آشنايي با معنا و مفهوم فلسفه در اسلام

واضح آرشیو وب فارسی:همشهری: آشنايي با معنا و مفهوم فلسفه در اسلام

حكمت‌و فلسفه- همشهري‌آنلاين:
معنا و مفهوم فلسفه در اسلام در مقاله‌اي از سيد حسين نصر با ترجمه دكتر غلامعلي حداد عادل:

در پرتو قرآن و حديث كه اصطلاح حكمت در هر دوي آنها به كار رفته است، صاحب نظران مسلماني كه وابسته به مكاتب فكري مختلف هستند، طي سالهاي متمادي درصدد شرح و توضيح معناي حكمت و فلسفه اصطلاحي كه در خلال ترجمه‌هاي يوناني در قرون دوم ق./ هشتم م. و سوم ق./ نهم م. به زبان عربي وارد شد بوده‌اند. از سويي مي‌بايست آنچه كه در زبان انگليسي فلسفه خوانده مي‌شود را در بافت تمدن اسلامي جستجو و معنا كنيم. يعني نه تنها در مكاتب گوناگون فلسفه اسلامي؛ بلكه در مكاتبي كه نامهاي ديگري بويژه كلام، معرفه، اصول الفقه و نيز علوم اوايل دارند، اگر نگوييم موضوعاتي همچون تاريخ كه شاخه هاي خاص فلسفه را شكل داده‌اند.

از سوي ديگر، هر مكتب فكري بر آن بوده كه آنچه از حكمت يا فلسفه به دست مي‌آيد را بر طبق ديدگاه خود معنا كند و اين مساله به عنوان نكته مورد توجهي در مكاتب فكري گوناگون اسلامي باقي مانده است. بخصوص تا آنجا كه به مكاتب فلسفه اسلامي مربوط مي شود. در طول تاريخ اسلامي، اصطلاحاتي در فلسفه اسلامي و نيز در مجادله هاي ميان فيلسوفان ، متكلمان و گاهي صوفيه به كار رفته كه تا حدي، البته نه كاملا، معناي اين اصطلاحات از زماني تا زمان ديگر تفاوت مي‌كرده است. اصطلاحات حكمت و فلسفه همچنان استفاده مي شوند. در حالي كه در قرنهاي اخير تاريخ اسلامي - بخصوص در مكتب ملاصدرا - اصطلاحاتي مانند الحكمه الالهيه و الحكمه المتعاليه معنا و كاربردي جديد كسب كرده اند. اصطلاحي كه بيشترين مجادله روي آن صورت گرفته است، حكمت بوده كه صوفيان، متكلمان و نيز فيلسوفان مدعي آن بوده اند. همه آنها به حديثي همچون «عليك بالحكمه فان الخير في الحكمه» استناد مي‌كنند. برخي از صوفيان مانند ترمذي ، حكيم خوانده شده اند و برخي ديگر مانند ابن عربي - همان طور كه در همان عنوان شاهكارش فصوص الحكم ديده مي شود - از خرد كه در طول هر يك از تجليات عقل از آن پرده برداشته مي‌شود به عنوان حكمت ياد مي‌كند. در حالي كه بيشتر متكلمان مانند فخرالدين رازي مدعي بوده‌اند نه فلسفه بلكه كلام، حكمت است.

ابن خلدون نيز با فلسفه يا حكمت ناميدن كلام متاخرين، اين ديدگاه را تصديق مي‌كند. با اين وصف، بحث ما عمدتا مربوط به فهم فيلسوفان اسلامي از تعريف و معناي تصور فلسفه و اصطلاحات حكمت و فلسفه است، البته اين فهم متضمن آنچه كه يونانيان از اصطلاح فيلوسوفيا درك كرده بودند و نيز بسياري از تعاريف موجود در منابع يوناني است كه گاهي صرفا با جرح و تعديل ناچيزي به زبان عربي راه پيدا كرده است. برخي از تعاريفي كه يوناني اصيل بوده و ميان فيلسوفان اسلامي بسيار شايع بوده به قرار زير است:

