مديريت بحران در مهار سيلاب و كاهش اثرات آن

واضح آرشیو وب فارسی:رسالت: مديريت بحران در مهار سيلاب و كاهش اثرات آن
ثاقب عزيزخاني- كارشناس شركت آب منطقه‌اى زنجان

مديريت بحران در سيل

مديريت سيلاب به فرايندهاى فراگيرى در مهار سيل اطلاق مى‌شود كه گسترش سيلاب و خسارت ناشى از آن را تعديل مى‌كند.

روش‌هاى مهار سيلاب

مهار سيلاب شامل فرايندهاى خاصى است كه با فراهم آوردن و بهره‌بردارى از سازه‌هاى طراحى شده، اثرات تخريبى سيل را رفع يا كاهش دهد كه اين امر با انحراف، محدودسازى و يا نگهدارى جريان سيلاب تا حدى كه از لحاظ اقتصادى توجيه‌پذير باشد، انجام مى‌شود.

الف- استفاده از منابع و امكانات موجود

- اصلاح مسير طبيعى رودخانه از طريق افزايش ظرفيت آبگذرى رودخانه با لايروبي

- احداث مخازن ذخيره سيلاب

- استفاده از پروژه‌‌هاى تغذيه مصنوعى و پخش سيلاب در منطقه

- اجراى مناسب سازه‌هاى تقاطعى با احتساب ظرفيت آبگذرى مناسب و با دبى طراحى با دوره بازگشت حداقل 50 ساله

لازم به ذكر است شركت آب منطقه‌اى زنجان در امر اجراى پروژه‌هاى تغذيه مصنوعى در دشت‌هاى استان و همچنين اجراى ديواره‌هاى سيل‌گير و خاكريزهاى طولى و پهنه‌بندى رودخانه‌ها فعاليت بسيار زيادى داشته (تقريبا از اوايل دهه 70) و دارد. البته اجراى پروژه‌هاى تغذيه مصنوعى علاوه بر مهار سيلاب باعث انباشت آب و افزايش پتانسيل آب زيرزمينى در آن منطقه مى‌شود.

ب- مديريت حوزه و آبخيزدارى كه شامل:

-1 آبخيزداري

-2 اصلاح و تغيير كاربرى اراضي

-3 احياى جنگل‌ها و ايجاد پوششى مناسب از رستنى‌ها و گياهان چندساله

الف- استفاده از منابع و امكانات موجود

مهندسى رودخانه (مديريت سيلاب در رودخانه‌ها)

-1 برداشت شن و ماسه از بستر رودخانه‌ها موجب وقوع فرسايش و گودافتادگى دربالا دست و پايين دست محل برداشت مى‌گردد و اين امر پايدارى و استحكام سازه‌ها و تاسيسات آبى را به خطر مى‌اندازد. همچنين بهره‌بردارى بى‌رويه و رها شدن قطعات درشت (پشت سرند) و نخاله‌هاى حاصله به ايجاد موانع در داخل بستر رودخانه موجب افزايش تراز آب وانحراف جريان و تشديد سيل‌گرفتگى اراضى اطراف مى‌گردد. رودخانه‌هاى شريانى در اثر برداشت مصالح و كاهش شيب ممكن است رفتار رودخانه‌هاى ماندرى به خود بگيرند در اين حالت مسير رودخانه وضعيت ناپايدارى به خود گرفته و جابه‌جايى عرضى و طولى مستمر را به دنبال خود دارد.

برداشت مصالح رودخانه خارج از ظرفيت آورد رودخانه موجب پايين افتادن سطح بستر رودخانه‌ها مى‌گردد كه اين باعث آشكار شدن فوندانسيون تاسيسات رودخانه‌اى نظير پل‌ها وايستگاه‌هاى پمپا‌ژ و... مى‌گردد كه در نتيجه باعث افزايش و آب شكستگى در اين تاسيسات افزايش يافته و تاسيسات مذكور دچار نشست‌هاى زياد و تخريب شديد مى‌شود.

