مفهوم شناسي كنز در قرآن

واضح آرشیو وب فارسی:کيهان: مفهوم شناسي كنز در قرآن
علي نعيم الدين خانينگرش انسان سازي كه در آثار معنوي عالمان رباني و كاملاً روحاني به چشم مي خورد، منطبق نمودن آيات فقهي و اجتماعي قرآن كريم با مفاهيم معنوي و حقايق ژرف عرفاني است؛ به بيان ديگر، عرفان اصيل اسلامي در تمامي آيات قرآن جلوه اي دلگشا دارد و احكام شرع مقدس و لطايف عرفان ناب به زيبايي تمام درهم تنيده اند و لازم و ملزوم يكديگرند؛ آن يك، سراي دنيا را براساس قوانين الهي بنا مي كند و اين يك، سراي آخرت را بر مبناي عقايد حقه مي سازد. آري، شريعت، مزرعه حاصل خيزي است كه بذر معارف را به نيكويي در خود مي پرورد و سعادت دنيا و آخرت را به انسان ارزاني مي دارد.اساسا يكي از ابعاد اعجازگونه قرآن كريم، هماهنگي و همسويي ظاهر و باطن آيات آن است؛ چنان كه در انديشه متعالي اهل معرفت، نشانه حقانيت تاويل و برداشت هاي معنوي از آيات، هماهنگي آن با تفسير و احكام ظاهري آيات مي باشد1. در اين نوشتار، كوشيده ايم تا آيه 34 و 35 سوره مباركه توبه (آيه كنز) را از اين منظر(2) بكاويم و لطايف ظاهري و باطني مفهوم «كنز» را با توجه به آراي معرفتي مرحوم آيت الله شاه آبادي(ره) به تصوير كشيم.اينك مطلب را با هم از نظر مي گذرانيم:مفهوم لغوي و فقهي كنز«كنز» در لغت به معناي گنجينه است. 3 در قاموس قرآن آمده است كه مراد از «كنز»، گنج و مال اندوخته است4. از نظر فقهي نيز به هر مالي كه حقوق الهي آن، همچون زكات، پرداخت نشده باشد، «كنز» مي گويند5. صاحب بيان المعاني در اين باره نوشته است: «همانا خداوند چنين مالي را كنز (گنج) ناميد؛ زيرا صاحبان آن، حق الهي را در مورد آن ادا نكردند. هر مالي كه چنين باشد، كنز (گنج) ناميده مي شود.»6تفسير رهنما نيز در اين باره آورده است: «و براي آن، اموال ايشان را كنز خواند كه زكات آن ها را نداده بودند و در راه خير نفقه نمي كردند.»7 و يا در حديث نبوي مي خوانيم: «كل مال يؤدي زكاته فليس بكنز؛8 هر مالي كه زكاتش پرداخت شود، گنج نيست.»از امام صادق(ع) نيز روايت شده است: «زماني كه قائم ما قيام كند، بر هر صاحب مالي، استفاده از اموال پنهانش (كنز» را حرام مي كند، مگر اين كه آن را آشكار سازد (در معرض استفاده ديگران قرار دهد و واجبات آن را بپردازد). پس آن حضرت از اين اموال در راه مبارزه با دشمنانش بهره مي برد. و اين، همان كلام حق تعالي است كه در كتاب خويش فرموده: و كساني كه طلا و نقره را گنجينه (ذخيره و پنهان) مي سازند و در راه خدا انفاق نمي كنند، پس آنان را به مجازاتي دردناك بشارت ده.»9بنابراين، قرآن كريم و روايات شريف اسلامي بر حرمت گنجينه ساختن يا پنهان نمودن طلا و نقره و يا هر مالي كه حقوق الهي در آن وجود دارد و بايد آن را ادا كرد، دلالت دارند و به انفاق آن ها در راه خدا دستور داده اند10. پس آن كه دل به محبت اموال دنيا بسپارد و قلب خويشتن را از تعلق زر و سيم پر سازد و از پرداخت حقوق واجب الهي همچون خمس و زكات سر باز زند و از انفاق و كمك به محرومان و مستمندان جامعه روي گرداند، در سراي آخرت به جاي همنشيني با نيكان و صالحان در جنت نعيم مقربين، همنشين همان چيزي خواهد شد كه در دنيا دل به محبت آن بسته بود و اين گونه، رنگ سعادت را نخواهد ديد و اموال و ثروت دنيا كه وسيله آزمايش بندگان و ابزار نيل به سعادت دنيوي و اخروي است، موجبات هلاكت و شقاوت او را فراهم خواهد ساخت. رسول خدا(ص) فرمود: «طلا و نقره، پيشينيان شما را به هلاكت افكند و اين دو، هلاك كننده شما نيز هست»11.