«لينك شدن» به آسمان

واضح آرشیو وب فارسی:همشهری: «لينك شدن» به آسمان

اينترنت- منيره پنج تني:
وارد شدن در فضاي پيچيده مجازي نه‌تنها پديده‌اي جذاب است بلكه بسيار فراتر از آن به سبب كاربردهاي فراوان و چه‌بسا آسان نمودن بسياري از امور به‌گونه‌اي جدايي‌ناپذير با زندگي بشر امروز پيوند خورده است

دنياي مجازي دنياي خيال است كه در آن مي‌توان سراغ از همه چيز گرفت بي‌آنكه با تلاشي فراگير بخواهيم پرده از ظاهر امور بركشيم و سر از دنياي رياضي و قوانين صفر و يك مخفي در پشت آن درآوريم. فضاي مجازي زمان و مكان نمي‌‌شناسد، همه جايي و همه مكاني است، مرزها را به سهولت مي‌پيمايد و در آن واحد از رموزي پرده مي‌گشايد كه به‌چنگ آوردن آنها در عالم واقع مستلزم صرف انرژي، زمان و هزينه بسيار است و گاه حتي غيرممكن مي‌نمايد.

در اين ميان تمام معارف بشري مناسبات خاص خود را با اين فضا تعريف مي‌كنند و قلمروهاي خاص خود را دارند و گاه حتي قلمرو و تعريف مفاهيم نيز معني خود را از دست مي‌دهند.
اما نسبت دين كه تعريف‌ناپذير، سهل و ممتنع است، با اين فضا چگونه است؟ نسبت مجاز با اين چگونه تعريف مي‌شود؟ اصطلاح دين‌مجازي به چه معناست؟ وجود اشتراك و افتراق امر مجازي و امر ديني چيست؟ استفاده از دين در فضاي مجازي چه فوايد و چه معايبي به همراه دارد؟ آيا ذات دين با فضاي مجازي سازگار است؟ استفاده يك ايراني از دين در فضاي مجازي چه فوايد و معايبي به همراه دارد؟ آيا ذات دين با فضاي مجازي سازگار است؟ آيا استفاده يك ايراني از دين در فضاي مجازي متفاوت از استفاده يك فرانسوي از دين در اين فضا است؟ دين را بايد با فضاي مجازي يا فضاي مجازي را بايد با دين سازگار كرد؟

سؤالات فوق نمونه‌اي از دغدغه‌هاي مربوط به رابطه دين و فضاي مجازي است كه سبب شد در روز سه‌شنبه 28/3/87 دكتر سعيد رضا عاملي دانشيار گروه ارتباطات دانشگاه تهران به موضوع دين و فضاي مجازي در مؤسسه گفت‌وگوي اديان بپردازد.

اما از آن‌جايي كه در روز تبليغ و اطلاع‌رساني ديني و سالروز صدور فرمان امام‌خميني(ره) مبني بر تأسيس سازمان تبليغات اسلامي در سال 1360، قرار داريم، مطلب حاضر مي‌تواند به بحث تبليغ و اطلاع‌رساني ديني ابعاد جديد‌تري بدهد. به‌ويژه آنكه امروزه به موازات شيوه‌هاي مرسوم تبليغ ديني، فضاهاي مجازي در اين مهم رقابت گسترده‌اي را با شيوه‌هاي مرسوم آغاز كرده‌اند.

در ابتداي سخنراني دكتر سعيد رضا عاملي ضمن بزرگ توصيف نمودن فضاي مجازي دين را هم به لحاظ تكثر اديان و هم به لحاظ تكثر مفاهيم موجود در حوزه دين مقوله‌اي بزرگ توصيف كرد.

وي ما را در مواجه با پديده‌هاي جديد به‌لحاظ افق ديد نيازمند يك نگاه دور و عميق دانست و حتي به وجود اين مشكل در تاريخ نظريه‌ها اشاره كرد. در همين رابطه فضاي مجازي به‌عنوان صنعتي كه ظهور و شروع به بازنمايي كرد، اين مشكلات را به همراه داشت. چنانكه ابتدا در 1945 استفاده از فضاي مجازي در پرنووسكس بود، اما با گذر زمان نگاه به اين پديده جدي‌تر شد و اكنون فضاي مجازي فضاي تجارت، آموزش، پژوهش و زندگي است.
استاد علوم ارتباطات دانشگاه تهران حاصل نگاه اوليه به اين فضا را روبه‌رو شدن با اولين مقوله‌هاي فضاي مجازي يعني فضاي فساد، فضاي حضور بيگانگان، فضاي تهديد فرهنگي برشمرد و در عين‌حال حاصل يك نگاه عميق و بنيادي‌تر به اين فضا را وجود قرابت‌هاي خاص با ذات دين خواند.

