بررسي مفهوم «اذن و حضور خدا در امور» از ديدگاه قرآن

واضح آرشیو وب فارسی:خبرگزاري قرآني ايران: بررسي مفهوم «اذن و حضور خدا در امور» از ديدگاه قرآن
گروه خبرنگاران افتخاري / محمد جوادي‌ماديه: بعضي شبهه مي‌كنند و مي‌گويند آيات قرآن كريم در مواردي با يكديگر تعارض دارند، بدين صورت كه خداوند يك كار و فعل را گاهي به فعل كار نسبت مي‌دهد و گاهي مي‌گويد كار آن فاعل است ولي با اذن خداوند است و گاهي نيز مي‌فرمايد: اين كار، فعل آن فاعل نيست بلكه كار خداوند است. در اين نوشتار به بررسي مفهوم «اذن و حضور خدا در امور» از ديدگاه قرآن مي‌پردازيم.
«افلا يتدبرون القرآن و لو كان من عند غيرالله لوجدوا فيه اختلافاً كثيراً» (نساء / 82) آيا درباره قرآن نمي‌انديشند كه اگر از ناحيه غير خدا بود اختلافات فراواني در آن مي‌يافتند.

به طور مثال در موضوع قبض ارواح و توفّي انفس، در آيه‌اي مي‌فرمايد: «فكيف اذا توفتهم الملئكه يضربون وجوهم و ادبارهم» (محمد / 27) يا اين كه مي‌فرمايد: «قل يتوفكم ملك الموت الذي و كلّ بكم» سجده / 11) در اين گونه از آيات، قبض ارواح نيكان و بدان را به فرشتگان و ملك الموت نسبت مي‌دهد.

در آيات ديگري اين فعل، ‌به ملائكه نسبت داده شده با اين وصف كه آنان رسولان الهي هستند و به اذن او جان مردم را مي‌گيرند مانند (حتي اذا جاء احدكم الموت توفته رسلنا و هم يفرّطون) (انعام / 61).

در نهايت در آيات ديگري با ظرايف كلامي، قبض ارواح را به خود نسبت مي‌دهد: «و هو الذي يتوفاكم بالليل» (انعام / 60) يا اين كه «الله يتوفي الانفس حين موتها» (زمر / 42).

اين تفاوت‌ها در سراسر آيات قرآن به چشم مي‌خورد، مثلا در يكي از آيات خطاب به رسول خود مي‌فرمايد: «و ما رميت اذ رميت و لكن الله رمي» (انفال / 17) يعني آن گاه كه تو اي رسول ما تير انداختي، ‌تو نبودي بلكه خدا بود كه تير انداخت.

در اين آيه در عين حال كه تير اندازي را به آن حضرت نسبت مي‌دهد (اذ رميت) آن را با عبارت (و ما رميت) و نيز (و لكنّ الله رمي) از آن حضرت نفي مي‌كند.

مشابه اين تفاوت‌ها در مسئله اعجاز پيامبران الهي هم آمده كه گاهي به طور مطلق به خود آنها بدون تقييد به اذن خدا نسبت داده شده است و گاهي به آنها همراه با اذن خداوند و گاه نيز حصر در خداوند شده است.

اكنون سؤال و اشكال در اين است كه آيا اين تفاوت‌ها و اختلاف و تعارض دروني آيات قرآن نيست؟

پاسخ شبهه آن است كه خداي سبحان براساس نظام علّي و معلولي، هر موجودي را كه مي‌آفريند، اثر ويژه‌اي را نيز به او مي‌دهد و اين اثر براي او حقيقي است و اسنادش به آن موجود، اسنادي حقيقي است.