از اين رو، آيت قرآني «قد أفلح من تزكي؛ پس رستگار آن بود كه از مال خود ببخشد»12، براي كسي مصداق خواهد يافت كه اموال خويشتن را به بركت انفاق در راه خدا و اداي ديون الهي، پاك و تطهير نموده است. بديهي است وقتي مال انسان طهارت يافت، اساسي ترين امر زندگي او اصلاح شده و در واقع، زيربناي يك زندگي سالم و معنوي پي ريزي گرديده است. قرآن كريم تصريح مي كند كه پرداخت حقوق مالي و انفاق در راه حق تعالي، سعادت انسان را تضمين مي كند و منظور آيه فوق (قد أفلح من تزكي) سعادت در دنيا و آخرت است.مفهوم شناسي عرفاني كنز از منظر آيت الله شاه آباديآيت الله شاه آبادي، استاد عرفان حضرت امام خميني(س)، در كتاب گرانقدر خويش، شذرات المعارف، با استفاده از آيات و روايات به توضيح يك حديث قدسي پرداخته اند. در اين روايت نبوي، حق تعالي فرموده است: «كنت كنزاً مخفياً فأحببت أن أعرف فخلقت الخلق لكي أعرف؛13 من گنج پنهان بودم. دوست داشتم كه آشكار شوم. پس خلق را آفريدم تا شناخته شوم.» مرحوم شاه آبادي(س) از حديث قدسي مذكور ده اشاره لطيف عرفاني برداشت نموده اند14 كه به تناسب بحث، برخي از اشارات ايشان را بررسي مي كنيم.در انديشه معنوي اين فقيه عارف پيشه، ذات حق تعالي عين دارايي است (والله الغني و أنتم الفقراء)15 و دارايي او به نحو بساطت است. از اين دارايي بسيط، به گنج (كنز) تعبير شده است. از اين رو، مراد از «كنز» در حديث قدسي، دارايي و غناي حق تعالي به شكل بساطت و مطلق است؛ يعني خداوند در غنا و دارايي خويش به كسي يا چيزي متكي نيست و بالذات، غني و بي نياز است.ايشان در تبيين ويژگي «مخفي» بودن اين كنز مي نگارد: «حق متعال از جهت وحدت و دوري از كثرت، مخفي است و آنچه باعث شد اين گنج نهفته تجلي نمايد، حب ذات به شناخته شدن در آينه وجود بود و مقصود اصلي حق نيز، استظهار يا اظهار كمال و جمال خود بوده است.»در پايان، ايشان اشارات مذكور را بر بحث (شكر حق ذات خود را» تطبيق مي دهد؛ چه اين كه شكر به بيان قرآني «والله شكور حليم»،16 از صفات الهي است و حق تعالي آن صفت را به بندگان خويش نيز موهبت نموده تا متخلق به صفت شكر گردند17.مرحوم شاه آبادي(س) در ادامه تبيين اين روايت شريف مي فرمايد: «كنت كنزاً مخفياً، بيانگر علم حق است به دارايي ذاتي و اسمايي خود، و فأحببت أن أعرف، نشانگر حب ذات است به ظاهر ساختن كمالات خويش، و فخلقت الخلق لكي أعرف، دلالت بر ثناي حق مي كند بر دارايي خود كه اين ثنا، همان عطا و فيض و ظهور و اظهار كمالات خويش است و اين، معناي شكرگذاري حق است.»