آيت الله بهجت و جريان زندگي سياسي در عصر غيبت

واضح آرشیو وب فارسی:راسخون:

آيت الله بهجت و جريان زندگي سياسي در عصر غيبت نويسنده:دكتر عبدالوهاب فراتي * آيت الله العظمي بهجت (ره) برخلاف همگنان سنتي خود در حوزه ي علميه ي قم، از منظر ايجابي به سياست مي نگريست و واجد آرايي مهم در اين باره بود. او كه در سال هاي مشروطه ي دوم روانه ي حوزه ي علميه ي نجف گرديد از نزديك با رهبران مشروطه و مشروعه خواه آن ديار، آشنا و از آنان گفته هاي مهمي نقل نمود كه امروزه ارزش تاريخي دارد. او پس از بازگشت به ايران، سال هاي انتقال قدرت در عصر جمهوري اسلامي را مشاهده و از نزديك با مسائل و رخدادهاي سياسي اين دوره نيز رو به رو گرديد، اما بدون اين كه در سياست، دخالتي ورزد، همواره به عنوان ناظري امين از كليت نظام برآمده از انقلاب اسلامي حمايت مي كرد و به صورت مختلف در شرعي شدن حكومت، تذكراتي خيرخواهانه مي داد. واژه هاي كليدي: نگاه هاي سلبي و ايجابي به سياست، مشروطه، مشروعه، حكومت اسلامي. مقدمه آيت الله محمدتقي بهجت فومني در اواخر سال 1294هـ.ش در شهر فومن از توابع گيلان در خانواده اي مذهبي، ديده به جهان گشود، پدرش، كربلايي محمود بهجت از مردان مورد اعتماد آن ديار بود كه ضمن اشتغال به كسب و كار، عبا بر دوش بر پيشخوان مغازه ي خود مي نشست و به رتق و فتق امور مردم مي پرداخت و اسناد و قباله هاي آنان را نيز به امانت نزد خويش نگه مي داشت. علاوه بر اين، وي نيز طبعي شاعرانه داشت و در مراثي اهل بيت، به ويژه امام حسين (ع) شعر مي سرود. (1) محمدتقي كه پنجمين فرزند خانواده به حساب مي آمد، پس از تحصيلات ابتدايي، در همان شهر به تحصيل علوم ديني پرداخت و در 1308هـ.ش در حالي كه چهارده سال بيشتر نداشت، روانه ي عراق شد و در شهر كربلا سكنا گزيد. در كربلا، چهار سال ماند و بخش عمده اي از مباحث فقه و اصول در دوره ي سطح حوزه را به پايان رساند و سپس در سال 1312هـ.ش جهت ادامه تحصيل به نجف اشرف هجرت نمود. در اين شهر، بخش هاي پاياني دروس سطح را نزد اساتيد بنامي همچون شيخ مرتضي طالقاني، محمد هادي ميلاني و سيد ابوالقاسم خويي خواند و سپس به حلقه ي درس بزرگاني مثل سيد ابوالحسن اصفهاني، آقا ضياء عراقي، ميرزاي نائيني و البته شيخ محمد حسين غروي اصفهاني، معروف به مرحوم كمپاني پيوست. بدون ترديد، كمپاني كه بهجت، بيش از همه شاگردي او را نموده بود، تأثيرات زيادي بر سلوك فردي و مباني علمي او نهاد. كمپاني كه از شاگردان بارز و برجسته ي آخوند خراساني به حساب مي آمد، پس از رحلت استادش، موقعيتي ويژه در نجف يافت. با اين همه، درس او بسيار سنگين، اما پرمحتوا بود؛ به گونه اي كه فقط براي طلاب فاضل، قابل استفاده بود. در حالي كه محل درس ديگر اساتيد نجف، از طلاب علوم ديني پر مي شد، درس او چنين نبود و تنها تعداد انگشت شماري از طلاب در اطراف حجره اي گرد او مي آمدند. گذشته از قوت علمي او در فقه و اصول، اساساً وي اهل مراقبه، سكوت و محاسبه بود، پيوست فكر مي كرد، به ندرت سخن مي گفت، در مجالس و محافل كه بين علما بحثي در مي گرفت، سكوت مي كرد. در هر جاي مجلس كه خالي بود مي نشست و بسيار متواضع، خوش اخلاق و آرام بود. با آن كه ثروت فراواني از پدرش به او رسيده بود،‌ همه را به فقرا و طلاب بخشيد و خود چيزي نداشت. (2) آيت الله بهجت كه همواره از كمپاني به «استاد ما» تعبير مي كند، خصائصي بسيار نزديك به او دارد، از مباني فقهي و اصولي گرفته تا شيوه ي تدريس او و نيز توجه وافرش به عبادات و اذكار يوميه، براي كساني كه احوالات و آثار مرحوم كمپاني را ديده و يا شنيده اند، جذابيت خاصي دارد. (3) حتي شهيد مطهري نيز به دليل اين كه بهجت، درس كمپاني را ديده است، ‌به طلاب سفارش مي كرد به حلقه ي درس او به ويژه اصولش بپيوندند. (4) اما آن چه بر تشابهات سلوك فردي و علمي بهجت با كمپاني مي افزايد و به او در ميان معاصرينش تمايز مي بخشد تربيت عرفاني او نزد عارف نامي آن روزگار، يعني سيدعلي قاضي است. به احتمال قوي، يكي از دلايل عزيمت بهجت به نجف اشرف و ترك كربلا، حضور قاضي در نجف بود كه او را شتابان در سن 18 سالگي روانه ي آن ديار كرد و ساليان متمادي، شاگردي او نمود. در آن زمان، حوزه ي علميه ي نجف، گذشته از قوت و اتقاني كه در مباحث اصول و فقه اسلامي داشت، محلي مناسب نيز براي سير و سلوك عاشقاني مثل بهجت بود. وجود عارفاني در آن ديار، فضاي معنوي حوزه ي نجف را قوت مي بخشيد و هر طالب عاشقي را در خود زمين گير مي كرد. به نقل از خود آيت الله بهجت در حرم مطهر حضرت امير عليه السلام، بيش از 70 