10 چهره تاثيرگذار انقلاب مشروطه

واضح آرشیو وب فارسی:سایت ریسک: 10 چهره تاثيرگذار انقلاب مشروطه
مينا شاهميري

بار ديگر روز تاريخي صدور فرمان مشروطيت فرا رسيد؛ روزي كه برگي جديد از تاريخ ما ورق خورد و سرنوشت مردم ايران با تحولاتي عظيم مواجه شد. انقلاب مشروطه با نقش آفريني همه طبقات اجتماعي آن روزگار به وقوع پيوست. اما چهره هايي شاخص از ميان روحانيون، روشنفكران و درباريان در كاميابي و ناكامي آن تاثير گذار بودند. در اين نوشتار به بررسي 10 شخصيت مهم اين رويداد كه شايد برخي از آنها در حاشيه پررنگ حوادث بوده اند، مي پردازم و قضاوت را به تاريخ مي سپارم.

سپهدار اعظم

ولي خان نصرالسلطنه در سال 1268هـ.ق در تنكابن، جايي كه خاندانش سال ها در آن حكومت مي كردند به دنيا آمد. با نبوغ نظامي اش وارد خدمت قشون دولتي شد و در زمره درباريان درآمد. در دوره ناصرالدين شاه قاجار روابط مالي و تجاري گسترده يي با روسيه داشت و گمرك گيلان سال ها در اجاره او بود. در آستانه پيروزي انقلاب مشروطه، بزرگ ترين ملاك و تاجر ايران شناخته شد و از اين رو به خاطر منافعش هيچ گاه از ته دل خود را متعلق به انقلاب و مردم نمي دانست. مشروطه خواهي او را عده يي به دليل اختلافاتش با درباريان قاجار به ويژه عين الدوله مي دانند و عده يي هم به خاطر تشخيص موقعيت و شم سياسي او كه غروب استبداد قاجاري را پيش بيني كرده و به موقع جبهه عوض كرد و به جنبش آزاديخواهي و استقلال طلبانه مشروطيت كه رو به گسترش و فراگيري ملي بود، پيوست. چندين ماه قبل از ورود به صف مشروطه خواهان، به همراهي عين الدوله در محاصره تبريز به دستور محمدعلي شاه شركت داشت، اما اختلافات او با دربار قاجار سبب جدايي شد. در سال 1327هـ.ق بعد از كشته شدن سردار افخم در رشت به دست يفرم خان و همرزمانش، نيروهاي انقلابي طي نامه يي او را دعوت به فرماندهي نظامي كردند. سپهدار اعظم به دليل ارتباطات گسترده اش با روسيه تزاري و پشتيباني محمد علي شاه مي توانست نيروهاي گيلان را دچار دردسر كند. دودلي و بي ميلي او در قبول فرماندهي تنها با عزم راسخ و قاطعيت انقلابيون گيلان تغيير كرد و به همراهي انجاميد. پيش از آن همه او را مدافع شاه و از رسواترين اشراف مرتجع مي شناختند. زمين هاي بي حد و حساب و صدها روستا در سه ايالت ايران او را تبديل به ثروتمند ترين مرد كشور كرده بود. حالت عصبي و چهره مرموزش بيشتر به توطئه گران شبيه بود تا فرمانده نظامي قشوني كه قرار بود به فتح تهران دست بزند. اما هم قدمي او با مشروطه خواهان و رهبري نيروهاي شمال براي فتح تهران آن چنان خبر بدي براي محمد علي شاه بود كه طي تلگرافي او را «نمك به حرام» خطاب كرد و املاكش را خالصه اعلام كرد.

