ادبيات توحيدي در متن ذخيره خوارزمشاهي

واضح آرشیو وب فارسی:راسخون:

ادبيات توحيدي در متن ذخيره خوارزمشاهي نويسنده:دکتر حسين حاتمي، متخصص بيماريهاي عفوني و گرمسيري چکيده تهذيب اخلاق، توجه به مبدا و دقت در هدفداري در خلقت موجودات و منجمله انسان، در سرلوحه فعاليت هاي مرتبط با تعليم و تعلم عرفا، شعرا، ادبا و دانشمندان افتخارآفرين ميهن مان قرار داشته و رکن اصلي موفقيت ها و افتخارآفريني هاي آنان را تشکيل مي داده و آنان نيز تمامي پديده هاي گيتي را با ديد اعتقادي و هدفدار، ارزيابي نموده نهال قامت رعناي آفريدگار قادر متعال را در ذره ذره جامدات، قطره قطره مايعات و لحظه لحظه اوقات مشاهده و بلکه با تمام وجود خود لمس مي نموده از مطالعه نمودهاي هستي، لذت مي برده، توفيق آگاهي هاي بيشتر و کشف حقايق و دقايق جاري را از خالق بي مانند، طلب مي کرده اند و جاي هيچگونه تعجبي نيست که اين ارتباط، متقابل بوده خداوند نيز طبق قولي که به رهجويان راه حقيقت داده است طرق دستيابي به رموز هستي را به آنان تعليم مي داده و ثمره اين ارتباطات با شکوه مکتب انسان ساز اسلام، چيزي جز رشد و ارتقاي امثال ابن سينا، رازي، فردوسي... و جرجاني در هزاره دوم ميلادي نبوده، است. در اين مقاله نيز با بهره گيري از کتاب ذخيره خوارزمشاهي و مخصوصاً نسخه رايانه اي آن سعي کرده ايم به جستجوي سبک نگارش اين کتاب پرداخته با گلواژه هاي ايزد، پروردگار، آفريدگار، جل و علا، عز و جل، عزاسمه، الله، قادر، متعادل، معين و ... به جستجو پرداخته با صدها واژه و جمله توحيدي و ده ها متن کوچک و بزرگ مرتبط با ادبيات توحيدي، مواجه گرديديم و دريافتيم که جرجاني نيز همانند ابن سينا کتاب نفيس خود را با بهره گيري از ادبيات توحيدي، نگاشته و پيام خداجوئي استدلالي را به تمامي دانشجويان پزشکي و پزشکان دانشجو ابلاغ نموده است. واژه هاي کليدي: ادبيات توحيدي، جرجاني، ذخيره خوارزمشاهي. مقدمه و هدف خداوند سبحان در بسياري از آيات قرآن مجيد و از جمله در آيات 91-190 سوره آل عمران، برخي از صفات خردمندان را برشمرده و متذکر شده است که آن ها کساني هستند که در خلقت آسمان ها و زمين و چگونگي آمد و شد شب و روز، تفکر و تدبر نموده آثار حکمت الهي را در سراسر هستي مشاهده کرده عملاً با تمامي حرکات و سکنات و رفتارهاي خود به ذکر معبود قادر متعال، پرداخته به هدفدار بودن خلقت، گواهي مي دهند... براساس اين تعريف، يکي از اين خردمندان، پروفسور روير، آناتوميست موحد فرانسوي است که در کتاب نفيس حيات و هدفداري مينويسد« حيات، کار تصادف نبوده و نمي تواند باشد. حيات کار فکري خلاق و مافوق طبيعي يعني خداست که بذر حيات را در جهاني که آماده پذيرش آن بوده شکوفا کرده است». خردمند فيلسوف ديگري به اسم ملاصدرا اين نقشه ازلي را « حرکت جوهري» ناميده مولانا جلال الدين رومي خردمند، ميگويد« چون نمي داند دل داننده اي/ هست با گردنده گرداننده اي». فردوسي خردمند مي گويد:« کزويست گردون گردان بپاي هم اويست بر نيکويي رهنماي». حافظ خردمند، مي گويد:« بلبل ز شاخ سرو به گبانگ پهلوي ميخواند دوش درس مقامات معنوي، يعني بيا که آتش موسي نمود گل تا از درخت، نکته توحيدي بشنوي»... و ابن سيناي خردمند در مقابل هدفداري در خلقت مثانه، سر تعظيم فرود آورده چنين مي نگارد:« آفريدگار توانا بدون کمک و ياري هيچ دستياري کارگاه وجود انسان را چنان با دقت آفريده است که هيچ نقص و خللي در آن وارد نيست... به راستي که کسي جز او سزاوار پرستش نمي باشد « و همه اينها يعني ادبيات