نفر در قنوت نماز وترشان دعاي ابوحمزه ي ثمالي مي خواندند؛ چيزي كه او را همواره از فقدان يا قلتش در ميان حوزويان نگران مي سازد. (5) آيت الله قاضي، كه خود از شاگردان شيخ الشريعه اصفهاني و آخوند خراساني به حساب مي آمد، در عرفان به حقايق والايي دست يافته بود. بيتوته هاي او در مسجد كوفه و سهله، معروف و نمازهاي طولاني و حزينش مي توانست افرادي مثل بهجت و علامه طباطبايي و شهيد دستغيب را مجذوب خود كند. جذبه اي كه او را مجبور مي ساخت تا افراد ديگري را به حلقه ي درس عرفان قاضي نيز دعوت كند. آيت الله بهجت كه در نخستين دوره ي درس خارج اصول آيت الله خويي نيز شركت كرده بود در اين باره مي گويد: بنده مدتي در درس آيت الله خويي شركت مي كردم. روزي صحبت ايشان در رابطه با استعمال لفظ در اكثر از يك معني فرمودند كه اين گونه استعمال كه مستلزم دو لحاظ آلي و استقلالي است و جمع بين دو لحاظ در يك استعمال محال است، در همان سن جواني به آيت الله خويي عرض كردم: ممكن است نفس انسان به مرتبه اي از قوه برسد كه بتواند بين اين دو لحاظ جمع كند. البته اين مطلب را به بهانه ي انتباه آيت الله خويي به لزوم تحصيل معارف الهيه و اتصاف به صفات اولياء الله عنوان كرديم، آيت الله خويي، علت عنوان اين مطالب را جويا شدند و بعد از توضيح بنده پرسيدند به چه كسي و كجا مراجعه كنم؟ بنده، حضرت آيت الحق سيد علي قاضي را معرفي كردم. (6) بدين سان مي توان گفت كه آيت الله بهجت، نقطه اي است كه مرحوم كمپاني و سيد علي قاضي به تلاقي مي رسند و اين گونه بركات علمي و عرفاني خود را از طريق او به ديگران منتقل مي سازند. به همين دليل، بهجت، محصول دو مكتب اصولي و عرفاني حوزه ي علميه ي نجف در سال هاي پاياني مشروطيت است كه تعقل، عرفان و توجه به امور سياسي از خصايص بارز آن به حساب مي آيند. اهتمام آيت الله بهجت به مباحث امامت و مداومت او بر ادعيه و زيارات مأثوره، ساده زيستي و شهرت گريزي او در كنار اهتمامش به زيّ طلبگي و نيز فراروي او از ظاهر حديث و تأكيد وافرش بر تعقل پيرامون مفاد احاديث مروي، (7) يادآور مشي و سلوك كمپاني و قاضي در دوره ي معاصر است. اما آن چه براي جواني مثل بهجت اهميت داشت، بازتاب تحولات نهضت مشروطه در ميان حوزه ي نجف بود كه او از مسير مخالفان و موافقان مشروطيت در يافته ـ‌ و در سال هاي اقامتش در ايران در حاشيه ي دروسش به شاگردانش بازگو مي كرد. گر چه او همانند سيد كاظم يزدي، نظري مخالف با مشروطه داشت و همواره بي علاقگي خود به ديدگاه استادش، يعني ميرزاي نائيني در حمايت از مشروطه را نشان مي داد، اما هيچ گاه سياست در كانون تأملات او قرار نگرفت و او نيز همانند بسياري از نظريه پردازان سنتي كه عمدتاً متأثر از لطمات وارده بر روحانيت در سال هاي پس از مشروطه به سياست بدبين بودند، در كرانه به سياست مي نگريست و هرگز خود را به گفت و گوهاي روحانيون سياسي متصل نكرد. با اين همه، او نظام مشروطه را مصداق حكومت اسلامي نمي دانست و برخلاف ميرزاي نائيني آن را دفع فاسد به افسد (مشروطه) مي انگاشت. شايد به همين دليل بود كه در نجف در محفل كوچك درسي خود، به تفصيل از ولايت سياسي فقيهان سخن گفت (8) و بعدها آن را تنها حكومتي دانست كه مي توانست متصف به وصف اسلامي در عصر غيبت شود. (9) بهجت و بازگشت به ايران بدين ترتيب، آيت الله بهجت پس از شانزده سال اقامت در عراق، در حالي كه استادش كمپاني تقليد بر او را حرام و بر اجتهادش صحه نهاده بود، (10) در سال 1324 شمسي، به ايران مهاجرت، پس از دريافت اخبار مرگ اساتيدش در نجف، از بازگشت به آن ديار، منصرف و در قم سكني گزيد. او در شرايطي، وارد حوزه ي علميه ي قم شد كه روحانيت، دوران بد رضاخاني را پشت سر نهاده و هم اينك در حال بازسازي و تقويت خود با رهبري داهيانه ي آيت الله بروجردي بود و اين مي توانست مجتهد تازه واردي مثل او را در اين شهر به شكوفايي برساند. در ابتدا، وي به حلقه ي درس آيت الله حجت كوه كمره اي ـ ‌يكي از مراجع ثلاث پس از ارتحال آيت الله شيخ عبدالكريم حائري ـ پيوست و سپس همراه فضلاي آن روز حوزه به درس بروجردي حضور يافت و به تدريج به برجستگي در فهم درس و اشكال بر استاد شهرت يافت. وزانت علمي مرحوم كمپاني در ميان اصوليين قم، زمينه اي شد تا شاگرد او يعني بهجت، به تبيين ديدگاه هاي او در ميان گروهي از طلاب بپردازد و اين مي توانست براي فضلايي كه طالب شنيدن ديدگاههاي كمپاني در باب اصول فقه از زبان شاگردش بودند، جذابيت بيافريند. (11) با اين همه، شيوه ي تدريس او همانند استادش، كمپاني، غير معمول بود و علاقمندان زيادي