نهضت ملي با حضور سپهدار اعظم قدرت گرفت و لشگر مجاهدين رشت در 1327هـ. ق به سوي قزوين حركت كرد تا به نيروهاي بختياري بپيوندد. در23تير، روزي كه تهران فتح شد، كلنل لياخوف نامه يي به فرمانده نيروهاي ملي نوشت و شرايطي براي تسليم بريگاد روس پيشنهاد كرد. پس از خلع سلطنت محمدعلي شاه مجلس دوم گشايش يافت و سپهدار اعظم در كابينه اول وزير جنگ و رئيس الوزرا شد. با پيروزي بر استبداد صغير اختلاف ميان جناح نيروهاي دروني مشروطه عميق تر و منجر به تشكيل دو حزب اعتداليون و دموكرات گشت. سپهدار با زمين داران و درباريان به حزب اعتدال پيوست و دولت ائتلافي را به تجزيه كشانيد و آشكارا با همكاران دموكرات خود دشمني ورزيد. زماني كه محمدعلي شاه براي احياي سلطنت خود وارد ايران شد به او تلگراف زد كه «دولت را به دست بگيريد و نظم امور را برقرار كنيد تا من برسم.» بعد از اين خبر اعضاي دولت از جمله سپهدار و محتشم السلطنه با جان و دل تدارك مقاومت را نمي ديدند و مردم از او سلب اعتماد كردند. سرانجام مجلس با اكثريتي قوي به دفع شر او راي دادند و بي درنگ خواستار استعفايش شدند. با محاسبه ماليات هاي سپهدار اعظم او اعلام كرد نه تنها بدهي ندارد بلكه بايد در ازاي خدماتش به وطن و هزينه تجهيز قشون فتح تهران يك ميليون تومان بگيرد. سپهدار تنكابني در دوره رضاخان فشارهاي مالي زيادي را تحمل مي كرد و به دليل بدهي به بانك استقراضي روس ها تمام اموالش را از دست داد و چون قادر به پرداخت آنها نبود با شليك تپانچه خودكشي كرد.

يفرم خان ارمني

يكي از رهبران نظامي و انقلابيون مشروطه يفرم خان ارمني ترك تباري بود كه در سال 1247هـ. ش در شهر گنجه زاده شد. او كه سال ها در اسارت دولت تزاري در سيبري به سر مي برد با فرار به سمت ايران در شهرهاي تبريز، رشت و قزوين زندگي و كوره پزي را پيشه كرده بود. چون در رشت رايحه انقلاب را استشمام كرد به فدراسيون انقلابيون پيوست. در 1327 هـ. ق به همراه دو تن از مبارزان مشروطه خواه «سردار افخم» حاكم رشت را كشت. پس از عهدشكني مجدد محمد علي شاه براي برقراري مشروطه در استبداد صغير تصميم به فتح تهران درميان مجاهدين مشروطه خواه در پايان دوره قطعي شد. انقلاب مشروطيت ايران كه با گلوله باران مجلس به دستور محمد علي شاه به سراشيبي نابودي افتاده بود، اين بار به همت مرداني كه براي حفظ آن سينه سپر كرده بودند بار ديگر نجات يافت. پيشاپيش اين مردان يفرم خان حضور داشت كه فرماندهي بخشي از لشگر مجاهدين رشت را به عهده داشت.

او با سپهدار اعظم تنكابني و همراهي نيروهاي بختياري به فرماندهي سردار اسعد به سوي فتح پايتخت روانه شد. نقشه ماهرانه و تاكتيك هاي جنگي يفرم خان براي ورود به تهران سبب شد نيروهاي ملي با عبور از ميان خطوط دشمن بي سر و صدا وارد شهر شوند و بريگاد قزاق و قشون دولتي را غافلگير كنند. پس از فتح تهران در1288هـ. ش و بازگشت حكومت مشروطه در پي تشكيل «مجلس عالي فوق العاده»، احمدشاه به جاي پدرش به سلطنت رسيد. يفرم خان هم در اين مجلس به مقام رياست نظميه تهران منصوب شد. در دوره مشروطه دوم همه بر اين باور بودند كه سر كرده حقيقي مجاهدين رشت او بوده و سپهدار اعظم رهبري اسمي آن را به عهده داشته است. به اين ترتيب يفرم خان تنها نيروي متشكل و نسبتاً مجهز دولت مشروطه را تاسيس و حفظ كرد و به وسيله آن توانست نظم كاملي در شهر برقرار كند. او تدبير و هوش نظامي و جاذبه يي داشت كه مردان وفاداري را به سويش جذب مي كرد و در كنارش نگه مي داشت.