توحيدي. بنابراين هدف از انجام اين پژوهش، سيري در ذخيره خوارزمشاهي و جستجوي سبک نگارش مزبور، بوده است و لذا در اين راستا پس از سپردن اين اثر نفيس، به حافظه رايانه، با بهره گيري از قابليت جستجوي کتاب رايانه اي مزبور، به يافتن واژه هاي کليدي مرتبط، نظير ايزد، پروردگار آفريدگار، جل و علا، عز و جل، عزاسمه، الله، قادر، متعال، معين و ... پرداخته با صدها واژه و جمله توحيدي و ده ها متن کوچک و بزرگ مرتبط با ادبيات توحيدي، مواجه گرديديم که ذيلا به شمه اي از آن اشاره خواهيم نمود. يافته ها جرجاني هر ده جلد کتاب ذخيره را با بسم الله الرحمن الرحيم کامل، شروع کرده در آغاز جلد اول بر پيامبر و خانواده او درود مي فرستد، در آغاز کتاب ششم، دعاي پر معناي الهم وقفنا لما تحب و ترضي( خداوندا ما را در آنچه که مورد رضا و رغبت توست موفق گردان)- را بر قلم خود جاري مينمايد، در پايان برخي از کتب از اينکه موفق به تأليف آن کتاب شده است بار ديگر خداوند را بر اين حسن توفيق مي ستايد، در سراسر کتاب خود بارها از جمله دعائيه انشاالله استفاده نموده، کراراً تقدير الهي و هدفداري در آناتومي و فيزيولوژي ارگان ها را گوشزد کرده به ترتيب نزولي از واژه هاي ذيل، به فراواني استفاده کرده است الله، تعالي، آفريدگار، عز و جل، ايزد، علا، بحمدلله، معين... بتوفيق الله. وي، هدفداري در تقعر کف پاها را اين چنين توصيف نموده: و کف پاي از سوي اندرون تهي کرده و از زمين برداشته، تا اندر وقت پايها را سبکتر از زمين بر توان ربود و بتوان دويد، فتبارک الله احسن الخالقين» و در مورد اعصاب محيطي، چنين نگاشته است: آفريدگار تبارک و تعالي نخاع را از دماغ رويانيده است پس از نخاع برابر هر اندامي عصبي بيرون آورده و بدان اندام پيوسته تا حس و حرکت به ميانجي اين عصب ها بدان اندامها ميرسد باذن الله و حسن تقديره» و نيز مينويسد:« بايد دانست که کارهاي طبيعت کاري اتفاقي و بيهوده نيست لکن عنايت ايزدي است که طبيعت را اين قوتها که ياد کرده شد بداده است و ارزاني داشته و قوتها را بر اين داشته که کار بر نسقي راست مي رانند و دليل بر آنکه اين قوتها هست آنست که چون نر و ماده بهم نزديک شوند کار هر دو برآيد و لذت هر دو حاصل گردد و نر و ماده را از اين کار جز لذت، قصدي و غرضي نيست و هيچ انديشه آن نه که تا آب ايشان کجا شود و از آن چيزي حاصل گردد و يا نگردد و اگر نه قوت طبيعي اندر رحم از بهر اين کار افتاده است که با عنايت ايزدي آن آبها را در حال بگيرد و نگاه دارد آن آب ضايع شدي و اگر نه قوت جاذبه است که خوني به اندازه و شايسته غذاي او جذب مي کنند غذا از کجا يافتي و چگونه پرورده شدي و اگر نه قوت مدبره است که اين قوت را بر اين کار دارد تا غذا به اندازه جذب کند ممکن بودي که بيشتر جذب کردي و نطقه اندر وي غرق شدي يا کمتر جذب کردي و پرورده نشدي يا بودي که غذاهاي غليظ جذب کردي و شايسته نيامدي يا لطيف تر جذب کردي و بدو پيوسته نشدي و مانند نگشتي و اگر نه قوتي است که آنرا مغيره اولي گويند از يک مني يکسان چندين گونه اندامها چون دل و دماغ و استخوان و عصب و عروق و شرائين چگونه پديد آمدي و اگر نه قوت مصوره استي که به تدبير قوت مدبره شکل هاي اندامها و تهي و پري و خردي و بزرگي و سختي و نرمي پديد مي کردي از يک مني يکسان، چندين گونه ترکيب پديد آمدي و اگر نه قدرت غاذيه استي و ديگر ناميه چه واجب کردي که خون طمث غذاي او شدي و اندر رحم بباليدي و بزرگ شدي اينهمه به تقدير و تدبير آفريدگار است فتبارک الله احسن الخالقين( حرکت