طراحى سازه از لحاظ بزرگترين بارندگى محتمل )Probable Maximom Precipitation(

همان‌طورى كه ذكر گرديد يكى از عوامل ايجاد سيلاب، سيلاب‌هاى مصنوعى كه ناشى از شكستن سدها مى‌باشد. لذا اولين نكته در طراحى سدها پيش‌بينى بزرگترين بارندگى در منطقه مى‌باشد.

بالاترين بارندگى محتمل كه بدون ذكر دوره برگشت توصيف مى‌شود بزرگترين بارندگى است كه در يك مدت مشخص در يك منطقه با توجه به شرايط اقليمى و توپوگرافى امكان ريزش آن وجود دارد و بارانى بزرگ‌تر از آن نخواهد باريد. PMP از اين لحاظ حائز اهميت است كه اگر يك سازه هيدروليكى براساس آن طراحى شود چنين سازه‌اى نبايد هيچ‌گاه از نظر بارندگى و سيل در معرض خطر قرار گيرد.

مديريت مهار سيلاب در رودخانه

-2 اصلاح مسير رودخانه:‌انباشته شدن رسوبات در طول زمان و همچنين كاهش عرض مجارى رودخانه به دليل عوامل طبيعى و يا مصنوعى از جمله پيشروى كشاورزان به طرف بستر رودخانه نياز به اصلاح دارد تا باعث افزايش ظرفيت هيدروليكى رودخانه شود. ابعاد مجرا به شدت جريان ايجاد شده در آن بستگى دارد.

مهار سيلاب از طريق انحراف آب به مجارى فرعى و يا رودخانه‌هاى فرعى امكان‌پذير مى‌باشد.

مخزن و ذخيره سيلاب هدف اصلى آن انحراف جريان و كاهش اثرات مخرب بوده ولى به‌عنوان تغذيه مصنوعى و انباشت آب به منظور تغذيه سفره‌هاى زيرزمينى منطقه مى‌باشد. حجم ذخيره موردنياز در مدت سيلاب برابر است با تفاضل حجم جريان ورودى به مخزن و حجم جريان خروجى در همان مدت.

ظرفيت ذخيره طراحى در طرح‌هاى مهار سيلاب، بسته به شرايط سيلاب طراحى و با در نظر گرفتن محدوديت‌هاى آهنگ رها كردن و روش‌هاى تنظيم مخزن تعيين مى‌شود.

جريان سيلاب را در مواردى كه شرايط باشد مى‌توان روى زمين‌هاى هموار و وسيعى كه توانايى جذب نسبتا بالايى دارد پخش كرد.

مهار سيلاب با ديواره يا خاكريز:‌براى محافظت سيلاب منطقه دشت و محدوده اطراف آن، از سازه‌اى به شكل خاكريز يا گوره و ديواره سيل‌گير استفاده مى‌شود كه معمولا به صورت موازى با مسير رودخانه ساخته مى‌شود.

ب-مديريت حوزه و آبخيزدارى كه شامل:

اقدامات مديريتى در حوزه آبريز، از منشا و نقطه شروع جريان آب سطحى آغاز مى‌شود مانند آنچه كه در مسير رودخانه نيز انجام مى‌شود. تمايل اين است كه شيب مسير سيل كاهش يابد تا جريان بيشينه كم شود و در نتيجه از اثرات تخريبى در بستر رودخانه و كناره‌هاى آن كاسته شود.

مزايا و محدوديت‌هاى مديريت حوزه آبريز: در مديريت حوزه آبريز تلاش بر اين است كه مسائل سيل در محل حل شود يعنى از لحظه‌اى كه بارش، زمين را اشباع مى‌كند و سيل تشكيل مى‌شود به دليل شيب تند كوهستان و شدت زياد بارندگى مديريت سيلاب بايد بيشتر اعمال گردد به دليل اينكه مديريت سيلاب در اين مناطق به ساكنان فرصت كافى براى پيشگيرى از خسارت به وجود مى‌آورد.

