاه عباس ادامه داشت. وی زمانی به قدرت رسید که دولت عثمانی از طرف غرب و ازبکان از سمت شرق مملکت رامورد تاخت و تاز قرارداده بودند و درداخل کشور سران سپاه قزلباش گرفتار کشمکش بر سر قدرت بودند ، بنابر این شاه عباس درصدد برآمد با عثمانی ها صلح کرده و حتی قسمتی از آذربایجان و نواحی غربی و حتی تبریز را در اختیار آنان قرار دهد و به دفع ازبکان و سر و سامان دادن به اوضاع داخل بپردازد ، ازبکان از طرف شرق ؛ مشهد مقدس را چندین بار تصرف کرده و اکثر شهرهای خراسان را مورد تجاوزقرار داده بودند، شاه عباس پس از فراغت از امور داخل و از بین بردن سران قزلباش تمام سعی و تلاش خود را متوجه شرق نمود و طی چندین سال موفق به بیرون راندن ازبکان شد. وی تصمیم به حرکت گروهی از اکراد به خراسان گرفت و آنان را در مرزها مستقر کرد. هر چند قبل ازشاه عباس ، شاه اسماعیل نیز در اقدامی مشابه گروهی از ایلات را در خراسان بخصوص درگز اسکان داده است ،چنین بنظر می رسد که کار انتقال ایلات و طوایف کرد به خراسان روندی تدریجی بوده و پس از اینکه مهاجرین کرد به نواحی قوچان تا بجنورد آمدند با غلبه بر طوایف گرائیلی آنها را متفرق ساختند.

دلایل عمده انتقال اکراد به خراسان چنین منظور شده است :
۱-شرارت و قطع طرق و شوارع اکراد چکنی در عراق و آذربایجان موجب تظلم مردم به درگاه شاه طهماسب شد بنابر این وی حکم نمود تا هر جا اکراد چکنی ببینند قتل و غارت نمایند و جبراً آنها را از ممالک محروسه اخراج نمایند، بر این اساس پانصد نفر از عیال ایشان به عزم سفر هندوستان متوجه خراسان شدند.
۲-مسائل مذهبی : یکی از عوامل حضور اکراد در خراسان نزاع دائمی بود که در باب مذهب داشتند. بنابر این اعلیحضرت اقدس پادشاه ایران از کردستان وطن خودشان بیرون کرده، و از سر حد عثمانی آنها را به مازندران فرستاد و بعدبه صفحات سرحدیه ترکستان روانه نمود. به این وضع آنها به جهت ساکنین خراسان اسباب دفاع شدند.
۳-بنابر نظر برخی ازشرق شناسان و ایران شناسانی که از مناطق شمالی خراسان گذر نموده اند بااشاره مختصر به تاریخ کردها براین نظر متفقند که شاه عباس برای صیانت از مرزهای شمالی خراسان اکراد را به این مناطق کوچ داد.
۴-عدم مراقبت صحیح دولت از این گروه که در نواحی مرزی روسیه و عثمانی بودند ، زیرا گاهی اوقات این عشایر ازسرحداری خسته شده و به آن سوی مرزهای ایران هجوم می بردند و مبادرت به دستبرد می نمودند.
اما عامل اصلی انتقال ایلات و طوایف کرد به خراسان هم چنانکه ذکر شد مسئله دفاع از مرزها و تقویت مرزهای خراسان بوده است ، حرکت اقوام کرد زبان به نواحی مرزی شمال خراسان این امکان را به وجود آورد تا این گروهها با توجه به نوع زندگی که داشتند دربین کوههای هزار مسجد مقیم شوند ، درمرحله اول شاه اسماعیل و به تبعیت از این سیاست شاه عباس اقدام درجهت صیانت از مرزهای خراسان نمودند. اینکه درمهاجرت اکراد به خراسان چه تعداد خانوار کوچانده شدند آمار متفاوتی بیان شده است ، متداولترین آمار ۴۰ هزار خانوار می باشد. ضمن آنکه نقل ۱۵ هزار خانوار. علاوه بر این در فرهنگ ایران زمین آماری ذکرشده که جای تامل است، طوایف زعفرانلو را یکصد و هشتاد هزار خانوار، سعدانلو، یازده لک(هرلک صد هزار نفر)، طوایف کوانلو چهارلک و دوانلو دو لک. باتوجه به اینکه نقل قولی مستقل در ارتباط با تعداد مهاجرین کرد به خراسان وجود ندارد ؛ اکثر نوشته ها به تبعیت از اعتماد السلطنه ۴۰ هزاز خانوار را ذکر نموده اند. مهاجرت۴۰ هزار خانوار کرد به خراسان روندی تدریجی داشته است و چنین نبوده است که شاه عباس یا امثال او به صورت یکجا دست به چنین اقدامی زده باشند. قطعاً مقاومت سران کرد در این مهاجرت دخیل بوده است و مشکل اساسی برای صفویه بوده است .
منابع :