دكتر عاملي براي روشن‌تر شدن اين بحث به تعريف كليد واژه‌هاي اساسي آن پرداخت.

منظور از امر مجازي چيست؟

وي در پاسخ گفت: «مجاز در لسان عرب معاني خاص دارد، امر مجازي را در مقابل امر حقيقي و گاه در برابر امر محسوس به‌كار مي‌برند. مجاز امر ذهني در مقابل امر عيني است و استفاده يك لغت خارج از معناي حقيقي آن است. اما مهم‌ترين معناي مجاز عبارت از اثر يك ذات است و نه لزوماً خود ذات.

معناي دين چيست؟‌

نگارنده مقاله «جهاني شدن و هويت ايراني»، دين را يك مفهوم بزرگ دانست كه تعريف‌ناپذير است و حتي تلاش برخي دانشمندان براي تعريف آن به برشمردن معاني سلبي‌اش انجاميده است. او گفت:‌ «هرچند برخي از وجوه دين عبارتنداز مسير زندگي، باورهاي ديني، اعمال ديني، شعائر ديني، هويت ديني، منهيات ديني، اما بنيادي‌ترين عنصر دين‌باور به متافيزيك است.»

دكتر عاملي خصلت‌هاي مشترك امر متافيزيكي و امر مجازي را اين‌گونه برشمرد: «دين به اين معنا جهاني است كه همه انسان‌ها را شامل مي‌شود چنانكه در اديان ابراهيمي آشكار است و مثلاً در قرآن وقتي گفته مي‌شود يا ايها‌الذين امنوا، اين «ال» استقراء است كه به همه انسانها خطاب مي‌كند.

2) همه جا حاضر بودن. دين همه جا حاضر است و امر مجازي نيز همين‌طور است. در تمام زمان‌ها افراد مي‌توانند به آن دسترسي پيدا كنند زيرا حافظه مجازي حافظه ماندگار است.
3) دسترسي فراگير به فضاي مجازي و به خداوند وجود دارد.

4) امر متافيزيكي و ديني نظام‌مند است و فضاي مجازي هم نظام‌مند است. هر چند متافيزيك فضاي مجازي مخلوق و متافيزيك امر ديني متافيزيك خالق است.»
استاد علوم ارتباطات دانشگاه تهران در ادامه افزود: «با تولد ذهن عالم مجاز شكل گرفت و به نوعي تفاوت بين «عينيت» و «ذهنيت» تحقق پيدا كرد. با توجه به زمينه‌هاي تاريخي عيني اجتماعي، تجربه‌هاي متفاوت عيني و ذهني تاكنون تجربه شده است. به‌طور حتم ابزار و صنعت، نوع تعامل با طبيعت و واقعيت، تأثير به سزايي در شكل‌گيري فضاي مجازي داشته‌اند.

از آنجا كه مجاز ارتباط با عالم غيرفيزيكي است، دين نيز به نوعي منعكس‌كننده يك ارتباط با عالم «غيرمادي» است، گذري است از جهان عيني فيزيكي به جهان ذهني متافيزيكي. درواقع توجهي به سطوح ديگر واقعيت جهان است.

نگارنده مقاله «دين و رسانه‌ها» درباره غيرمحسوس بودن امر مجازي و امر ديني با استفاده از يك تعريف از پتريك مكسول(2002) گفت: «دين در ذات خود يك مقوله مجازي است به اين معنا كه ريشه دين به يك امر «فراتجربي» و «غيرمادي» مرتبط مي‌شود كه فرد را با روح، معنويت، خدا و قلمروهاي فراطبيعي مرتبط مي‌كند. بنابراين تعامل ديني نوعي انس گرفتن يا درك امر آن جهاني و انتقال به جهان ديگر و انتقال به مجاز است.
هر چند فضاي مجازي، فضايي كاملاً صنعتي و مادي است ولي انتقال به «جهان ديگر» است كه از خصيصه هاي جهان مادي عيني برخوردار نيست.»