جوهري) و هم در اين رابطه است که نويسنده موحد کتاب حيات و هدفداري مينويسد:« روابط متقابل، دليل نماياني از فلسفه آفرينش ميباشد زيرا اين روابط، وجود يک نقشه و اراده اي را آشکار مي کند. اين نقشه در تشکيلات قابل تحسيني که براي انجام دقيق ترين تظاهرات اعمال حيات، اختصاص يافته اند موجود مي باشد. اما اين نقشه، مديون فکر خلاقش مي باشد و وجود اراده اي را اثبات مي کند. پس چون نتيجه اراده اين سازنده، شاهکاري با عظمت و کامل بوده است، به علت اين عظمت و کمال، نمي تواند موجد آن بجز قدرتي مافوق نيروهاي طبيعي چيز ديگري باشد. جرجاني مي افزايد:« آفريدگار تبارک و تعالي کاسه سر از استخوان آفريد تا سلاحي باشد که آفتها از دماغ باز دارد، و شکل او گرد آفريد دو معني را: يکي آنکه تا آفتها کمتر پذيرد، چه دورترين شکلي از آفت ها شکل گرد است، دوم تا مغز که مي بايد در ميان وي باشد بيشتر گنجد...» و در مجموع به هرکدام از ارگان هاي با عظمت بدن که رسيده نهال قامت رعناي آفريدگار را ديده و ضمن توضيحات لازم در حد بضاعت علمي آن زمان به ستايش پروردگار نيز پرداخته است. وي هدفداري و برنامه ريزي مدبرانه را نه تنها در شکل و اندازه و انسجام و هماهنگي اعضاء مختلف بدن انسان بلکه در تمامي نمودهاي هستي، مشاهده کرده زمين را بستر مناسبي مي داند که براي ادامه حيات، گسترده و به مناسبترين طريقه ممکن، آب مورد نياز آن تأمين گرديده و به دليل نياز موجودات مختلف به آب هاي همراه با املاح مناسب، آن را با املاح لازم، ممزوج نموده است. او در اين مورد چنين نگاشته است« ببايد دانست که آن سبب عنايت ايزدست سبحانه و تعالي که پاره اي از زمين از آب برهنه کرد تا آرامگاه آدميان و ديگر جانوران باشد و عنايت دوم آنست که اينجا که از آب برهنه کرد بيشتر آن از سوي شمالي کرد تا اين آرامگاه خوشتر باشد و هواي آن درست تر و صافي تر و باشندگان در آن تندرست تر و قوي تر باشند و عنايت سوم آنست که چون اينجا از آب برهنه کرد علم او از پيش رفته بود که باشندگان زمين را از آب چاره نباشد و بر اين پاره زمين جايگاه آب و جايگاه زمين را يکي کرد و آب را در وي براند و پراکنده کرد تا به همه جاي به اندازه ميرسد و همه باشندگان زمين را از آن بهره مي باشد، پس از آنجا که طبيعت آبست آب سبکتر است از زمين و جاي او بالاي زمين است و آنجا که عنايت ايزدي است در اين پاره زمين که آرامگاه جانوران است سبکي از آب ستده شده است و به قهر، جاي آب و زمين يکي کرده است و گرداني و سبکي هر دو يکسان کرده که نه آن از اين گرانتر آيد و نه اين از آن سبکتر نمايد تا هر دو بهم آميخته مي باشند از بهر صلاح جانوران، فتبارک الله احسن الخالقين. جالب توجه است که با پيشرفت علوم و به کارگيري تکنولوژي پيشرفته نه تنها انسان نتوانسته است منکر وجود نظم و هماهنگي و هدفداري در جهان هستي شود بلکه با درک عميق تر، و دلايل محکم تري با بهره گيري از ادبيات توحيدي، دخالت قطعي فکر خلاقه اي در خلقت هستي، را بيان نموده است به طوري که در نيمه اول قرن نوزدهم ميلادي، به فاصله بيش از شش قرن پس از وفات جرجاني، آناتوميست فقيد فرانسوي پرفسور روير در کتاب حيات و هدفداري، مي نويسد:« بطور خلاصه، عناصر اصلي ساختمان ماده زنده، عناصري که قسمت بيشتري از توده آنرا مي سازند، اجسام ساده اي مي باشند که وزن اتمي کم دارند و در آب محلول هستند و دماي مخصوصشان بالا است و به مقدار زياد در طبيعت يافت مي شوند. اگر اين اجسام چنين صفات و ويژگيها را نداشته باشند، حيات به وجود نخواهد