- ابن حوقل ،صورةالارض ،ترجمه جعفرشعار(تهران ،بنیادفرهنگ،۱۳۴۷)
- احتسابیان ،احمد:جغرافیای نظامی ایران،(بی جا ،بی نا،بی تا)
- استخری:المسالک والممالک،تحقیق دکتورمحمدجابرعبدالعاالحسینی (جمهوری عربی متحده ،دارالقاه،۱۹۶۱)
- اشراقینامه:زیرنظردکترسیدمحمددب� �رسیاقی(تهران،حدیث امروز،۱۳۸۱)
- افشارآرا،محمدرضا:خراسان وحکمرانان(مشهد،محقق ،۱۳۸۰)
- افشار،ایرج:فرهنگ ایران زمین،ج۲۰(تهران،ی نا،۱۳۵۴)
- افشارسیستانی ،ایرج:ایل ها،چادرنشینانوطوایف عشایری ایران ،ج۲،(تهران ،نسل دانش،۱۳۶۸)
- افشارسیستانی،ایرج:پژوهشی درنام شهرهای ایران(تهران ،روزنه،۱۳۷۸)
- الیس،سی،اج:دخالت نظامی بریتانیا درشمال خراسان (۱۹۱۹-۱۹۱۸)ترجمه کاوه بیات (تهران ،موسسه مطالعات وتحقیقات فرهنگی،۱۳۷۲)
- امینی،محمد:تاریخ اجتماعی ورامین دردوره قاجاریه (بی جا،بی نا،۱۳۶۸)
- انصاف پور،غلامرضا:ایران وایرانی به تحقیق درصدسفرنامه خارجی(تهران ،زوار،۱۳۶۳)
- بارتولد:جغرافیای تاریخی ایران ،ترجمه حمزه سرداور(تهران،اتحادیه ،۱۳۰۸)
- برن،رهر:نظام ایلات دردوره صفویه ،ترجمه کیکاوس جهانداری،(تهران،بنگاه ترجمه ونشرکتاب ،۱۳۴۹)
- بدلیسی،امیرشرف خان:شرفنامه تاریخ مفصل کردستان ،مقدمه محمدعباسی(تهران،علمی،بی تا)
- بهتویی ،حیدر :کردوپراکندگی اودرگستره ایران زمین (تهران،مولف،۱۳۷۷)
- بیهقی ،خواجه ابوالفضل محمدبن حسین :تاریخ بیهقی ،تصحیح دکتر علی اکبرفیاض (مشهد،دانشگاه فردوسی،۱۳۵۶)
- پاپلی یزدی،دکترمحمدحسین :مقاله مختصری درباره کوچ نشینان کردشمال خراسان ،مجله دانشکده ادبیات وعلوم انسانی دکتر علی شریعتی مشهد (سال شانزدهم ،شماره سوم وچهارم ،پاییزوزمستان ،۱۳۶۲)
- تاجبخش،احمد:ایران درزمان صفویه (تبریز،چهر،۱۳۴۰)
- توحدی،کلیم الله:حرکت تاریخی کردبه خراسان،ج۲(مشهد،چاپخانه دانشگاه فردوسی،۱۳۶۴)
- جابانی،محمد:سرزمین ومردم قوچان (مشهد،اطلس،۱۳۶۳)
- خادمیان،کاظم:فرهنگ جغرافیایی ایران خراسان (مشهد،بنیادپژوهشهای اسلامی ،۱۳۸۰)
- ثواقب ،جهانبخش:تاریخنگاری درعصرصفویه وشناخت منابع وماخذ (شیراز،نوید،۱۳۸۰)
- سایکس،سرپرسی:تاریخ ایران،ترجمه محمدتقی فخرداعی گیلانی ،ج۲(تهران،زوار،۱۳۳۵)
- سفرنامه های سهام الدوله بجنوردی:به کوشش قدرت الله روشنی زعفرانلو،(تهران،علمی فرهنگی ،۱۳۷۴)
- سنندجی ،میرزاشکرالله :تحفه ناصری درتاریخ وجغرافیای کردستان،مقابله وتصحیح دکترحشمت الله طبیبی (تهران ،امیرکبیر ،۱۳۷۵)