ايشان بعد از بيان اين حقايق نغز مي فرمايد: «و ا ز اين جا معلوم مي شود كه ثناي دارايي، دهندگي است. پس چون غني قيام به دهندگي كند، ثناي دارايي نموده و متخلق به خلق حق باشد و مظهر او گردد و هرگاه قيام به عطا نكند، كفران دارايي نموده است، و الزم عطايا، قيام به واجبات مالي و دادن حقوق الهي است.»18در فراز پاياني اين سخن ايشان روايت قدسي مزبور را كه آكنده از لطايف عرفاني است، به يك موضوع فقهي همچون پرداخت واجبات مالي و اداي حقوق الهي در اموال مرتبط مي سازد و بخشندگي و پرداخت ديون مالي را نشانه تخلق انسان به خلق و خوي خداوند مي داند؛ به بيان ديگر، اگر آدمي مي خواهد آينه دار گنج الهي و مظهر اسما و صفات حق تعالي باشد، بايد شكر دارايي خويش را با عطا و بخشش به جاي آورد.قرآن كريم در وصف كساني كه ديگران را از مواهب الهي و دارايي خود محروم مي سازند و در واقع، كفران نعمت حق مي كنند، مي فرمايد: «ولا يحسبن الذين يبخلون بما اتاهم الله من فضله هو خيرا لهم بل هو شر لهم سيطوقون ما بخلوا به يوم القيامه و لله ميراث السماوات و الارض والله بما تعملون خبير؛19 و كساني را كه زر و سيم مي اندوزند و در راه خدا انفاق نمي كنند، به عذابي دردناك نويد ده. روزي كه آن را در آتش دوزخ سرخ كنند و پيشاني و پهلو و پشتشان را با آن داغ نهند ]و گويند:[ اين است آنچه براي خود مي اندوختيد، پس بچشيد آنچه را كه مي اندوختيد.»اما همين مال، اگر در مسير انفاق به نيازمندان مصروف گردد و واجبات الهي اش پرداخت شود، وسيله سعادت آدمي مي شود؛ «قد افلح من تزكي؛ پس رستگار آن بود كه از مال خود بخشد.» به همين جهت است كه آيت الله شاه آبادي(س) مقصود از حقيقت كنز را با توجه به روايات اين باب، حب قلبي به دنيا و تعلق به زخارف آن مي دانند كه مراتب مختلف يا شدت و ضعف دارد. همين حب قلبي است كه منشأ معاصي و يا ترك واجبات مالي مي گردد20 و در اين اكتناز قلبي (محبت و تعلق قلبي به مال و منال دنيا)، تفاوتي ميان ثروتمند و فقير نيست. از اين رو، داراي غير محب (ثروتمند وارسته از مال دنيا)، مكتنز نيست، همچون بانوي بزرگ اسلام، حضرت خديجه(س)؛ اما فقير محب (مستمند وابسته به مال دنيا)، مكتنز است.در اعتقاد آيت الله شاه آبادي بر انسان كه شايستگي مقام خليفه اللهي را دارد، بايسته است كه به جاي اكتناز مال، به اكتناز (محبت قلبي) حضرت رحمان و اولياي بزرگوارش همت گمارد21 و بداند كه چنانچه در اين سراي فاني، اموال خويش را صرفاً وسيله وجاهت و آسايش خود قرار دهد، در آن سراي باقي كه «يوم تبلي السرائر»22 است، با داغ شدن پيشاني اش مفتضح مي شود و با داغ شدن پهلو و پشت، از او سلب آسايش و راحتي مي گردد؛ 23 چنان كه در آيه 35 توبه آمده است: «... روزي كه آن (زر و سيم) را در آتش دوزخ سرخ كنند و پيشاني و پهلو و پشتشان را با آن داغ كرده ]و گويند:[ اين است آنچه براي خود مي اندوختيد. پس بچشيد آنچه را كه مي اندوختيد.»