در بحراني كه مردم ايران بر اثر بازگشت محمدعلي شاه براي بازپس گيري سلطنت با آن روبه رو شده بودند، يفرم خان دوباره در كانون توجه قرارگرفت. مسيحي بودن او عيب بزرگي از نظر مسلمانان محسوب مي شد و افزايش قدرت و نفوذش در حكومت، حسادت دولتمردان را برمي انگيخت اما به رغم اين اوصاف كسي ترديد نداشت كه امنيت شهر و چه بسا نجات حكومت مشروطه از تطاول نيروهاي شاه سابق در گرو اوست. نيروهاي ملي تحت فرمانش به قشون محمد علي شاه كه حدود دو هزار نفر تركمن و فارس به فرماندهي ارشدالدوله تشكيل مي شد، حمله كرد و پس از آن توانست نيروهاي سالارالدوله را شكست دهد و شاه مخلوع و برادرانش فرار كردند. اين دو پيروزي بزرگ تقريباً با تمام مهارت و شجاعت يفرم خان به دست آمد. پس از بازگشت به تهران،مجلس از او تقدير كرد و به سمت رئيس قشون شمال منصوب شد. مهم ترين ايرادي كه به يفرم خان به عنوان يك مشروطه خواه گرفتند خلع سلاح مجاهدين از پارك اتابك و انحلال مجلس است. دولت در ادامه ترور روحانيون و تسويه حساب احزاب خلع سلاح عمومي را تصويب و صادر كرد. اما قواي ستارخان از حكومت تمرد جسته و يفرم خان با حمله به پارك اتابك موجب مرگ ستارخان سردار ملي شد. با اولتيماتوم روسيه براي خروج مورگان شوستر مستشار امريكايي و حمله به ايران، نايب السلطنه كه از حضور روسيه مي ترسيد مجلس را كه موافق جنگ بود، منحل كرد و سربازان يفرم خان نمايندگان را بيرون كردند و حكومت نظامي برقرار شد. سرانجام در نبردي با سپاه سالارالدوله شكست خورد و كشته شد.

ميرزا علي اصغرخان اتابك

او طي 26سال حضور در دربار قاجار، صدراعظم ناصرالدين شاه، مظفرالدين شاه و محمدعلي شاه بود. در سال 1257 هـ. ق به دنيا آمد و از جواني وارد حرفه تجاري پدرش شد. با مرگ پدر كه از درباريان و ثروتمندان دوره ناصري بود، عهده دار بيوتات سلطنتي، انبار غله مركزي، ضرابخانه، وزارت گمرك و... شد و با هوش و فراست بسيار در 24سالگي وزارت دربار و لقب «امين السلطان» را از آن خود گردانيد. امين السلطان مانند پدرش نقطه ضعف ناصرالدين شاه را به خوبي درك كرده و مرتباً پول هايي به عنوان پيشكش مي داد. او در اوايل هواخواه انگليس بود و اين هواخواهي در ترقيات و استحكام مباني كارش دخالت اساسي داشت. اما در 1308هـ. ق يعني پس از واقعه رژي و تحريم تنباكو از نظر فكري و عملي از انگليس بريد و به روس ها پيوست. با وجود اين، نفوذ انگليس همچنان در سراسر زندگي امين السلطان باقي ماند و در 1314هـ .ق به واسطه فشارهاي وزارت خارجه انگليس از صدارت معزول و محترمانه به قم تبعيد شد. وقتي در دوره مظفري بار ديگر به صدارت اعظمي رسيد با گرفتن وام سنگين از روسيه براي آبادي كشور در ظاهر و سفرهاي شاه قاجار به اروپا در باطن امر باعث نارضايتي مردم شد و استعفا داد. از اين زمان به مدت ¸ سال در حالي كه كيفر مخالفت با انگليس را پس مي داد، در خارج ايران به سر مي برد و به مسافرت مي رفت. با وقوع انقلاب مشروطه و به سلطنت رسيدن محمدعلي شاه، هرج و مرج به اوج رسيد. با اشاره روسيه، امين السلطان اين مرد مقتدر سياست به ايران احضار شد. او در سال 1325 هـ. ق هيات دولت تشكيل داد و تمام تلاشش را به همراه ساختن دسته ميانه رو مجلس معطوف كرد. سه خواسته امين السلطان براي جلب اكثريت مجلس به طرف خودش، گرفتن وام از روسيه و پايان دادن به اغتشاشات داخلي درست نقطه مقابل خواسته هاي انگليس بود. چهره وطن فروشانه او بعد از سه دوره صدارت در بحبوحه مشروطيت كاملاً آشكار شد. اعتمادالسلطنه در اولين سال هاي حضور علي اصغر خان اتابك در دربار در يادداشت هاي روزانه خود نوشت؛ «امين السلطان، نمي دانم طاعون مضرش خوانم يا وباي هند. بلايي بود كه به جان ملت و دولت افتاد و ايران را به باد فنا داد.» او بعد از يك جلسه طولاني در مجلس شوراي ملي كه به شب كشيد، توسط عباس آقا تبريزي ترور شد.