- سعیدیان،عبدالحسین :مردمان ایران (تهران،علم وزندگی ،۱۳۷۵)
- شاکری ،رمضانعلی:اترکنامه تاریخ جامع قوچان (تهران،امیرکبیر،۱۳۶۵)
- شهبازی ،عبدالله :مقدمه ای برشناخت ایلات وعشایر (تهران،نی،۱۳۶۹)
- صنیع الدوله ،محمدحسن خان:مطلع الشمس،ج۱(تهران،سازمان شاهنشاهی وخدمات اجتماعی ،۱۳۲۶)
- عضدی ،احمد:پندکرمانجی(بی جا،مولف،۱۳۶۷)
- غفاری فرد،عباسقلی:روابط صفویه وازبکان (تهران،دفترمطالعات سیاسی دینی وبین المللی،۱۳۷۶)
- فرهنگ جغرافیایی:اداره جغرافیای ارتش ،ج ۲۰( – ، – ،۱۳۶۰)
- فیض آبادی،محمدرضا:آپاوارتاکن نگین هزارمسجد(سبزوار،برزین،۱۳۸۲)
- فیض آبادی ،محمدرضا:جغرافیای تاریخی شهرستان درگز،پایان نامه کارشناسی ارشد(مشهد،دانشگاه آزاداسلامی)
- فیلد،هنری:مردمشناسی ایران،ترجمه عبدالله فریار(تهران،ابن سینا ،۱۳۴۳)
- قهرمانی ابیوردی،مظفر:ازباوردیاابیوردخر� �سان تاابوالوردفارس (شیراز،خیام،۱۳۳۵)
- کاظمیان،اردشیر:دیلمان درگذرگاه تاریخ (تهران،فرادید،۱۳۷۹)
- کرزن ،لرد:ایران وقضیه ایران،ترجمه وحیدمازندرانی،ج ۱(تهران ،ترجمه ونشرکتا ب، ۱۳۴۹)
- کلاویخو:سفرنامه کلاویخو،ترجمه مسعود رجب نیا (تهران،بنگاه ترجمه ونشر کتاب ،۱۳۴۳)
- مجموعه مقالات ایلات وعشایر (تهران،آگاه ۱۳۶۲)
- مجیرشیبانی،نظام الدین :تشکیل شاهنشاهی صفویه (تهران،دانشگاه تهران،۱۳۴۶)
- محمداسکندر،شمس:تاریخ کرددرقرن ۱۶میلادی ،ترجمه محسن جلدیان (تهران ،عابد،۱۳۸۰)
- مردوخ کردستانی ،ایت الله شیخ محمد:تاریخ مردوخ (تهران،کارنامک،۱۳۷۹)
- منشی اسکندر بیک:عالم آرای عباسی ،تصحیح دکترمحمداسماعیل رضوانی ،ج ۲(تهران،دنیای کتاب،۱۳۷۷)
- موزر،هنری:سفرنامه ترکستان وایران ،به کوشش محمدگلبن (تهران،سحر،۲۵۳۶)
- میرحیدر،دره:مرزهای ایران دردوران تاریخ (تهران،شورای عالی فرهنگ وهنر ۲۵۳۵)
- میرنیا،سیدعلی:پژوهشی درشناخت ایل هاوطایفه های عشایری خراسان (تهران،نسل دانش،۱۳۶۹)
- مینورسکی :کرد،ترجمه حبیب الله تابانی (تهران ،گستره،۱۳۷۹)
- ییت:سفرنامه خراسان وسیستان ،به اهتمام قدرت الله روشنی زعفرانلو ومهردادرهبر(تهران،یزدان،۱۳۶۵)

منبع: نشریه شرقیان:
http://www.sharghian.com/mag/archive/005668.html

این صفحه را در گوگل محبوب کنید

[ارسال شده از: پی سی سیتی]

[مشاهده در: www.p30city.net]

[تعداد بازديد از اين مطلب: 534]