به اشارت لطيف روايت نبوي «حفت الجنه بالمكاره و حفت النار بالشهوات»،24 كسي كه در اين سراچه ظاهري و عالم شهود، به آسايش دنيوي و لذايذ فناپذير آن دل خوش دارد و از پرداخت حقوق مالي خود عصيان ورزد، در سراي باطن و عالم غيب، گرفتار آتش دوزخ است و اين عمل او به شكل اژدهايي جلوه مي كند كه اعضا و جوارحش را - كه در دنيا سال ها از لذايذ اموال كنزي آميخته با حقوق فقرا استفاده كرده بود- قطعه قطعه مي سازد و در واقع، حقيقت اين اكتناز مالي، آتشي است سوزنده كه بر قلب اسير و زنگار گرفته اش زبانه مي كشد؛ «ويل لكل همزه لمزه ¤ الذي جمع مالا وعدده¤ يحسب ان ماله اخلده¤ كلا لينبذن في الحطمه ¤ و ما ادراك ماالحطمه ¤ نارالله الموقده¤ التي تطلع علي الافئده ؛25 واي بر هر بدگوي عيبجوي، آن كه مالي فراهم كرد و بر شمرد، مي پندارد كه مالش او را جاويد كند، چنين نيست ] كه مي پندارد[؛ حتماً در آتشي شكننده افكنده شود. و تو چه مي داني آتش شكننده چيست؟ آتش برافروخته الهي است؛ آتشي كه بر دل ها افتد و زبانه كشد.»در روايت آمده است كه وقتي محمدبن مسلم از امام صادق(ع) درباره معناي آيه «سيطوقون ما بخلو به يوم القيامه »26 پرسيد، حضرت در پاسخ فرمود: «هر كس از پرداخت زكات خودداري كند، خداوند اين عمل او را به صورت اژدهايي از آتش، ظاهر سازد كه بر گردن او قلاده گردد و گوشت او را پاره كند تا زماني كه از محاسبه فارغ شود. و اين، همان معناي كلام خداي متعال است كه فرمود، زود باشد كه آنچه بخل ورزيده اند، در روز قيامت طوق گردنشان شود.»27در سطور فوق به وضوح مشاهده نموديد كه عالم رباني، حضرت آيت الله شاه آبادي(س) از يك حديث قدسي كه صبغه عرفاني و معنوي دارد، استفاده اجتماعي مي كند و آن را با يك موضوع فقهي كه پرداخت واجبات مالي مانند خمس و زكات است، مرتبط مي سازد و اين چنين، روح عرفان را در كالبد فقه و زندگي انسان مي دمد و مسائل شرع مقدس را با حقايق عالم اعلا مرتبط مي سازد.آري، حق تعالي ذات غني مطلق است و در كمال دارايي و غنا است و زيبايي ثروت، به دهندگي و بخشش آن است. از اين رو، خداوند متعال علاوه بر اين كه غني مطلق است، غني ستوده و زيبا نيز هست؛ «و اعلموا ان الله غني حميد»؛28 يعني ثروتمندي است كه اهل بخشش و كرامت است؛ چرا كه بخشندگي، زينت ثروت است29. پس ثروتي از آلايش دنيا تطهير مي يابد كه صاحب آن مال، زكات و خمس آن را داده باشد و يا به بركت صدقه در راه حق و حقيقت و صرف مشروع و معقول اموال خويش در راه خداوند، آن را تزكيه نموده باشد. همچنان كه خداوند از كنز مخفي ظهور يافت تا در مرآت وجود، خود را بنماياند و بشناساند، انسان نيز بايد به منظور نيل به مرتبت خليفه اللهي، اموال خويش را پنهان نسازد و آن را در معرض استفاده نيازمندان قرار دهد و پرده بخل و خودخواهي را از ثروت خود برگيرد و با اقتدا به ذات الهي آن را جلوه بخشد تا روح و روانش تزكيه يابد و در دنيا از لطف و عنايت ربوبي بهره مند شود و در آخرت از سعادت و رستگاري حظي وافر ببرد؛ چنان كه بانوي بزرگ اسلام، حضرت خديجه(س)، با مصرف ثروت خويش در راه اعتلاي دين و معنويت و پاسداشت رسول مكرم اسلام(ص)، شرافت مادري برترين و بهترين زنان عالم، حضرت فاطمه اطهر(س) را نصيب خود نمود و والاترين گوهر هستي را در صدف وجود خويشتن پرورش داد.