به گرد خود جمع نمي كرد. او برخلاف دروس خارج فقه و اصول كه معمولاً استاد، مطلب را تبيين و سپس اقوال علماء را يكايك نقل و سپس نظريه ي مختار را توضيح مي دهند، در حالي كه نشسته و زانوهايش را بغل گرفته بود، مسئله اي را مطرح و به صورت پرسش و پاسخ احتمالي، بحث را اداره مي كرد. (12) همين ويژگي سبب مي شد تا طلابي كه اهل مطالعه بودند روانه ي درس او شده و به گرمي محفل درسي او بيفزايند. (13) اما آنچه بيش از همه، به او در حوزه ي علميه ي قم برجستگي مي بخشد سلوك اخلاقي و عرفاني اوست كه هر كس تا آخر، ارادت مند او مي شود. گذشته از توسلات منحصر بفردي كه با اهل بيت (ع) دارد، واجد كرامات زيادي است كه به ندرت از خود او شنيده شده است. بنابر شاهدان و همراهان دائمي او، تا كنون حتي يك مكروه و ترك مستحب از او ديده نشده (14) اگر بخواهد پشت سر خود را مي بيند. (15) رويايش براي ديگران حجت شرعي است. (16) هم چنان كه آيت الله مصباح يزدي ـ‌ كه 15 سال در حلقه ي شاگردان بهجت به سر برده ـ ‌تأكيد مي كند شايد كسي كه از نزديك، بهجت را نشناسد خيال كند همّ و غم او عبادت، نماز و درس است و اساساً توجهي به امور سياسي و اجتماعي ندارد، اما به نظر مي رسد كه وي به بسياري از امور اجتماعي و سياسي،‌ التفات دارد، ولي بيش از آن كه خود را درگير چنين اموري بنمايد، شاگردانش را سفارش مي دهد كه به اين گونه مسائل اهميت دهند. استدلال او بر چنين سفارشي نيز آن است كه اگر كساني كه به مسائل معنوي و علمي تقيٌد دارند به امور سياسي نپردازند، روزگاري فرا مي رسد سياست و اجتماع به دست نااهلان مي افتد و جامعه از مسير خودش منحرف مي گردد. (17) البته مراد او از پرداختن به چنين اموري نه تصدي گري سياسي، بلكه فعاليت هاي فرهنگي است كه منافاتي با شئون طلبگي ندارد. (18) بر اساس اسناد و مدارك موجود، گر چه اثري از بهجت در نهضت اسلامي مشاهده نمي شود، اما او همواره مؤيد انقلاب و بر روحانيوني كه به نهضت پيوسته اند تأثير زيادي نهاده است. به گونه اي كه برخي او را در كنار امام خميني و علامه طباطبايي، سه ركن انقلاب در بعد تربيت روحانيون انقلابي مي دانند. (19) آيت الله بهجت در اوايل دهه ي چهل بارها تأكيد مي كرد اينها دارند دين را از بين مي برند. روزي شخصي به ايشان عرض كرد احتمال نمي دهيد آيت الله خميني در مخالفت با شاه، تندي مي كند؟ وي در جواب فرمود: شما احتمال نمي دهيد كه خيلي كُند مي رود؟ شايد مقصود ايشان از اين جمله اين بود كه امام مي بايست عليه پهلوي اعلام جهاد مي كرد. (20) حتي آيت الله محمد هادي فقهي مي افزايد: زماني كه امام خميني را تبعيد كردند، ايشان در درس گفتند كساني نيستند بروند اين سران را بكشند؟ (21) علاوه بر اين، روابط دوستانه اي كه ميان او و امام خميني برقرار بود همواره او را خير خواه انقلاب و دعاگوي آن فقيد مي ساخت. (22) به هر ترتيب، بهجت كه امروزه يكي از مراجع طراز اول ايران به حساب مي آيد و روابط صميمي نيز با مقام معظم رهبري دارد به تدريج پس از ارتحال امام خميني به مرجعيت رسيد. گذشته از كسان بسياري از جمله آيت الله بهاءالديني كه بر مرجعيت وي تأكيد مي كردند. (23) خصائص علمي و عرفاني او سبب مي شد تا همگان بر احراز چنين مقامي صحّه نهند و از مرجعيت اش حمايت كنند. مروري بر مواضع او در دوره ي مرجعيت نشان مي دهد كه او گر چه همواره نگاهي به آينده ي نزديك، يعني ظهور دولت امام زمان عليه السلام دارد، اما همواره نگران احوال جامعه ي بشريت و تبعاً خواهان برپايي جامعه ي ايماني در سال هاي پيش از ظهور است، چيزي كه او از مسير دعا كردن و نحوه ي تعامل پارسايانه اش با مردم پي مي جويد. با اين همه، آن چه در آرا و سلوك او مشهود است و همان نيز همواره او را در جمع نظريه پردازان سنتي نگه مي دارد، همان منظري است كه او از درون آن به مسائل كنوني انسان معاصر مي پردازد. در واقع، او بيش از آنكه به موضوعات كلان جامعه با آن پيچيدگي هاي نويني كه به خود گرفته اند، بنگرد، بر حسب مناسبات قديم با آنها به تعامل مي پردازد و اين شايد مهم ترين وجه فارق عالماني مثل او از نظريه پردازان متجدد در درون حوزه ي علميه ي قم باشد كه آنان نه تنها مناسبات و مهندسي اجتماعي گذشته را ناكافي، بلكه موجب تعطيلي احكام شريعت اسلامي مي دانند. براي مثال، آيت الله بهجت، بدون اين كه تبييني از مسئله ي بي عدالتي و يا فقر ارائه دهد مي كوشد آن را بر حسب راه حل هاي گذشته حل نمايد. «چه خوب است در هر شهري و دهي و مجتمعي، مهمانخانه هاي مجاني براي فقرا و مساكين باز مي شد ... در عرب هاي باديه نشين و دهات و روستاهاي عراق و نيز بين كربلا و نجف، قبلاً در هر يك فرسخ ـ و يا كمتر و بيشتر ـ ‌يك مضيف بود كه از رهگذران و زايران پذيرايي مي كردند، حتي اگر انسان در آن جا يك وعده نهار يا شام نمي خورد، ناراحت مي شدند، هر كس به اندازه ي وسع خود، مضيف خود را اداره مي كرد. بنده يكي دو مرتبه به اين مضيف ها رفته ام ... آيا اگر در همه ي بلاد اسلامي، اين گونه مهمانخانه ها برقرار مي بود مرام كمونيستي مي توانست در آنها رخنه كند!؟ آيا اگر خمس و زكات ها داده شود وضع مسلمانان اين گونه بود؟ در روايت است كه اگر عدل و داد اجرا مي شد [و خمس و اموال به سادات داده مي شد] هيچ كس از خاندان هاشم و مطلٌب به زكات نيازمند نمي شدند. از بعضي از آخوندهاي عرب شنيدم كه مي گفتند: گاهي اتفاق مي افتاد كه شخصي يك سال در اين مضيف ها مي ماند». (24) آيت الله بهجت و نظريه ي مشروطه روايت آيت الله بهجت كه اندكي از روزگار مشروطه را در سال هاي 1309 ـ 1324 شمسي در عتبات عاليات به سر مي برده، غير جامع، اما حاوي نكات مهمي درباره ي تنوعات فكري روحانيت در قبال نهضت مشروطيت است. او در گزارش هاي پراكنده اي كه از آن دوران مي دهد روحانيت را به چند گروه تقسيم مي كند: 1) گروه اول همان مشروطه خواهان هستند كه به رهبري آخوند خراساني «در قضاياي مشروطه، تأسيس، تأئيد و امضاي آن وارد شدند، ولي نتوانستند از آن خارج شوند». (25) استدلال اين گروه در حمايت از مشروطه «اين بود كه دولت قاجار، ظالم و مستبد است و دفع ظلم با مشروطه امكان پذير مي باشد؛ بنابراين، براي دفع ظلم قاجار، مشروطه واجب است». (26) ظاهراً آخوند خراساني نيز بنا به اعتمادي كه به مشروطه خواهان ظاهر الصلاح داشت، مشروطه را پذيرفت، «تعدادي از تجار حامي مشروطه در نجف اشرف به هنگام پائين آمدن آخوند از پله هاي اطاق مطالعه ي شخصي خود و عزيمت به محل درس، از او در باب اساس مشروطيت امضا گرفتند؛ در حالي كه تمام فكر آخوند، صرف جمع آوري مطالب درس بود». (27) با اين همه، همينان پس از به قدرت رسيدن، براي آخوند نوشتند اين گونه نيست كه ما همه ي فرمايشات شما را بپذيريم. (28) گذشته از اين كه از نظر آيت الله بهجت كه معتقد است «اگر جريان مشروطيت اتفاق نمي افتاد مرحوم آخوند خراساني در مرجعيت تعين ميرزاي شيرازي بزرگ را داشت» اساساً مشروطه قادر به دفع ظلم نبود و هرگز نمي توانست به تقليل آن بينجامد. در واقع، ‌آنان «غافل از اين بودند كه ظلم را چگونه بايد رفع و برطرف كرد؟ آيا مي توان ظلم را با چيزي تقليل داد كه «خود اشدّ ظلماً است». (29) در واقع، آيت الله بهجت، برخلاف استدلال مشروطه طلبان، نظام مشروطه را دفع افسد به فاسد نمي دانست، بلكه آن را فاسدتر از نظام سلطنت مي انگاشت. دلايل او بر چنين ايده اي، علاوه بر اين كه او مشروطه را نظامي غير ديني مي انگاشت و به نقل از آقا ضياء عراقي مشروطه را به پوشاندن لباسي فرنگي و انگليسي بر تن ايرانيان تشبيه مي كرد، (30) اساساً براي او قابل قبول نبود كه «مقدسين علماء» با مشروطه مخالف، و در عين حال مشروطه نظامي درست باشد. (31) علماي مشروطه خواه به اسم تقليل ظلم قاجار به ميدان آمدند و مشروطه را تائيد و امضاء كردند. اما چه تقليلي كه سرانجام حاضر نشدند بگويند ما با مشروطه ي موافق شرع و دين (مشروطه ي مشروعه) موافقيم و سرانجام كار به جايي رسيد كه موافقت قوانين مجلس با نظر طراز اول فقها را كه به همين وسيله مردم و علماي اسلام و نجف را اغفال كرده بودند اسقاط كردند و آن شخصي كه موافق مشروطه بود، گفت: مگر مي شود قانون با مذهب موافقت كند، آن هم مذهب شيعه؟! و وكلاي مجلس در تطابق قانون با دين توقف و ترديد داشتند از اطراف تلگراف آمد كه از اين بهتر نمي شود. (32) گروه دوم نيز روحانيوني مثل «مرحوم شيخ فضل الله نوري بودند كه اول وارد مشروطه شدند، ولي بعد از آن خارج و به مخالفت با آن پرداختند». (33) نوري وقتي دريافت كه مشروطه از سوي سفارت انگليس تأييد و پشتيباني مي شود و كسان ديگري غير از علما و متديٌنين و به تعبير ايشان پاچه ور ماليده ها از مشروطه حمايت مي كنند و ديد كه اين دو طايفه ي روحاني و غير روحاني در صف مشروطه خواهي با هم جمع نمي شوند و در يك صراط و يك خط و يك راه و به منظور يك هدف حركت نمي كنند از مشروطه دست كشيد و فرمود: مشروطه بايد مشروعه شود، مشروطه خواهان با شايعه پراكني وانمود كردند كه ايشان موافق مشروطه است، ولي استبدادها با رشوه او را خريده اند». (34) البته پيش گويي يا تحليل نوري از دخالت دولت انگليس در واقعه ي مشروطه نيز بعدها براي برخي از حاميان مشروطه روشن