با روشن شدن مفاهيم اساسي بحث يعني دين و مجاز يا فضاي مجازي هنوز تركيب «دين مجازي» ‌آشكار نشده بود. به همين دليل دكتر سعيد رضا عاملي معناي دين مجازي را بر مبناي پنج متغير اساسي توضيح داد كه عبارتنداز:
1) تصويرسازي: به اين معنا كه گاه شخص به زيارت امام‌رضا (ع) مي‌رود و گاه به صورت online حرم شريفه را زيارت مي‌كند چه از اينترنت چه از تلويزيون.
2) تخيلي بودن
3) بازنمايي واقعيت: به اين معنا كه فضاي مجاري فضاي بازنمايي شده است و شخص در يك فضاي بازنمايي شده امر ديني را درك مي‌كند و با آن ارتباط برقرار مي‌كند
4) صنعتي بودن
5) تعاملي بودن.»

دكتر عاملي براساس اين پنج متغير به توضيح چند كيفيت از بين مجاري پرداخت و گفت:«دين مجازي تخيلي مفهومي است كه به نگاه تخيلي- و استعاري از دين برمي‌گردد. در واقع به ما فرصتي مي‌دهد تا تخيلات ديني‌مان را تبديل به يك امر واقعي در جهان مجازي كنيم. دين مجازي تخيلي از عنصر تصويرسازي و تخيل در سطح وسيعي استفاده مي‌كند و فرد را به يك «فضاي ساختگي» كه ارتباط معناداري با «واقعيت ديني» ندارد منتقل مي‌كند. بنابراين ضمن برقرار كردن با فضاي واقعي،‌بازنمايي واقعيت در سطح كاملا متفاوتي كه همراه با تضاد و تقابل با واقعيت استو در موارد بسيار به عنوان يك «ورا واقعيت»، انعكاس پيدا مي‌كند. اين نگاه مجازي به دين يك تعامل ذهني محض است كه مي‌تواند در گفتار، نوشتار و اثر هنري انعكاس پيدا كند.

از طرفي مفهوم تخيلي دين مجازي از يك تعامل صنعتي برخوردار نيست اما عناصر ارتباطي و پيام‌رساني، به صورت قدرتمند در آن مشاهد شده و تعامل فرد با آن يك سويه است.»
نگارنده مقاله «شهر مجازي»، «دين مجازي رسانه‌اي» را يكي ديگر از وجوه دين مجازي خواند و با اين فرض كه اگر مجاز را به عنوان يك امر بازنمايي شده ببينيم نتيجه گرفت كه رسانه هر كاري راجع به دين انجام مي‌دهد بازنمايي و بازتوليد شده است، مثل پخش مراسم دعاي كميل.

دكتر عاملي مطرح شدن مفهوم دين مجازي را مربوط به نيمه اول دهه 1990 دانست و استفاده‌هاي اوليه آن را هر نوع انعكاس عام از دين در اينترنت برشمرد. چنانكه «دالسون» در يك تعريف، دين مجازي را صرفا سازمان‌ها يا گروه‌هاي ديني‌اي مي‌دانست كه در فضاي مجازي حضور پيدا مي‌كنند. وي افزود:«واقعي شدن مجاز ديني و مجازي شدن واقعيت ديني در جهان واقعي و مجازي صورت مي‌گيرد، مثلا شايد قبلا اگر كسي تنها در مجلس امام حسين(ع) مي‌نشست احساس خاصي پيدا مي‌كرد اما اكنون شخصي با گوش دادن به نوار هم مي‌تواند همان حال را پيدا كند. بدين طريق دين يك نوع تعامل واقعي با اين فضا انجام مي‌دهد. اين آن چيزي است كه ما از آن به مجازي شدن واقعيت و واقعي شدن مجاز ديني مراد مي‌كنيم.»

نگارنده مقاله «دو فضايي شدن شهر» عناصر بنيادين مجازها را چنين برشمرد:«ديجيتالي‌بودن: يعني تبديل يك امر آنالوگ به يك امر رياضي. به اين طريق كه آنچه ما در جهان مجازي مي‌بينيم صرفا يك ظاهر است و آنچه پشت آن وجود دارد جهان اعداد و قوانين صفر و يك است؛ به همين دليل است كه مي‌توان تصوير را نصف كن زيرا تمام قوانين رياضي (-، ÷، +، ×) حاكم است.

ديجيتالي شدن امر ديني يعني دين بي‌نهايت تنوع، تغيير و تركيب پيدا مي‌كند. به اين سان كه دين بي‌نهايت تنوع دسترسي مي‌يابد.»

دكتر عاملي توليد امر آنالوگ را براي يك كار، توليد يك امر ديجيتال را براي بي‌نهايت كار توصيف كرد و كساني را كه با فضاي ديجيتال رفتار آنالوگ مي‌كنند يعني اطلاعات را به صورت ثابت وارد فضاي ديجيتال مي‌كنند ناآشنا با معناي فضاي مجازي خواند و اين افراد را باقيمانده در فضاي آنالوگ معرفي كرد.