1- فلسفه (الفلسفه) دانش به همه چيزهاي موجود است، آنچنان كه هستند (اشيائ الموجوده بما هي موجوده)

2- فلسفه دانش به امور الهي و بشري است

3- فلسفه پناه بردن به مرگ است ، يعني عشق به مرگ

4- فلسفه تشبه به خداوند تا حد توان بشري است

5- فلسفه صناعه الصناعات و علم العلوم است

6- فلسفه شوق و اشتياق به حكمت است

فيلسوفان اسلامي در مورد اين تعاريف از فلسفه كه از منابع باستاني به ارث برده اند، تعمق كرده و آن را با اصطلاح قرآني حكمت يكسان دانسته اند. با اين باور كه ريشه حكمت بايد الهي بوده باشد. ابويعقوب الكندي، از نخستين فيلسوفان اسلامي، در فلسفه الاولي خود مي نويسد: «فلسفه شناخت واقعيت اشيائ تاحد توان و امكان انسان است؛ زيرا هدف فيلسوفان در دانش نظري ، كشف حقيقت و در دانش عملي ، رفتار كردن بر طبق آن حقيقت است . فارابي با وجود اين كه اين تعريف را مي پذيرد، تمايزي ميان فلسفه مبتني بر يقين (اليقينيه) يعني برهان و فلسفه مبتني بر ظن (المظنونه) يعني جدل و مغالطه مي‌نهد و تاكيد مي كند فلسفه مادر علوم بوده و با هر چيزي كه موجود است، سر و كار دارد.

ابن سينا نيز گرچه دقتهاي خاص خود را اعمال مي‌كند، تعاريف اخير را مي‌پذيرد. وي در عيون الحكمه مي‌گويد: حكمت (كه وي آن را چيزي يكسان با فلسفه مي داند) استكمال نفس انساني از طريق تصور اشيائ و تصديق واقعيت هاي نظري و عملي تا حد توان بشري است. اما وي در اواخر زندگي پا را فراتر نهاده و ميان فلسفه ارسطويي و آنچه كه وي الحكمه المشرقيه - كه صرفا مبتني بر استدلال و تعقل نيست؛ بلكه شامل شناخت حقيقي و آنچه كه زمينه‌ساز حكمه الاشراق سهروردي است، مي‌باشد -مي‌نامد تمايز قايل مي‌شود.

در اين ميان بهمينار، برجسته ترين شاگرد ابن سينا با بازگو كردن قول ارسطو كه فلسفه مطالعه موجودات است، آنچنان كه هستند فلسفه را كاملا مطالعه موجودات مي‌داند، همان طور كه ابن سينا در آثار ارسطويي خويش - مثل شفا - اين كار را انجام داده است . بهمنيار در مقدمه التحصيل خود مي نويسد: هدف از علوم فلسفي شناخت موجودات است.

تفكر اسماعيلي و هرمسي فيثاغورثي كه با ديدگاه‌هاي فلسفي متفاوت در گسترش فلسفه شناخته شده تر ارسطويي در موازات هم قرار دارند؛ اما با اين وجود تعاريفي از فلسفه ارائه مي دهند كه تفاوت چنداني با تعاريف ارسطويي ندارد و حتي شايد بيشتر از آن بر ارتباط ميان وجه نظري فلسفه و بعد عملي آن و نيز ارتباط ميان تفكر فلسفي و سوق به سوي حيات فضيلت محور تاكيد مي‌كنند. اين پيوند كه در تمام مكاتب فلسفه اسلامي متقدم مشاهده مي شود، حتي پس از سهروردي روشن تر مي شود و در سراسر جامعه اسلامي ، حكيم كسي دانسته نمي شود كه تنها به روش زيركانه در مورد تصورات ذهني بحث كند؛ بلكه كسي دانسته مي‌شود كه علاوه بر آن، براساس حكمت نظري رفتار كند.