-1 احياى جنگل

جنگل با محدود كردن پديده فرسايش و تاخير در جريان سطحى تاثير بسزايى در كاهش خسارت و خطرپذيرى ناشى از اين عوامل دارد. جنگل نقش قابل توجهى در جذب باران و گرفتار ساختن آن در بين شاخ و برگ رستنى‌ها و خاك سطحى دارد. اين پديده در بارش‌هاى كم بسيار تاثير داشته و در بارش‌هاى سنگين تاثير كمى دارد. در اين حالت اگر فقط نقش جذب باران را در كاهش سرعت برخورد باران به زمين و تاخير افتادن آن را در نظر بگيريم همين كاهش سرعت موجب كمتر شدن تراكم خاك سطحى نسبت به سقوط سريع قطره‌ها شده و بدين‌ترتيب در خاك‌هاى رسى از تشكيل لايه غيرقابل نفوذ در سطح خاك جلوگيرى مى‌كند. برگ‌هاى ريخته شده و ساير رستنى‌ها باعث كاهش جريان آب سطحى و به تاخير انداختن رواناب مى‌شود.

-2 اثرات كشت و كار

اثر كشت و كار نيز مانند احياى مراتع و جنگل‌ها نقش عمده‌اى در مهار سيلاب‌ها دارد. كشت و كار باعث جذب آب باران و تاخير در حركت رواناب مى‌گردد.

-3 دستگاه‌ها و نهادهاى مسئول در امر سيل

وزارت نيرو:‌ (دبيرخانه و مسئوليت كميته)، وزارت جهاد كشاورزي، وزارت كشور، وزارت مسكن و شهرسازي، وزارت راه و ترابري،وزارت علوم، تحقيقات و فناوري، صدا و سيما، سازمان فضايى ايران، جمعيت هلال احمر، سازمان زمين‌شناسى كشور، سازمان مديريت و برنامه‌ريزي

آموزش

يكى از مهمترين راه‌هاى كاهش و مقابله با خطرات ناشى از سيلاب آموزش همگانى و تخصصى مى‌باشد كه در اين خصوص رسانه ملى و روزنامه‌ها و مجلات نقش خاصى دارند. برگزارى نمايشگاه‌هاى پيشگيرى و آمادگى در برابر سيل و چاپ و توزيع پوسترهاى آموزشى با موضوع حفظ حريم و بستر رودخانه مى‌تواند موثر باشد.

با توجه به موارد مشروحه فوق قبل از وقوع سيلاب هشدارهاى لازم توسط ارگان‌هاى مختلف به مردم اطلاع‌رسانى مى‌شود. لذا ضرورى است قبل از وقوع سيل موارد زير رعايت شود:

الف- جعبه كمك‌هاى اوليه در دسترس باشد.

ب- وسايل باارزش به طبقات فوقانى حمل شود.

ج- راديو و وسايل پخت و پز و چراغ قوه به همراه باشد.

د- بسيارى از سيلاب‌ها در شب رخ مى‌دهند، لذا آماده هرگونه عكس‌العمل بايد بود.

در هنگام وقوع سيلاب

الف- از ناحيه‌اى كه در معرض خطر سيل است، بيرون برويد. اين نواحى شامل نقاط پست، دره‌ها، مسيل‌ها و آب شكستگى‌هاست.

ب- از اطراف مسيل‌ها و رودخانه‌ها دور شويد. هرگز به سمتى نرويد كه مجبور باشيد از عرض رودخانه عبور كنيد.

ج- در جريان سيل شنا نكنيد.

د- در مناطق سيل گرفته رانندگى نكنيد.

ه— اگر خودرو به گل نشست فورا آن را ترك كرده و به مناطق مرتفع برويد.

منابع و مآخذ:

- كميته ملى سدهاى بزرگ ايران: كاربرد مهندسى رودخانه در رودخانه‌هاى دز و كارون

- دكتر امين عليزاده، اصول هيدرولوژى كاربردي

- پروفسور اس.ان.گش و ترجمه دكتر مسعود قدسيان، مهار سيلاب و مهندسى زهكشي

- كميته ملى آبيارى و زهكشى ايران و كميته ملى كاهش اثرات بلاياى طبيعي، راهنماى روش‌هاى غيرسازه‌اى مديريت سيلاب

- بروشور و نشريه‌هاى داخلى شركت آب منطقه‌اى زنجان
يکشنبه 13 مرداد 1387

این صفحه را در گوگل محبوب کنید

[ارسال شده از: رسالت]

[مشاهده در: www.resalat-news.com]

[تعداد بازديد از اين مطلب: 199]