نگارنده مقاله «فردگرايي جديد و تلفن همراه» تعاملي شدن در فضاي مجازي را منجر به ايجاد تاثيرات فراوان بر امر ديني دانست و گفت:«تعاملي بودن اين فضا يعني تعامل در جهان واقعي را بر مبناي حضور در يك فضاي متافيزيكي تعريف مي‌كنيم، به اين گونه كه هركجا مي‌خواهي باش باز هم امكان گفت‌وگو هست. اين سيستم رفتار تمام انسان‌ها را تبديل به رابطه‌اي غايب با غايب مي‌كند بي‌آنكه شخص حضور داشته باشد. ويژگي‌هاي ديگر هايپرلينك شدن اين فضا است يعني تعاملات بسياري مي‌تواند در اين جا اتفاق بيفتد. اين فضا يك فضاي همه پنجره باز است، يك جهان پيوسته نيست. به اين معني كه هرجا كليك كنيد وارد فضاي ديگري مي‌شود. پس جهان متن در متن و دين در دين است.»

موسس و عضو هيات امناي كالج اسلامي مطالعات پيشرفته لندن وضعيت غيرمركزي شدن و مركزي شدن امر ديني را پارادوكسيكال توصيف كرد و گفت:« دين در اينجا مركزيت دارد زيرا در welo اتفاق مي‌افتد و غيرمركزي است چون از همه جهان در آن وجود دارد.»

وي در رابط با اين فضا به معناي بومي‌سازي پرداخت و گفت:«بومي‌سازي يعني كيفيتي را توليد كن كه هر كجا برود، بومي شود و در همه جا قابل استفاده باشد نه اينكه ابتدا زبان، ادبيات، فرهنگ مردمي را بررسي و سپس چيزي متناسب با آن توليد كن. بنابراين اگر تصميم گرفته شد براي هر مسجدي برنامه‌ريزي كنند بهتر است يك برنامه كيفي قوي بريزند كه همه مساجد بتوانند از آن استفاده كنند و اين همان معناي يكبار توليد و بي‌نهايت بار استفاده از آن است.»

عضو كميته بين‌المللي مطالعات جهاني بررسي اتفاقاتي را كه براي دين در فضاي مجازي مي‌افتد منوط به داشتن يك نگاه فورمولوژيك و بررسي سرمتغير هم دانست و گفت: 1) بايد دين را در بستر مكان مجازي بررسي كرد: مكان فيزكي مكان محدوديت است و مكان مجازي محيطي است كه در دسترس همگان قرار مي‌گيرد.

2) دين در بستر زمان مجازي: بنيان تئوري اينشتين و نيوتن با زمان مجازي به هم مي‌ريزد زيرا در تعاريف آنها زمان فيزيكي يك زمان خطي است بايد آني بميرد و آن ديگر متولد شود، در حالي كه در فضاي مجازي مرگ زمان نداريم و رابطه خطي ميان آنات وجود ندارد. بنابراين موضوع زمان نسبي موضوع ابديت است؛ يعني همان عنصري كه در دين وجود دارد.

دكتر عاملي براي نشان دادن تفاوت اين دو زمان با هم به يافتن ميانگين كار مفيد اشاره كرد، بدين طريق كه اگر فاصله بين كاري كه در زمان فيزيكي انجام مي‌شود با فاصله همان كار در زمان مجازي بررسي شود، بهينه بودن تركيب زمان را به ما مي‌دهد مثلا ارسال يك نامه در فضاي واقعي مستلزم صرف زمان زيادي است در حاليكه در فضاي مجازي با يك كليك و با استفاده از email فرستاده مي‌شود.»

وي به وجود اين پرت زماني در بخش‌هاي زيادي اشاره كرد و گفت:« ما از جهاني شدن صحبت مي‌كنيم اما هنوز گرفتار جهاني‌سازي هستيم و فكر نمي‌كنيم جهاني شدن، رابطه با غايب و فرامكان است و در اين منطق امكان تعريف مديريت شهري متفاوتي وجود دارد و اين در بستر روندها و كار مجازي متفاوتي قرار مي‌گيرد.»