گرديد. «يكي از آقايان مي گفت: بعد از گذشت بيست سال از جريان مشروطه فهميديم كه براي دولت انگليس كار مي كنيم نه به نفع دين». اين چيزي بود كه «در اول امر مشروطه، علما پيش بيني» (35) كرده و آينده را ديده بودند. شيخ فضل الله نوري علاوه بر اين كه مي فرمود: مشروطه، مقدمه ي كشف حجاب است و كشف حجاب از لوازم مشروطيت به حساب مي آيد تأكيد نيز مي كرد كه «مشروطه، مقدمه ي جلوگيري و مبارزه با روحانيون است». (36) و اين همان چيزي بود كه روزي سيد كاظم يزدي در نجف در محضر عده اي از هواخواهان مشروطه كه با شعر و نثر از مشروطيت تعريف و تمجيد مي كردند، گفته بود «در مشروطه مواظب عمامه هايتان باشيد». (37) مرحوم شيخ فضل الله نوري از پيش خبر مي داد كه كشف حجاب از لوازم مشروطه است. آن مرحوم مي ديد كه مقررات مشروطه به ظاهر، اسلامي است، ولي از مصادر لاابالي و بلكه بي دين، سرچشمه مي گيرد و تأييد مي شود. لذا به مشروطه خواهان گفته بود: مرا مي كشند شما را هم مي كشند. (38) «در نهايت نيز چنين شد علاوه بر نوري، سيد عبدالله بهبهاني را تيرباران و شخصيت هاي بزرگي مانند مرحوم آل مقابين از علماي كاظمين و آقايان بحرالعلوم و خرگامي از علماي رشت را كشتند، ولي هيچ كس حتي بستگانشان نفهميدند چه كسي آنها را كشته است». (39) اما آن چه در اين حادثه اهميت مي يافت، بازتاب اعدام نوري در حوزه ي علميه ي نجف بود. كشته شدن مرحوم شيخ فضل الله نوري مثل توپ در نجف صدا كرد و عليه مرحوم آخوند خراساني تمام شد. اگر اين قضيه نبود رياست مطلقه و مرجعيت عامه مانند ميرزاي شيرازي بزرگ به ايشان مي رسيد. لذا وقتي بعد از قتل مرحوم نوري نزد مرحوم آخوند آمدند، فرمود: دنياي مرا از بين برديد، آيا مي خواهيد آخرتم را هم از بين ببريد؟! (40) مرحوم شيخ محمد حسين اصفهاني معروف به كمپاني يا همو كه همواره آيت الله بهجت از او به استاد ما ياد مي كند نيز تأكيد كرد كه از زماني كه شيخ فضل الله نوري‌ را به دار آويختند، ديگر اين ملت روز خوش نخواهند ديد. (41) با اين همه، بهجت با بيان اين مطلب كه «ان عدّتم عُدنا» (42) يعني اگر برگرديد ما نيز بر مي گرديم، به طور ضمني توصيه مي كند كه اگر از افعال خود در مشروطه توبه كنيم و رابطه ي خود با خدا را اصلاح كنيم، پيش بيني كمپاني اتفاق نخواهد افتاد. (43) گروه سوم نيز روحانيوني بودند به رهبري آسيد كاظم يزدي كه نه وارد جريان مشروطه خواهي شدند و نه هم آن را تأييد كردند. (44) يزدي همان كسي است كه بهجت از او به عنوان يكي از مقدسين مخالف مشروطه ياد مي كند كه گويا «مؤيد من عندالله» بود. از نظر او يزدي، آينده ي مشروطه را پيش بيني و آن را مصداق «كلمة حق يراد بها الباطل» مي دانست (45) و با بهره اي كه از مقام ثبوت داشت لوازم عقلي و عادي و آثار مترتبه و مترقبه ي مشروطه را ملاحظه و با آگاهي با آن مخالفت ورزيد. (46) گر چه مخالفت هاي او در شرايطي كه نجف، هواخواه مشروطه بود او را مجبور مي ساخت «براي مدتي نزد شيوخ عشاير نجف اشرف پناهنده شود تا از گزند مشروطه خواهان آن ديار كه خواهان بيرون رفتن او از نجف بودن در امان بماند». (47) اما او قسم ياد كرده بود كه در مقابل اباطيل مشروطه خواهان ايستادگي كند. او نه علاقه اي به مرجعيت داشت و نه هم از به خطر افتادن مرجعيت اش در آن شرايط مي هراسيد و هنگامي كه از او درباره ي فرد اعلم مي پرسيدند، او با بيان اين كه: اگر ميزان در اعلميت اقربيت به واقع باشد، آقاي سيدابوالحسن و اگر ميزان تسلط بر استدلال بر مطلب باشد آقاي نائيني اعلم است. (48) ديگران را از خود دور مي ساخت و اين چنين با مشروطيت مخالفت مي ورزيد. البته او همانند كليه ي مشروطه خواهان با استبداد و بي عدالتي مخالف بود، اما واقعه ي مشروطه را رافع آن نمي دانست. به همين دليل همو، پس از مشروطه در پاسخ به اين پرسش كه مخالفين شما چطورند؟ گفته بود: مخالفت ما با آنها در كبريات نبود، نزاع موضوعي و صغروي بود. (49) او به خوبي مي دانست در شرايطي كه نجف و ايران در تپش مشروطه خواهي به سر مي برد، مخالفت هايش ممكن است به ضرر مخالفين مشروطه تمام شود، اما احتياط پيشه كرد و به قول آيت الله بهجت در موارد شبهه ناكي مثل مشروطه متوقف گرديد. روزي در جريان مشروطيت، مرحوم آخوند خراساني خواست درس شروع كند يك نفر بلند شد و گفت در تبريز خون ريزي شده است،‌ بنا شد دسته جمعي به منزل آسيد كاظم يزدي بروند ... جمعيت وارد خانه ي سيد شدند و گفتند اگر با مشروطه موافقت نكنيد ظلم و خون ريزي مي شود. سيد فرمود: مي دانم كاسه ي زهر است نمي خورم شما كه نمي دانيد اگر بخوريد معذوريد. (50) به