آمد. معهذا تمام اجسام سبکي که اين صفات و اختصاصات را که شرح دادم دارا هستند، در موجود زنده يافت نمي شوند بلکه انتخابي به عمل آمده است که مواد سبک و بي فايده را حذف کرده است و برعکس بعضي مواد سنگين را که به مقدار متناسب براي تشکيل بدن ضروري بوده اند به اندازه خيلي کم اضافه نموده است. بين نتيجه از پيش خواسته شده و ساختمان ماده زنده که کوچکترين اجزاء آن مناسب براي کارهاي متعددش مي باشد، توافق و تناسب کاملاً نزديکي هست. در اعلي مرتبه تکامل و بر اثر آن، جهش متنهي به تشکيل انسان شده است، انساني که در سطح خيلي بالائي در سايه فکر خود بر تمام دنياي حيواني تسلط دارد و اين فکر، انسان را به آن حد بالا برده است که به او اجازه مي دهد حتي خالق خود را درک کند.» بحث و نتيجه گيري هرچند جرجاني براي تأليف ذخيره خوارزمشاهي از کتاب قانون در طب ابن سينا استفاده هاي فراواني برده است و ابن سينا نيز آن کتاب را با بهره گيري از ادبيات توحيدي، به رشته تحرير در آورده است ولي از لحاظ اين شيوه نگارش، بدون شک ذخيره خوارزمشاهي بسيار، غني تر از قانون مي باشد و نيز به تعبير قرآن مجيد دريافتيم که دانشمند افتخارآفرين، پزشک عاليقدر، سيد اسماعيل جرجاني نيز جزو خردمندان موحد بوده است. لازم به تأکيد است که ما دانشجويان پزشکي و پزشکان، دانسته يا ندانسته پا در وادي مقدسي نهاده ايم و بار امانت سنگيني را به دوش مي کشيم. بار امانت محرميت جان و مال و ناموس مردم و بار امانت مهندسي دستگاهي را که به تعبير امام علي(ع) به دستان مبارک حق ساخته شده و عمارتي که به دست پرتوان او بنا شده و خلاصه و عصاره کل هستي و چکيده آنچه در لوح محفوظ است و چه نيکوست که با اقتداء به شيوه توحيدي عرفا و حکمايمان حافظ، فردوسي... و مولوي و اساتيد و پيشکسوتانمان ابن سينا، جرجاني... و پروفسور روير، همواره خود را در محضر او احساس کنيم و پندار، گفتار و کردار پزشکيمان را بر بستر عقيدتي محکمي که نشأت ابن سينا در دوران ترک تازيهاي شش جناح محارب( سامانيان، سلجوقيان، غزنويان، ديلميان، آل بويه و آل مامون) اعتنائي به نزاع هاي آنان ننموده و همواره محيط امني را براي آموزش و پژوهش و تأليف، برگزيد ما نيز سعي کنيم ادامه دهنده راه او باشيم و همچون پيش کسوتان افتخار آفرين خود، ادبيات توحيدي را در گفتار و نوشتار خود به کار بنديم و در سختيها از او کمک بخواهيم، انشاالله. منابع 1. قرآن مجيد. 2. ه. روير: حيات و هدفداري، ترجمه دکتر عباس شيباني، شرکت سهامي انتشار، سال 1350( ضميمه نسخه رايانه اي مثنوي معنوي). 3- مولوي، جلال الدين: مثنوي معنوي، نسخه رايانه اي، معاونت تحقيقات و فناوري وزارت بهداشت، ويرايش دوم، سال 1377. 4- فردوسي، حکيم ابوالقاسم: شاهنامه، نسخه رايانه اي، معاونت تحقيقات و فناوري وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکي، ويرايش اول، سال 1377. 5- حافظ، شمس الدين محمد: ديوان حافظ، نسخه رايانه اي، معاونت تحقيقات و فناوري وزارت بهداشت، سال 1376. 6- ابن سينا، حسين: قانون در طب، نسخه رايانه اي معاونت تحقيقات و فناوري بهداشت، ويرايش دوم، سال 1377. 7- جرجاني، سيد اسماعيل: ذخيره خوارزمشاهي، نسخه سعيدي سيرجاني و نسخه هاي دکتر جلال مصطفوي. 8- گوهرين، سيد صادق، حجت الحق ابوعلي سينا: انتشارات توس، چاپ اول، سال 1374. منبع: نشريه فكر و نظر شماره 2-3
#فرهنگ و هنر#

این صفحه را در گوگل محبوب کنید

[ارسال شده از: راسخون]

[مشاهده در: www.rasekhoon.net]

[تعداد بازديد از اين مطلب: 272]