موسس هيات امناي موسسه اسلامي حقوق بشر لندن، براي پاسخ به اين سوال كه:آيا فضاي مجازي مي‌تواند حس مذهبي را منتقل كند؟ به نقل گفت‌وگويي پرداخت كه ميان زالسكي و شيخ كبير هلمنسكي رهبر قطب صوفيه در آمريكاي شمالي صورت گرفته بود:

زالسكي: من وقتي جلوي كامپيوتر قرار مي‌گيرم يك احساس خارج شدن از مدار دارم و سخت مي‌توانم متوجه خودم باشم.

شيخ: شما اساسا فراموش مي‌كنيد كه بدن داريد و مخلوق داراي نفس هستيد. شما وارد يك ابعاد مادي و ماشيني مي‌شويد و به سوي آن جذب مي‌شويد. من ادعا نمي‌كنم كه آن را مي‌فهمم. حدود 10سال است كه تلاش مي‌كنم اين پديده را درك كنم. وقتي جلوي صفحه كامپيوتر قرار مي‌گيرم گويي هيپنوتيزم مي‌شوم.

زالكسي: قطعا

شيخ: احساس من نسبت به كامپيوتر تغيير نكرده ولي فكر نمي‌كنم فضاي كامپيوتر مانند كيفيت‌هاي ديگر مثل كاركردن در باغچه و نواختن موسيقي باشد. من فكر نمي‌كنم گفت‌وگو كردن در فضاي اينترنت يا كار كردن با اطلاعات، حس قلبي‌اي را ايجاد كند كه بشر يك گفت‌وگوي رودرو به دست مي‌آورد.

با ذكر اين گفت‌وگو دكتر عاملي خود را پيرو اين واقعيت دانست كه هرچند جهان مجازي نمي‌تواند جايگزين جهان واقعي شود اما آيا بايد به اين دليل از اين جهان بهره نبرد؟يا اگر كسي نمي‌تواند براي زيارت به مكه برود نمي‌تواند از زيارت «online» استفاده كند؟
نگارنده مقاله «پروسه جهاني شدن و شهروندي» گفت: اگر به جاي 1000طبقه ساختمان يك وب‌گاه هزار طبقه توليد كنيم و نگذاريم كوه تخريب شود و اين همه تبديلات در طبيعت انجام شود تمام امور ساختماني قابل انتقال به اين فضا است.

در يك شهر مجازي مي‌توان 85 لايه تعريف كرد و در آن لايه «خدا در شهر» را گذاشت تا افراد در اين لايه بتوانند امري را كه خدا گفته انجام دهند مثلا كمك به مستمندان.» در ادامه دكتر عاملي چنين پروژه‌اي را براي شهر تهران با همكاري شهرداري در حال آماده‌سازي اعلام كرد و از مهمترين فوايد فضاي مجازي تحقق خاص‌گرايي ديني و عام‌گرايي ديني را در آن دانست و ادامه داد:«عام‌گرايي همان حوزه اشتراكات ما با ديگر اديان است و خاص گرايي دين مرزهاي تمايز اديان مختلف در جهان است كه مسلمانان را از مسيحيان، يا مسيحيان را از يهوديان جدا مي‌كند. اما كمرنگ شدن عوامل زمينه‌اي ديني مثل قوميت، نژاد، يا حتي تمايزات جنسيتي موجب پررنگ شدن عوامل مربوط به «متن دين» و قوي شدن حوزه خودآگاه وضعيف شدن«عصبيت‌ها» خواهد شد.»

در آخر دكتر سعيدرضا عاملي با استناد به اين سخن از پيامبر اكرم(ص) كه «2چيز بهتر از آن نيست:

1) نيكي كردن به ديگران و

2) پرهيز از آزارخود و ديگري،‌ «عرصه مجاز را در صورت استفاده نيك از آن عرصه‌اي خواند كه سبب كم شدن آزار مردم و انجام كار خير مي‌شود؛ زيرا در عرصه مجاز نيازي نيست شخصي براي انجام يك كار شهرداري اينقدر آزار ببيند.

ديگر عاملي اين را از ويژگي‌هاي جهان مجازي كه جهان نظام و برنامه‌ است برشمرد كه به نوبه خود سبب اجرا شدن عدالت در عميق‌ترين لايه‌هاي آن مي‌شود.

تاريخ درج: 29 خرداد 1387 ساعت 15:26 تاريخ تاييد: 3 تير 1387 ساعت 15:44 تاريخ به روز رساني: 29 خرداد 1387 ساعت 16:55
دوشنبه 3 تير 1387

این صفحه را در گوگل محبوب کنید

[ارسال شده از: همشهری]

[مشاهده در: www.hamshahrionline.ir]

[تعداد بازديد از اين مطلب: 268]