غير از آسيد كاظم يزدي نيز عالماني مثل آخوند ملاقربان علي زنجاني بودند كه با مشروطه مخالفت مي كردند. زنجاني بر اساس نظر خود با مشروطه مخالف بودند براي اينكه سيد كاظم يزدي مخالف مشروطه است، خودشان شخصيت مستقلي در اظهار مخالفت با مشروطه بودند، زيرا مي ديدند افراد بي دين و لامذهب، پشتيبان و مروّج مشروطه هستند. (51) پي آمدهاي مشروطه اما آن چه در برآيند اين مجادلات در باب مشروطه براي كسي مثل آيت الله بهجت كه نگاهي اخلاقي و قدسي به امور دارد اولويت مي يافت، صحت ايده ي مخالفين مشروطه بود. او نيز همانند بسياري از همگنان خود در حوزه ي علميه، اعدام شيخ فضل الله نوري را امٌاره اي بر بطلان مشروطه تحليل مي كرد. شيخي كه به نقل او از ديگران، جنازه اش در يكي از حجره هاي حرم حضرت معصومه (س) نورانيت داشت و تا صبح از آن قرائت قرآن بر مي خاست. (52) گذشته از اين كه مشروطه، توانست مردم را از «ظلم و استبداد دولت قاجار» رها سازد يا نه؟ رخدادش از نظر بهجت برخواسته از حكم و مصالح اراده ي تكويّنيه خدا بود. (53) از نظر وي «به حسب ظاهر، جريان مشروطه، دسيسه اي بود از انگليس كه ايران را از حلقوم روسيه بيرون آورد و مستعمره ي خود گرداند و در اين امر هم موفق شد. احتمال مي دهيم اگر ايران هم در دست روسيه باقي مانده بود مثل همان شهرها، بلشويكي مي شد. بنابراين، يك چيز را در جريان مشروطه نمي توان ناديده گرفت و آن، اين كه اگر مشروطه برپا نمي شد و ايران به همان وضع سابق حكومت در دست قاجار مي ماند و بر اساس معاهده ي آنها با روسيه، تقريباً در حلقوم روسيه قرار مي گرفت و اكنون دولت و ملت ايران، كمونيست بودند». (54) گذشته از صحت يا عدم صحت تحليل آيت الله بهجت از ماهيت انگليسي نهضت مشروطه، او نابساماني هاي دوره ي اخير ايران را «مولود مشروطه» مي داند. استدلال او بر چنين مدعايي، بيش از همه، برخاسته از تحليل پي آمدهاي منفي آن است. عوض شدن اخلاق ايراني ها و يا تشبه آنان به اروپائيان، تأكيد بر اين كه اسلام براي اداره ي حكومت ناتوان است و بالاخره، برداشتن عمامه ها و تحديد روحانيت، سه پي آمد عمده ي مشروطه اند (55) كه بر سرنوشت عمومي جامعه ي ديني ما تأثير زيادي نهاده اند. روحانيت كه پيش از آن «به قضاوت و رسيدگي به امور مردم نيز اشتغال داشت» عملاً پس از مشروطه «از اين گونه كارها بركنار شد». (56) و در عصر رضاخان نيز بر محدوديت هاي آن افزوده شد. «فشار و اختناق بر علما و روحانيون حوزه ي علميه ي قم به جايي رسيده بود كه اگر پاسباني در مدرسه ي فيضيه پيدا مي شد، ‌طلاب از در و ديوارهاي بالاي بام فرار مي كردند و يا براي درس و مباحثه به باغ هاي اطراف قم مي رفتند و مخفي مي شدند تا كسي متعرض آنها نشود». (57) ممنوعيت از تحصيل و درس و مباحثه به گونه اي بود كه در مدت ده سال، ده نفر هم براي تحصيل علوم ديني به نجف نرفتند. (58) آيت الله بهجت ضمن اشاره به نشانه هاي خروج مردم از دين در عصر رضاخاني مي افزايد: حضرت حجت به كساني كه به خدمتش مشرف شده اند فرموده اند: براي بيرون كردن بچه ها از دين، همين مدرسه هاي دولتي كافي است. در زمان رضاخان براي هو هويٌت با كفار، بنا گذاشتند كه ما كلاه آنها را به سر بگذاريم و در لباس با آنها هم شكل باشيم. براي هو هويّت و عينيٌت خادم و مخدوم، دستور هم شكلي در لباس و بي حجابي دادند تا در ميان ما باشند و خودشان و زنهاي بي حجابشان شناخته نشوند و در نتيجه از نزديك دست در جيب ما بكنند و پول ما را بدزدند، علاوه بر اموال و مستعمراتي كه در اختيارشان بود. (59) روحانيت در چنين شرايط محدود كننده اي كه توان دفاع از درس و بحث خود (60) را نداشت چگونه مي توانست در مقابل انحرافات كلان اجتماعي رضاخان مقابله كند. حائري نيز بنا به دلائلي با «قيام عليه دولت» مخالف بود، به نقل از امام خميني مرحوم سيد محمدتقي خوانساري از مرحوم حائري خواسته بود عليه دولت كاري كند و الٌا مردم ـ‌ بر مي گردند ـ البته همين طور هم شد و عده ي زيادي در اصفهان حتي از تقليد از ايشان برگشتند ـ‌ مرحوم حائري خيال كرد كه مقصود آقاي خوانساري از اين جمله كه «اگر كاري نكنيد مردم بر مي گردند، اين است كه از تقليد شما بر مي گردند، هر چند مقصود آقاي خوانساري اين نبود، بلكه منظورش دين بود كه مردم از دين بر مي گردند. حائري در جواب فرمود: حاضرم عملي برخلاف يقين انجام ندهم و به روستا بروم و لنگ بپوشم و كار عملگي انجام دهم. البته آخرالامر، تلگرافي اعتراض آميز به شاه كرد كه مردم ناراحتند، ولي شاه اعتنايي نكرد». (61) آيت الله بهجت و حكومتي اسلامي در عصر غيبت