يعني آتش واقعا مي‌سوزاند و يخ حقيقتاً خنك مي‌كند و ديگر موجودات نيز همگي آثار واقعي خاص خود را دارند، امّا در عين حال كه اثر هر موجودي مربوط به خود اوست، همه اين موجودات عوامل و كارگزاران خدا و مجراي ربوبيت مطلقه رب العالمين و وجهي از وجوه فعليه و اسمي از اسماي فعليه خدايند. نه اين كه موثراتي باشند مستقل كه اثردهي آنها در عرض ربوبيت الهي باشد، زيرا فرض صحيح ندارد كه ربوبيت خداوند نامحدود باشد و در عين حال، در كنار اين ربوبيت مطلقه و نامحدود، اشياء و مخلوقاتي باشند كه تحت اين ربوبيّت مطلقه نباشد و در وجود خود و اثر گذاري خود مستقل باشند.

اگر ربوبيّت خداوند نامحدود است، ديگر جايي نمي‌ماند كه خالي از ربوبيت حق باشد و موجود ديگري آن را پر كند.

با اين تحليل، آن چه را كه با نظر ابتدايي مستقل مي‌پنداشتيم، با نظر دقيق عقلي، غير مستقل و وابسته به ربوبيت الهي مي‌يابيم در اين صورت همة موجودات وجه الله و جُندالله و سپاه و ستاد و مردات و مجلاي او هستند: «للهُ جنودُ السموات و الارض» (فتح / 4). هيچ چيزي در جهان نيست جز اين كه مأمور ذات اقدس الهي است.

البته خداي سبحان از طريق اسباب، ربوبيت خود را اعمال مي‌كند، در اين باره حضرت امير المؤمنين ـ عليه السّلام ـ مي‌فرمايد: «ابي الله ان يجري الاشياء الّا باسبابها» (بحار، ج 2، ص 90) يعني سنت خداوند بر آن است كه افعال و اشياء را به وسيلة اسبابشان به جريان بيندازد.

و از اين جهت است كه خداوند در عين آن كه فعل واثري را به فاعل آن نسبت مي‌دهد، استقلال را از آن سلب كرده، خود را تنها فاعل جهان معرفي مي‌كند.[1]

معرفت نفس، راهگشاي معارف

نمونه اين مسئله را مي‌توان به وضوح در نفس خود دريافت كه «من عرف نفسه فقد عرف ربّه» (غرر الحكم، ج 5، ص 194) شناخت نفس و روح انسان، در بسياري از معارف الهي راه گشاست و بلكه بهترين راه شناخت اسماي جلال و جمال الهي همان معرفت نفس است.

انسان داراي قواي تحريكي و ادراكي بي‌شماري است. هم حواس ظاهري دارد و هم حواس باطني، و هم نيرويي كه اين حواس را تعديل مي‌كند. اكنون اگر فعلي را يكي از قواي انساني انجام داد و اثري از آن قوه صادر گرديد، در عين حال كه آن فعل و اثر، مستند به آن حسّاسه و قوه است، مستند به خود انسان نيز هست، يعني اگر به عنوان مثال گفته شود كه چشم شخص مي‌بيند، در عين حال گفته مي‎شود كه خود شخص مي‌بيند، و اين هر دو نسبت درست و صحيح است، زيرا هر اثري كه مربوط به قوه‌اي از قواي نفس انسان است، در حقيقت مربوط به خود نفس هم هست، چون نفس است كه مدير و مدبر آن قواست.

البته قواي نفس غير از اعضاي بدن است، و چشم و گوش بدن، غير از قوة باصره و سامعه است. آن چه با نفس انسان بدون واسطه ارتباط دارد و از شئون او محسوب است همان سامعه و باصره است كه گوش و چشم جسماني، از ابزار آنهاست. بنابراين، ممكن است كاري را به دو فاعل نسبت داد و هر دو نسبت درست باشد ولي به شرط اين كه دو فاعل، در عرض يكديگر نباشند، بلكه يكي در طول ديگري و در احاطة او باشد، مانند روح انسان كه محيط و مدير و مدبّر قواي خود است.

از اين رو اگر خداي سبحان فاعليّت آثار خاص را گاهي به خود اشياي مخصوص، و گاهي به خودش نسبت مي‌دهد مانند نسبت فعلي است كه گاهي به يكي از قواي نفس نسبت مي‌دهيم و گاهي مي‌گوييم، فلان قوة نفس با تدبير نفس اين كار را مي‌كند و گاهي مي‌گوييم خود نفس اين كار را مي‌كند... .