عين الدوله

سلطان عبدالمجيد ميرزا عين الدوله، نوه فتحعلي شاه قاجار از درباريان تندخو و سخت گير بود. از ابتدا در دربار وليعهدي مظفرالدين ميرزا در تبريز خدمت مي كرد و با او به تهران آمد. تمام دوره صدارت عين الدوله با جنجال و آشوب و دسيسه همراه بود. هميشه مي خواست كارها را با زور پيش ببرد و اين حركت در ميان مردم از او چهره يي هولناك ساخت. با بركناري امين السلطان از صدارت در 1321هـ. ق به پيشنهاد انگلستان روي كار آمد و به عنوان وزير داخله و سپس صدراعظم منصوب شد. با تاسيس عدالتخانه كار به جايي كشيد كه مظفرالدين شاه فرمان مشروطيت را صادر كرد. او كه از مخالفين اين فرمان محسوب مي شد، هنگام تحصن علما در مرقد مطهر عبدالعظيم راه آذوقه را بست و اوباش تهران را روانه صحن كرد، پس موجب كشته شدن مردم و از جمله ميرزامصطفي آشتياني شد. با شدت گرفتن نارضايتي ها پس از سه سال صدارت عزل شد. پس از انقلاب مشروطه به دستور محمدعلي شاه به فرماندهي كل قواي اعزامي براي سركوبي مليون و مشروطه خواهان آذربايجان تعيين شد اما در جريان محاصره كاري از پيش نبرد. با فتح تهران به جاي پناهندگي به سفارت ها همراه بستگانش به تالار مجلس ملي رفت و خود را تسليم كرد. سران مشروطه به همين دليل او را عفو كردند. سال ها بعد از انقلاب مشروطه و كودتاي 1299 رضاخان زنده بود تا اينكه بر اثر كهولت درگذشت.

سيدعبدالله بهبهاني

او از پيشوايان بزرگ مشروطه بود كه در نجف متولد شد و به شاگردي ميرزاحسن شيرازي مجتهد معروف واقعه رژي درآمد. پيش از انقلاب مشروطه از روحانيون معروف پايتخت بود و در حل و عقد امورات تسلطي كامل داشت. هر چند در جريان تحريم تنباكو مخالف استادش عمل كرد، اما نيروي مردم با گرايش به ميرزاي شيرازي بر اوضاع كشور غلبه كرد و دولت مجبور شد امتياز تجارت تنباكو را لغو كند. در دوره مظفرالدين شاه شروع به تنقيد درباريان به ويژه عين الدوله كرد و مساله مسيو نوز بلژيكي رئيس گمركات ايران واكنش شديد او را برانگيخت. زماني كه علاءالدوله حاكم تهران به خاطر گراني قند به بازاريان اهانت كرد و كار به تعطيلي بازار كشيد، بهبهاني همراه آيت الله طباطبايي و مردم در مسجد شاه تحصن كردند. صحبت هاي آيت الله بهبهاني در بيان ظلم دولت، شور و غوغايي در مردم به پا كرد و همراه ساير علما به مرقد حضرت عبدالعظيم (مهاجرت صغري) رفتند. بعد از انقلاب مشروطه او در همراهي كامل با مشروطه طلبان بود و پس از به توپ بستن مجلس دستگير و به كرمانشاه تبعيد شد. پس از فتح تهران به دست آزاديخواهان مراجعت كرد و در جريان تصفيه دو حزب اعتداليون و دموكرات در سال1328 هـ. ق ترور شد.