انديشه غربي مدرن فيلسوفان، هرگز در جهان اسلامي گسترش نيافت و آرماني كه از سوي اخوان الصفا -كساني كه در قرن چهارم ق./ دهم م. مي‌زيستند و هم عصر ابن سينا بودند- بيان شد با شدت زيادي بر اعصاري كه فلسفه اسلامي رشد و نمو مي كرد، انعكاس يافت . اخوان مي نويسند: ابتداي فلسفه دوستداري علوم ، وسط آن شناخت حقايق موجودات تا حد توان انساني و انتهاي آن اقوال و اعمال مطابق شناخت است. ما با ورود سهروردي، صرفا به دوره جديدي از فلسفه اسلامي وارد نمي شويم ؛ بلكه به قلمرو ديگري از آن وارد مي شويم. سهروردي به عنوان موسس ديدگاه جديد فكري در اسلام ، در هر دو عنوان شاهكار فلسفي خود و مكتبي كه رسما آغاز كرد، اصطلاح حكمه الاشراق را به جاي فلسفه الاشراق به كار برد.

هانري كورب، شاگرد وفادار سهروردي و مترجم حكمه الاشراق به زبان فرانسه، براي ترجمه اصطلاح حكمه - همانطور كه از سهروردي و خردمنداني همچون ملاصدرا به دست مي آيد - به زبان فرانسه، به جاي واژه فلسفه، از واژه اشراق استفاده كرد و ما نيز الحكمه المتعاليه ملاصدرا را در زبان انگليسي به اشراق متعالي برگردانده‌ايم و موافق با ترجمه اصطلاح كوربن نيز هستيم؛ البته استدلال تقريبا موجهي وجود دارد كه طي دوره هاي اخير در زبان هاي اروپايي ، بخصوص انگليسي، اصطلاح اشراق معناي نادرستي يافته و با رمز و راز و شبه دروغ پيوند خورده است.

اصطلاح فلسفه هم طي چند قرن اخير، از محدوديت هايي كه از سوي آنهايي كه آن را به كار مي برند بر آن تحميل شده است، رنج مي‌برد. اگر هابز، هيوم و آير فيلسوف هستند، در آن صورت كساني كه سهروردي آنها را حكما مي نامد، فيلسوف نخواهند بود و برعكس . تضييق معناي فلسفه ، جدايي ميان فلسفه و عمل رواني در غرب و بخصوص تحويل فلسفه به عقلگرايي يا تجربه گرايي ، لازم مي آورد تمايزي ميان معنايي كه از سوي سهروردي يا ملاصدرا به حكمت داده شده و فعاليت ذهني صرف كه امروزه در حلقه هاي خاص غرب فلسفه ناميده مي شود، به وجود آيد. به كار بردن اصطلاح اشراق براي ترجمه فهم اخير از اصطلاح حكمت، مبتني بر معناي قديمي و ديرپا از اصطلاح اشراق در تاريخ فكري اروپايي بوده است.

همانگونه كه با افرادي چون ژاكوب بوهمه در ارتباط بوده است نه به عنوان اصطلاحي كه در قرن سيزدهم ق./ نوزدهم م. از سوي برخي از معتقدان به رمز و رازهاي بريتانيايي به كار برده شده است. هر طوري كه باشد، تاكيد بر اين نكته مهم است كه تلقي سهروردي و تمام فيلسوفان مسلمان متاخر از حكمت عمدتا الحكمه الالهيه (به معناي واقعي كلمه حكمت الهي يا اشراق) است كه نه صرفا ذهني؛ بلكه بايد با تمام وجود انسان درك شود. سهروردي اين حكمت را وجودي مي داند كه پيش از ظهور عقل گرايي ارسطويي در يونان باستان وجود داشت و نيز حكمت را با آنچه كه از بدن انسان خارج شده و به عالم انوار صعود مي كند، يكسان مي‌داند. همان طور كه افلاطون آن را يكسان مي‌دانست.