آيت الله بهجت برخلاف طرفداران تعطيلي حكومت در سال هاي پيش از ظهور حضرت حجت عليه السلام از يك سو و نيز برخلاف مرحوم بروجردي كه به گفته ي او معتقد بود «اگر رژيم پهلوي را سرنگون كنيم نمي توانيم بجاي او كشور را اداره كنيم» (62) از طرف ديگر معتقد است «ايجاد حكومت اسلامي» واجب «و توان اداره ي كشور را نيز داريم» گر چه مراد او از توانستن، چيزي فراتر از علاقه ي عملي او به امر حكومت داري است، اما برآيند نظرات او براي جامعه ي مؤمنان، آن است كه «اگر بتوانيم اين كار را بكنيم واجب است و بايد جلوي آنهايي كه مانع اين كار هستند را گرفت و آنها را دفع كرد». (63) البته تأكيد او بر اقامه ي حكومت اسلامي در عصر غيبت، منوط بر اجراي كامل دستورات الهي و دوري جستن از مصلحت انديشي هايي است كه احياناً منجر به تعطيلي احكام گردد. اشارات او به نفي برخورد مصلحت انديشانه با تكاليف شرعي در امر حكومت داري، گذشته از نقد تاريخي كه بر استدلال شيخين ـ مبني بر اين كه تعيين جانشين پيامبر (ص) هم برخلاف مصلحت امت اسلامي است ـ روا مي دارد ايرادي نيز بر مصلحت انديشي هاي مشروطه خواهان و تأييدي بر اصرار مشروعه طلبان بر لزوم كامل مطابقت قوانين موضوعه بر شريعت محمدي است. (64) به همين دليل مشروطه نمي توانست همانند خلافت اسلامي، متصف به وصف «اسلامي» شود و آمال متدينين در باب حكومت اسلامي را برآورده سازد. بهجت برخلاف كساني كه معتقد به تعويق افتادن وظايف اجتماعي و سياسي معصوم (ع) تا ظهور امام زمان عليه السلام هستند معتقد به جريان زندگي سياسي شيعيان در عصر غيبت است. از اين رو، بر فرد يا گروهي از مؤمنان واجب است كه به اقامه ي چنين وظايفي قيام كنند. استدلال او بر چنين مدعايي، بر اين فرض استوار است كه «به دليل عقلي و نقلي بايد دين مبين اسلام تا قيام قيامت باقي باشد و هر كس، دين ديگري غير از اسلام را بجويد، هرگز از او پذيرفته نمي گردد». اما استدلالي كه بر جريان زندگي سياسي در عصر غيبت اقامه مي كند دو گونه است: نخست آن كه او با برهان سبر و تقسيم، زمان غيبت كبري را واجد سه صورت احتمالي، فرض و صورت سوم را به اثبات مي رساند. صورت اول: كتاب خدا و احكام و قوانين دين تعطيل شود. صورت دوم: خود بخود بماند، يعني خودش وسيله ي بقاي خود باشد. صورت سوم: نياز به سرپرست و حاكم و مبين دارد كه همان ولٌي امر و مجتهد جامع الشرايط است. (65) فرض اول، عقلاً و نقلاً باطل است؛ زيرا دين مبين اسلام، آيين خاتم است و تا ختم نسل بشر بايد راهنما و آيين امت باشد. و فرض دوم نيز باطل است؛ زيرا قانون خود بخود اجرا نمي شود و نياز به شخصي يا اشخاص دارد تا آن را حفظ و به اجرا درآورد. ناچاراً بايد به فرض سوم قايل باشيم و بگوئيم جامعه ي مسلمين را بايد ولي امر با همه ي شئونات و ابعاد آن اداره كند. از سوي ديگر نيز روشن است كه جامعه نياز به تشكيلات فراوان از جمله ارتش، آموزش و پرورش، دادگستري و ... دارد و لذا بايد دست ولي فقيه در همه ي شئونات مادي و معنوي، مبين و شارح و راهنما و حلال مشكلات است. در نتيجه ولي فقيه بايد تمام شئونات امام معصوم (ع) به استثناي امامت و آن چه مخصوص امام معصوم است داشته باشد تا بتواند اسلام را در جامعه پياده كند وگرنه در صورت عدم تشكيل حكومتي دشمنان اسلام نخواهند گذاشت كه حكومت و آئين اسلامي پياده شود. (66) و دوم آن كه، با برهان خلف مي توان گفت: هيچ جامعه و كشوري با هرج و مرج پايدار نمي ماند و بايد قانون و حاكم و حكومتي در آن حكمفرما باشد و اگر حكومت طاغوت حاكم باشد؛ دين مبين اسلام باقي نمي ماند و اين خلاف فرض است؛ چون گفتيم به دليل عقلي و نقلي بايد دين مبين اسلام تا قيام قيامت باقي بماند. (67) بدين ترتيب، بهجت با برهاني كه بيان مي كند نظراً عصر غيبت را به عصر رسالت و امامت پيوند مي دهد و فقيه را جز در شأن امامت، واجد تمام شئونات معصوم مي داند تا با تشكيل دولتي اسلامي، و طبعاً اقامه ي دين، دو سوي عصر غيبت را به هم متصل سازد. از نظر او فقيه، شارح بر سنت و نيز اقامه كننده ي آن است. گر چه او خود مي داند كه «مجتهد صالح الحكومه و نافذ الحكم» در روزگار كنوني ما نسبت به گذشته كم اند. (68) و مراكز علمي ما «كمتر فقيه و مجتهد» توليد مي كنند، اما همواره از برپايي حكومت اسلامي توسط فقيه جامع الشرايط حمايت مي كند. شرايط چنين فقيهي همان شرايط عامه اي است كه همگان گفته اند با اين تأكيد كه او فردي را از ميان فقيهان صالح الحكومة مي داند كه خود حاكم بر «شهوت و غضب» خويش است و جالب اين كه او در دوره ي حيات امام خميني او را مصداق چنين فقيهي مي