سيدحسن تقي زاده

او سال 1295هـ. ق در شهر تبريز در يك خانواده روحاني و اهل علم به دنيا آمد. همزمان با كسب علم و دانش به همراه محمدعلي معرفت (شوهر خواهر خود) كتابفروشي كوچكي در تبريز تاسيس كرد. در اين كتابفروشي كم كم با روشنفكران و آزاديخواهان آشنا شد و با مطالعه بعضي از جرايد غربي و فارسي چاپ قاهره و استانبول از تحولات سياسي و اجتماعي كشورهاي اروپايي مطلع شد و شيفته فرهنگ غرب شده، به تجددخواهي روي آورد. كتابفروشي مزبور به صورت يك قرائت خانه و محل ترويج افكار نو درآمد. سپس با همكاري تربيت، اعتصام الملك و شريف زاده گنجينه فنون را در تبريز منتشر كرد. تقي زاده در سال 1321هـ. ق به قفقاز، قاهره، بيروت و دمشق مسافرت كرد. پس از بازگشت به ايران كتابي تحت عنوان « تحقيق احوال كنوني ايران» به چاپ رساند و به ايراد خطابه هاي آتشين پرداخت. به همين دليل از طرف صنف بازرگان تبريز به نمايندگي دوره اول مجلس برگزيده شد و به عضويت هيات 9 نفره تهيه متمم قانون اساسي انتخاب شد. او در نخستين روزهاي مجلس اول در چندين سخنراني نسبت به اخذ وام از خارج و ورود اتابك اعظم به ايران و زمامداري او به شدت مخالفت ورزيد. به اين ترتيب با ترور اتابك در جلو مجلس، متهم رديف اول شناخته شد. تقي زاده به عنوان يكي از چهره هاي شاخص و فعال جريان روشنفكري طرفدار جدايي دين از سياست بود. او شديد ترين خطابه ها را عليه نمايندگان روحاني مجلس به ويژه هنگام طرح لزوم بازنگري پيش نويس قانون اساسي و انطباق آن با قوانين شرع اعلام كرد. تندروي هاي تقي زاده و همفكرانش باعث شد محمدعلي شاه تصميم به انحلال مجلس بگيرد و آن را به توپ بست و عده يي از آزاديخواهان را در باغ شاه كشت. در اين هنگام تقي زاده به سفارت انگلستان پناه برد و تحت حمايت آن كشور قرار گرفت و به لندن تبعيد شد. پس از چندي مشروطه خواهي در ايران قوت گرفت و به صورت ناشناس به تبريز آمد و با فتح تهران به عضويت هيات مديره اداره كشور منصوب شد. در مجلس دوم عملكرد گذشته و مواضع دين ستيزانه اش به عنوان رهبر حزب دموكرات موجب شد تا علماي مشروطه خواه نجف او را فاسد بخوانند. پس از ترور آيت الله بهبهاني اجباراً به امريكا و اروپا رفت كه 14سال به طول انجاميد. او در جريان انتقال قدرت به خاندان پهلوي به عنوان چهره پيشگام مشروطه و حامي قانون با خلع سلطنت از قاجاريه مخالفت كرد.

ميرزاصادق خان مستشارالدوله

خانواده مستشارالدوله از درباريان بانفوذ دوره قاجاريه بودند. هنگامي كه دايي او مشيرالدوله سفير كبير ايران در اسلامبول بود، تحت نظر وي در مكتب سلطاني تحصيل كرد و در وزارت خارجه مشغول به خدمت شد. با ورود به تبريز، كار كردن نزد پدر به عنوان كارگزار را ترجيح داد و به «صديق حضرت» ملقب شد. با آغاز به كار مجلس اول شوراي ملي وكالت آذربايجان را به عهده گرفت و در تدوين قانون اساسي نقش تاثيرگذاري داشت. در پي به توپ بستن مجلس و استبداد صغير، محمدعلي شاه او را در باغ شاه زنداني كرد. جالب ترين واكنش او در مقام يك سياستمدار نسبت به قرارداد 1907ميان انگلستان و روسيه بود كه آن را قرارداد تجاري ناميد و با سكوت سايرين مواجه شد. اين جريان نشان داد بيشتر نمايندگان به دور از روند بازي هاي سياسي بين المللي در بي خبري به سر مي برند. او حتي پس از آزادي از باغ شاه به اجبار يا اختيار منشي مخصوص محمدعلي شاه بود. فتح تهران بار ديگر جهت گيري او را تغيير داد و در كابينه هايي كه تا سال 1333هـ .ق به قدرت مي رسيد، چندين بار به عنوان وزارت دست يافت. آخرين تلاش هاي او براي حفظ كشور از دستبرد بيگانگان با مخالفت به تحت الحمايگي ايران در دوره وثوق الدوله نتيجه يي دربر نداشت.