همان گونه كه حق تعالي به سبب اعطاي كنز پنهان خويش و نمايان ساختن آن، شناخته گرديد، از رهگذر انفاق اموال و بخشش و مجاهدت مالي در راه خدا و آشكار ساختن ثروت خويش براي محرومان و مستضعفان جامعه، مي توان به نعمت معرفت نفس كه همانا معرفت خدا است نايل شد و اساسا نشانه عارف واقعي آن است كه نفس خود را شناخته و آن را از اسارت ماديات رها ساخته و از آلايش دنيا پاك نموده است؛ «العارف من عرف نفسه فاعتقها و نزهها.»30به بيان ديگر، نتيجه بخشش، عرفان و معرفت است؛ حق تعالي در پرتو تجليات و جلوه گري هاي كنز مخفي خويش، جمال و كمال خويش را در آينه وجود، خاصه در مرآت تمام نماي انسان كامل، به ظهور رساند تا شناخته شود و انسان نيز در سايه ايثار و بخشش اموال خويش، از زنگار هوا و هوس مي رهد و آيينه قلبش از تيرگي حب الشهوات طهارت مي يابد و حقيقت خليفه اللهي را در وجود صيقل يافته خود به نظاره مي نشيند و به زيور معرفت نفس مزين مي گردد.قرآن كريم، از يك سو، به انفاق اموال ظاهري و تطهير آن دستور مي دهد و اين گونه، در انديشه حل معضلات اجتماعي و بهبود وضع محرومان و نيازمندان جامعه در هر زمان و مكاني است و به مسلمانان نيز تعليم مي دهد كه نسبت به وضع فقرا بي تفاوت نباشند و اموال خود را از طريق قانوني و شرعي در معرض استفاده نيازمندان و منافع عمومي قرار دهند و حقوق الهي موجود در دارايي خويش را بپردازند، و از سوي ديگر، در معنايي عميق تر و آرماني والاتر، از انسان به عنوان خليفه الله مي خواهد كه اوصاف الهي خويش را ظهور دهد تا در پرتو مجاهدت به وسيله مال و نفس خويش، آينه دار گنج بي پايان ربوبي و مظهر اسما و صفات الهي شود.آن كه كنز دنيوي را پنهان نمي سازد و دل از تعلق به مال و منال دنيا مي گسلد و آن را در معرض بهره مندي مستضعفان و فقيران جامعه قرار مي دهد و دارايي خويش را در راه اعتلاي دين و احياي كلمه الله به كار مي گيرد، درواقع، اولين قدم سلوك الي الله را برداشته و از اين فتنه يا ابتلاي بزرگ پيروزمندانه بيرون آمده31 و آن گاه توفيق آن را مي يابد تا گنجينه ضميرش كه همان گوهر نفيس فطرت الله است، آشكار گردد و بر سرير خليفه اللهي تكيه زند و به زيور كمال و جمال آراسته شود و آينه دار گنج الهي شود. چنين انساني است كه مصداقي روشن از روايت نبوي «فتخلقوا بأخلاق الله»32 مي گردد و خديجه وار ثمرات روح فزاي فاطمي را عايد اجتماع انساني و اسلامي مي سازد.با توجه به آنچه گذشت مي توان راز تقدم مجاهدت مالي را در قرآن بر مجاهدت نفسي دانست و اهميت آن را به عنوان رمز گشايش ابواب باطني انسان يادآور شد؛ زيرا محبت به دنيا، سرآمد تمام خطاها و گناهان است و آتشي است كه همه نيكي ها را مي سوزاند33 و آن كه دل به زخارف دنيا بسته، هيچ گاه نمي تواند دل به خدا و اولياي او بسپارد و جان خويش را در راه حق و حقيقت ايثار نمايد؛ به ديگر سخن، بدون «سعي» در مسير دشوار انفاق و ايثار اموال در راه خداوند، شايستگي نيل به مقام دلاراي «صفا» و «مروت»، و نوشيدن از سرچشمه زلال «خير» و «سعادت» حاصل نمي گردد و نشانه شيعيان و مومنان راستين، مجاهدت خالصانه مالي و جاني آنان در راه مستقيم پروردگارشان مي باشد؛ «لكن الرسول والذين امنوا معه جاهدوا باموالهم و انفسهم و اولئك لهم الخيرات و اولئك هم المفلحون؛34 ولي