بنابر آن چه گذشت، تفاوت تعابير در آيات، در كمال هماهنگي صورت پذيرفته است و شبهات ناظر به اختلاف و تنافي آيات در اثر عدم تعمق در آيات الهي و معارف قرآن كريم است... .[2]

به عبارت ديگر، تعارض حقيقي ميان آيات قرآن وجود ندارد، چرا كه سخن خداست، و در سخن خدا تعارض معني ندارد، بلكه بعضي گوياي بر بعض ديگر است و بعضي دليل و شاهد بر بعضي ديگر است... .

بنابراين، آن چه از تعارض در آيات به نظر قاصر ما مي‌آيد، تعارض ابتدايي و ظاهري است،‌كه يا اساساً توهمي، بيش نبوده است... . و يا از ظواهر دو دسته آيات ناشي مي‌شود كه ميان آنها جمع عرفي با توجه به خصوصيات قرآن وجود دارد كه داراي محكم و متشابه، مطلق و مفيد، عام و خاص، مجمل و مبين، ناسخ و منسوخ، حاكم و محكوم، وارد و مورود و غيره مي‌باشد و بايد محكم اصل قرار گيرد و ظواهر متشابه متناسب با معاني لغوي و كاربرد عرفي و وجوه مختلف كاربرد در قرآن و محتواي آيه محكم معني شود.

و در موارد ديگر نيز دليل مقيد، خاص، مبين، ناسخ، حاكم وارد و غيره اصل قرار مي‌گيرد و آيات مقابل آنها در پرتو اصلشان معني مي‌گردد، كه شمول دليلِ مطلق و عام، محدود و شمول محكوم، محدود يا توسعه، و ابهام مجمل، مرتفع، و زمان عمل به منسوخ، منتفي، و زمان عمل به مورود، مقيد به عدم تحقق موضوع دليل وارد مي‌گردد.مثال: 1- آيه (الي ربّها ناظره) در سوره قيامت متشابه است كه در پرتو آيه محكم (لا تدركه الابصار و هو يدرك الابصار) در سورة انعام معني مي‌شود كه مقصود يا نظر به رحمت خداست و يا رؤيت قلبي نه بصري را نظر دارد.

2- آيه مطلق يا عام: «... و لكن يضل من يشاء و يهدي من يشاء» (نمل / 93) در نظر ابتدايي جبر الهي و عدم اختيار انسان در امر هدايت و ضلالت را مطرح مي‌كندكه در پرتو آيه مقيد (بقره / 26) و نظائر آن معلوم مي‌گردد كه مقصود ضلالت از پس فسق ظلم و كفر است كه با اختيار از انسان سرزده است.

(يضل به كثيرا و يهدي به كثيرا و ما يضل به الا الفاسقين) (بقره / 26)، و يا «انّ الله لا يهدي القوم الظالمين» (انعام / 144). اين آيات در واقع از سخن قطعي خدا سخن مي‌گويد كه در برابر اعمال اختياري انسان، مطرح مي گردد.3

--------------------------------------------------------------------------------

[1] . ر.ك: معارف قرآن، مصباح يزدي، انتشارات در راه حق، قم، 1368، ج 1 و 3، ص 451.

[2] . تفسير موضوعي قرآن كريم، ج 1، ص 169، حضرت آيت الله جوادي آملي، چاپخانه اسوه، چ اول، بهار 1378.

[3] . با تلخيص از كتاب تدبر در قرآن، ولي الله نقي پور، ص 311، انتشارات اسوه، 1374؛ و ر.ك: البيان، آيت الله خويي، انتشارات دانشگاه آزاد، 1375، ترجمه از محمد صادق نجمي، ج 1، ص 150.
شنبه 25 خرداد 1387

این صفحه را در گوگل محبوب کنید

[ارسال شده از: خبرگزاري قرآني ايران]

[مشاهده در: www.iqna.ir]

[تعداد بازديد از اين مطلب: 336]