در تمام آثار سهروردي ايده‌هاي مشابهي يافت مي‌شوند و تاكيد مي‌كند كه بالاترين سطح حكمت به هر دو كمال قوه نظريه و تزكيه نفس نيازمند است. با ورود ملاصدرا نيز نه تنها تلفيق مكاتب گوناگون تفكر اسلامي پيش از ملاصدرا، بلكه تلفيق ديدگاه هايي كه معناي اصطلاح و تصور فلسفه را لحاظ كرده اند، مي توان يافت. وي در حالي كه برخي از تعاريف متقدم را دقيقا و به طور خلاصه تكرار مي كند در آغاز اسفار مي نويسد: فلسفه ، استكمال نفس انساني است براي شناخت حقيقت ذاتي اشياء، آنچنان كه هستند و حكم تحقيقي براساس برهان به وجود آنها نه حكمي كه از ظن و تقليد اخذ شود و در شواهد الربوبيه مي افزايد: انسان از طريق حكمت عالم عقلي مي شود كه مضاهي با عالم عيني و مشابه با نظام وجود است.

در كتاب اول اسفار كه مربوط به وجود است ، ملاصدرا به طور مفصل از تعاريف گوناگون حكمت بحث مي كند و نه تنها بر دانش نظري و اين كه عالم عقلي شدن ، عالم عقلي عيني را منعكس مي نمايد، تاكيد مي‌كند؛ بلكه به رهايي از دلبستگي ها و تزكيه نفس از پليدي هاي مادي يعني آنچه كه فيلسوفان اسلامي تجرد يا تخليه مي نامند، نيز تاكيد مي كند. ملاصدرا معنايي كه سهروردي از حكمت فهم كرده را مي‌پذيرد. سپس معناي فلسفه را توسعه مي‌دهد تا آن جنبه از شرح و توضيحي كه از سوي اشراق بيان مي‌شود و نيز فهم صوفيانه از اين اصطلاح را دربرگيرد.

نزد ملاصدرا و همچنين هم عصران و اغلب جانشينان وي، فلسفه به عنوان علم اعلي به مبدا در نهايت الهي تلقي مي‌شود كه از «مقام امن نبوت» و حكما - به عنوان كامل ترين انسان هايي كه در مراتب مختلف و فقط پايين تر از پيامبران و امامان قرار دارند - ناشي مي‌شود. اين تصور از فلسفه كه مرتبط با كشف از حقيقت، طبيعت اشياء و تركيب معرفت ذهني با تزكيه و تكامل وجود شخص است تا به امروز در جاهايي كه سنت فلسفه اسلامي ادامه يافته و در حقيقت در عمق وجود برجسته ترين نمايندگان سنت فلسفي اسلامي كه تا به امروز تجسم شده، توسعه يافته است.

استاداني در قرن چهاردهم ق./ بيستم م. همچون ميرزا احمد آشتياني مولف نامه رهبران آموزش كتاب تكوين ، سيدمحمد كاظم عصار مولف رساله هاي متعددي از جمله وحدت وجود، مهدي الهي قمشه اي مولف حكمت الهي خاص و عام و نيز علامه سيدمحمدحسين طباطبايي مولف رساله هاي فراوان بويژه اصول فلسفه و روش رئاليسم همگي تعريف فلسفه را طبق سطوري كه بالا ذكر شد، نوشته‌اند و براساس آن روزگار مي گذرانده‌اند

نويسنده: سيدحسين نصر

مترجم: دكتر غلامعلي حداد عادل

منبع مورد استفاده براي اين مدخل

تاريخ درج: 25 مرداد 1387 ساعت 18:07 تاريخ تاييد: 25 مرداد 1387 ساعت 18:18 تاريخ به روز رساني: 25 مرداد 1387 ساعت 18:30
جمعه 25 مرداد 1387

این صفحه را در گوگل محبوب کنید

[ارسال شده از: همشهری]

[مشاهده در: www.hamshahrionline.ir]

[تعداد بازديد از اين مطلب: 132]