پيامبر و كساني كه به او ايمان آوردند، با اموال و جان هايشان جهاد كردند و همه نيكيها براي آن ها است و ايشان، همان رستگاران اند.» (مركز فرهنگ و معارف قرآن)1- تفسير المحيط الاعظم و البحر الخضم، سيدحيدر آملي، ج 1، ص 232، 238، 239 و 302؛ همان، ج 2، ص .5142- توبه 34-.35«اي كساني كه ايمان آورديد! بسياري از دانشمندان يهود و راهيان، اموال مردم را به ناروا مي خورند و ]آنان را[ از راه خدا باز مي دارند و كساني كه زر و سيم را گنجينه مي كنند و آن را در راه خدا هزينه نمي كنند، ايشان را به عذابي دردناك خبر ده! روزي كه آن ]گنجينه[ ها در آتش دوزخ بگذارند و پيشاني و پهلو و پشت آنان را با آنها داغ كنند ]و گويند:[ اين است آنچه براي خود اندوختيد. پس ]كيفر[ آنچه را مي اندوختيد، بچشيد!3- فرهنگ ابجدي، ص .8564- قاموس قرآن، ج 6، ص .1505- آيات الاحكام، استرآبادي، ج 1، ص .3246- بيان المعاني، ج 2، ص .2677- ترجمه و تفسير رهنما، ج 3، ص .1598- بحارالانوار، ج 70، ص 61، ح .49- الكافي، ج 4، ص 139، ج .810- ر.ك: تفسير نورالثقلين، ج 2، ص .21411- كتاب الخصال، ج 1، ص .43 ح .3712- اعلي14.، ترجمه عاملي؛ ترجمه مشكيني؛ ترجمه خسروي.13- بحارالانوار، ج 84، ص .19814- ر.ك: شذرات المعارف، عارف حكيم آيت الله العظمي محمدعلي شاه آبادي، توضيح و تقرير: آيت الله نورالله شاه آبادي، انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و انديشه اسلامي، تهران، 1386ش، چاپ اول، شذره چهارم، ص 136-.15815- محمد38.: «خداوند، بي نياز است و شما همه نيازمنديد.»16- تغابن17.: «خداوند، شكركننده و بردبار است.»17- ر.ك: ابراهيم5.؛ لقمان31.؛سبأ19.؛شوري.33.18- شذرات المعارف، شذره چهارم، ص .15319- آل عمران. 18020- امام علي(ع): «حب المال يوهن الدين و يفسد اليقين؛ دوستي مال، دين را سست مي كند و يقين را فاسد مي نمايد.» (تصنيف غررالحكم و درر الكلم، ص 396، ح 8316)21- ر.ك: توبه.24.22- طارق9.: «در آن روز كه اسرار نهان ]انسان[ آشكار مي شود.»23- در آيه 35 توبه از وجاهت به «جبهه» و از راحتي به «جنب» و «ظهر» تعبير شده است. (شذرات المعارف، شذره چهارم، ص 157)24- بحارالانوار، ج 67، ص 78، مجمع البيان في تفسيرالقرآن، ج 2، ص 541: «اطراف و جوانب بهشت را ناراحتي ها فرا گرفته، و شهوات و هواهاي نفساني اطراف و جوانب دوزخ را فراگرفته است.»25-همزه1.-.726- آل عمران.180.27- نواب الاعمال و عقاب الاعمال، ص 234، الكافي، ج 3، ص 50428- بقره. 267: «بدانيد خداوند، بي نياز و شايسته ستايش است.»29- امام علي(ع): الشكر زينه الغني، سپاس زيور توانگري است.» (تحف العقول، ص 90)30- تصنيف غررالحكم و دررالكلم، ص .239 ح .484131- انفال. 28: «واعلموا انما اموالكم و اولادكم فتنه و ان الله عنده اجر عظيم.»32- بحارالانوار، ج 58، ص .12933- رسول خدا(ص) فرمود: «حب الدنيا راس كل خطيئه و مفتاح كل سيئه و سبب احباط كل حسنه .» (ارشاد القلوب، ج 1، ص 21)34- توبه. .88
پنجشنبه 20 تير 1387

این صفحه را در گوگل محبوب کنید

[ارسال شده از: کيهان]

[مشاهده در: www.kayhannews.ir]

[تعداد بازديد از اين مطلب: 256]