ميرزاجهانگيرخان صوراسرافيل

او مدير يكي از معروف ترين روزنامه هاي صدر مشروطيت است كه در سال 1285هـ. ش منتشر مي شد. ميرزاجهانگيرخان روستازاده يي بود كه در دارالفنون تحصيل كرد و در ايامي كه زمزمه آزادي و مشروطيت در ميان مردم پيچيد، به انجمن هاي سري راه يافت. با تشكيل دوره اول مجلس شوراي ملي به همراهي چند تن از همفكرانش روزنامه صوراسرافيل را تاسيس كرد و علناً بر ضد تحركات محمدعلي شاه مطالبي تند و آتشين مي نوشت. اين امر هم او را ميان آزاديخواهان در مركز توجه قرار داد و هم سبب شد شاه از او كينه به دل بگيرد. با به توپ بستن مجلس در حالي كه فقط 34سال داشت در خانه يي جنب مجلس توسط نيروهاي دولت دستگير شد و در باغ شاه به قتل رسيد. ميرزاجهانگيرخان در سي و دومين و آخرين شماره روزنامه وزينش، فتح تهران به دست آزاديخواهان را پيش بيني كرده بود.

مخبرالسلطنه

دوره فعاليت و شهرت مهدي قلي خان مخبرالسلطنه مصادف با انقلاب مشروطيت است. او از تحصيل كردگان ايراني در آلمان بود و پدرش مخبرالدوله از درباريان صاحب قدرت دوره قاجار. پس از مراجعت به ايران در تلگراف خانه و گمركات آذربايجان مشغول به كار شد و همراه ميرزاعلي اصغرخان اتابك يك سفر طولاني به اروپا و خاور دور داشت. مدتي به تاليف كتب تعليم زبان فرانسه و جغرافي پرداخت و در اواخر دوره مظفري رئيس مدرسه نظامي در تهران شد. او با تسلط بر سه زبان مختلف و سفرهاي متعدد به خارج آگاهي هاي زيادي از تحولات و پيشرفت ملل اروپايي كسب كرده و هميشه در پي فرصت براي بيدار كردن مردم بود. با وقوع انقلاب مشروطه چون مورد اعتماد درباريان و وكلاي مجلس قرار گرفت، واسطه ميان شان شد. او از اعضاي برجسته هيات تنظيم و تدوين قانون اساسي و انتخابات مجلس شوراي ملي به شمار مي رفت و زحمات بسياري در پيشرفت آن كشيد. در كابينه وزير افخم در سال1325 هـ. ق به وزارت علوم منصوب شد و در كابينه هاي بعدي در وزارت عدليه به تاسيس دادگستري كمك كرد. با فتح تهران از برلين به وطن بازگشت و دوباره نماينده شد. كتاب «خاطرات و خطرات » او يكي از آثار ماندگار دوران مشروطيت است.

ملك المتكلمين

حاج ميرزا نصرالله ملك المتكلمين در اصفهان زاده شد و از كار روضه خواني ترقي كرده و از وعاظ معروف اصفهان شد. او در همين شهر به بابي گري متهم شد و كاري كردند كه از اصفهان اخراج شود. در سال1322هـ. ق به تهران آمد و با قدرت گرفتن سالارالدوله در كردستان وارد دستگاه او و امور سياسي شد. بار ديگر زماني به تهران عزيمت كرد كه اوضاع تهران تغيير كرده و مشروطه آغاز شده بود. سخنراني هاي تاثيرگذار ملك المتكلمين در صدر انقلاب مشروطه شور و هيجان بسياري در مردم براي مبارزه با استبداد بر پا كرد. او در سال 1326هـ.ق در باغ شاه دستگير و به دستور محمدعلي شاه خفه شد.

منابع؛----------------------------

1- بامداد، مهدي، تاريخ رجال ايران در قرون 12، 13و14، انتشارات فردوس، 1384

2-سليماني، كريم، القاب رجال دوره قاجاريه، تهران، نشر ني، 1379

3- شوستر، مورگان، اختناق ايران، ترجمه حسن افشار، نشر ماهي، 1386

4-علوي، ابوالحسن، رجال عصر مشروطيت، شركت انتشارات اساطير، 1363

5-كرماني، ناظم الاسلام، تاريخ بيداري ايرانيان، انتشارات بنياد فرهنگ ايران، 1346

6-كسروي، احمد، تاريخ مشروطه ايران، موسسه انتشارات نگاه، 1385

7-يادنامه تقي زاده، به اهتمام حبيب يغمايي، انتشارات انجمن آثار و مفاخر ملي، 1349
دوشنبه 14 مرداد 1387

این صفحه را در گوگل محبوب کنید

[ارسال شده از: سایت ریسک]

[مشاهده در: www.ri3k.eu]

[تعداد بازديد از اين مطلب: 183]