داند. (69) آن چه در فقرات فوق آمد تمام چيزي بود كه آيت الله بهجت به طور اجمال در باب ولايت فقيه بيان نموده است. از ظاهر عبارات او بر مي آيد كه او مشروعيت ولايت فقيه را انتصابي مي انگارد و اساساً وارد گفت و گوهاي معمول روحانيون در باب ماهيت مردمي و يا الهي حكومت اسلامي نمي شود. و تنها از رويه هاي دموكراتيك در جمهوري اسلامي به عنون قضيه ي خارجيه، حمايت و شركت مردم در انتخابات نه امري واجب، بلكه اختياري مي داند كه به خود آنها وانهاده شده است. (70) با اين همه، آيت الله بهجت با ردّ اين سخن كه «الحكم لمن غلب» و نيز بيان اين روايت كه «الملك يدوم مع الكفر و لا يدوم مع الظلم» به طور ضمني مي پذيرد كه دولت پيشنهادي اش نه به زور مي تواند به قدرت رسد و نه به هنگام به قدرت رسيدن، ظلم و استبداد پيشه كند. بدين ترتيب، برخلاف تصور عامه از بهجت كه او را نظريه پرداز سنتي مي انگارند كه نگاهي سلبي به زندگي سياسي در عصر غيبت دارد، ‌ولي نگاهي ايجابي به حكومت اسلامي داشته و خواهان اقامه ي تمام قوانين اسلام در عصر غيبت است. پي‌نوشت‌ها: *دانش آموخته ي حوزه ي علميه ي قم و عضو هيأت علمي پژوهشگاه فرهنگ و انديشه ي اسلامي 1. حسين آوردي، ستارگان هدايت، چاپ چهارم، نشر برگزيده، 1376، ص 36 ـ 35. 2. فريادگر توحيد، چاپ دوازدهم (قم: انتشارات انصاري، 1385) ص 87 ـ 82. 3. رضا باقي زاده، بهجت عارفان در حديث ديگران، مصاحبه با آيت الله مصباح يزدي (قم: صدرا، چاپ دهم) ص 47. 4. همان، مصاحبه با آيت الله محمدحسن احمدي فقيه يزدي، ص 151. 5. رضا باقي زاده، نكته هاي ناب از آيت الله العظمي بهجت (قم: كمال انديشه، چاپ دوازدهم، 1386) ص 25. 6. بهجت عارفان، پيشين، مصاحبه با آيت الله شيخ جواد كربلايي، ص 94 ـ‌93. 7. نكته هاي ناب، پيشين، ص 158. 8. بهجت عارفان، پيشين، مصاحبه با آيت الله مسعودي خميني، ص 108 ـ‌107. 9. همان، مصاحبه با حجت الاسلام و المسلمين حاج شيخ هادي قدس، ص 168 ـ ‌167. 10. نكته هاي ناب، پيشين، ص 97. 11. فريادگر توحيد، پيشين، ص 28. 12. بهجت عارفان، پيشين، مصاحبه با آيت الله محمدعلي گرامي، ص 78 ـ ‌77. 13.‌ همان، مصاحبه با آيت الله مسعودي خميني، ص 101. 14. نكته هاي ناب، پيشين، ص 101. 15. بهجت عارفان، پيشين، ص 92. 16. نكته هاي ناب، پيشين، ص 113. 17. بهجت عارفان، پيشين، ص 53 و نيز نكته هاي ناب، پيشين، ص 103. 18. بهجت عارفان، پيشين به نقل از آيت الله مصباح يزدي. 19. فريادگر توحيد، پيشين، ص 180. 20. بهجت عارفان، پيشين، ص 106. 21. همان، ص 124. 22. همان، ص 55. 23. بهجت عارفان، پيشين، ص 138. 24. در محضر حضرت آيت الله العظمي بهجت، محمدحسين رخشاد، جلد دوم، ص 20 ـ‌ 19. 25. محمدحسين رخشاد، در محضر آيت الله العظمي بهجت، قم: انتشارات موسسه ي فرهنگي سماء، چاپ ششم، جلد دوم، 1386، ص 97. 26. همان، ص 374. 27. همان، مجلد اول، ص 87 [در حالي كه همينها نتوانستند از مرحوم ميرزاي شيرازي بزرگ در سامراء در باب مشروطه امضا بگيرند. همان، ص 186 ـ 185]. 28. همان، مجلد دوم، ص 245. 29. همان، ص 381. 30. همان، ص 374. 31. همان، ص 311. 32. همان، ص 381. 33. همان، ص 97. 34. همان، ص 372 ـ 373 و 196. 35. همان، ص 162. 36. همان، ص 261 ـ‌262. 37. همان، ص 185. 38. همان، ص 189. 39. همان، ص 196 ـ ‌195. 40. همان، ص 260. 41. همان، ص 384. 42. سوره ي اسراء، آيه ي 8. 43. همان، ص 384. 44. همان، ص 97. 45. همان. 46. همان، ص 185. 47. همان، ص 97. 48. همان، ص 424. 49. همان، جلد اول، ص 327. 50. همان، ص 328. 51. همان، مجلد دوم، ص 196. 52. همان، مجلد اول، ص 237. 53. همان، ص 65. 54. همان، ص 66 ـ‌ 65. 55. همان، ص 118 ـ 117. 56. همان، مجلد دوم، ص 343. 57. همان، مجلد اول، ص 325 ـ‌324. 58. همان، ص 334. 59. همان، مجلد دوم، ص 83 و 84 و 30. 60. همان، ص 140. 61. همان، مجلد اول، ص 276. 62. همان، مجلد دوم، ص 163. 63. حامد اسلام جو، پرسشهاي شما و پاسخ هاي آيت الله العظمي بهجت (قم: طوبي محبت، چاپ 5، 1386) ص 65. 64. در محضر آيت الله بهجت، پيشين، ص 163 و 164. 65. پرسشهاي شما، پيشين، ص 72. 66. همان، ص 73 و نيز بهجت عارفان در حديث ديگران، رضا باقي زاده، ‌دفتر نخست (قم: انتشارات زائر، چاپ دهم، 1385) ص 168 ـ‌166. 67. همان. 68. در محضر حضرت آيت الله، پيشين، جلد اول، ص 204. 69. همان، جلد دوم، ص 242. 70. پرسشهاي شما ...، پيشين، ص 74. منبع:نشريه علوم سياسي ، شماره 45. /ج

این صفحه را در گوگل محبوب کنید

[ارسال شده از: راسخون]

[مشاهده در: www.rasekhoon.net]

[تعداد بازديد از اين مطلب: 738]