محبوبترینها
چگونه با ثبت آگهی رایگان در سایت های نیازمندیها، کسب و کارتان را به دیگران معرفی کنید؟
بهترین لوله برای لوله کشی آب ساختمان
دانلود آهنگ های برتر ایرانی و خارجی 2024
ماندگاری بیشتر محصولات باغ شما با این روش ساده!
بارش‌های سیل‌آسا در راه است! آیا خانه شما آماده است؟
بارش‌های سیل‌آسا در راه است! آیا خانه شما آماده است؟
قیمت انواع دستگاه تصفیه آب خانگی در ایران
نمایش جنگ دینامیت شو در تهران [از بیوگرافی میلاد صالح پور تا خرید بلیط]
9 روش جرم گیری ماشین لباسشویی سامسونگ برای از بین بردن بوی بد
ساندویچ پانل: بهترین گزینه برای ساخت و ساز سریع
خرید بیمه، استعلام و مقایسه انواع بیمه درمان ✅?
صفحه اول
آرشیو مطالب
ورود/عضویت
هواشناسی
قیمت طلا سکه و ارز
قیمت خودرو
مطالب در سایت شما
تبادل لینک
ارتباط با ما
مطالب سایت سرگرمی سبک زندگی سینما و تلویزیون فرهنگ و هنر پزشکی و سلامت اجتماع و خانواده تصویری دین و اندیشه ورزش اقتصادی سیاسی حوادث علم و فناوری سایتهای دانلود گوناگون
مطالب سایت سرگرمی سبک زندگی سینما و تلویزیون فرهنگ و هنر پزشکی و سلامت اجتماع و خانواده تصویری دین و اندیشه ورزش اقتصادی سیاسی حوادث علم و فناوری سایتهای دانلود گوناگون
آمار وبسایت
تعداد کل بازدیدها :
1845781188
درنگي پيرامون شخصيت و شعر رباعي سراي بزرگ پارسي گوي ؛ خيام را دگرگونه بايد ديد...
واضح آرشیو وب فارسی:آفتاب: درنگي پيرامون شخصيت و شعر رباعي سراي بزرگ پارسي گوي ؛ خيام را دگرگونه بايد ديد...
------------
ادبيات و بويژه شعر در روزگار ما و حتي در روزگار پيش از ما مانند تمام اجزاي زندگي در دنياي مدرن به سمت رسانه اي شدن رفت و شايد به همين دليل به عقيده عده اي دادگاه بزرگ خود، يعني همان «تاريخ» را از دست داد.
در ادبيات كلاسيك و بويژه در ادبيات سنتي فارسي، آسمان ادبيات براي خيلي ها سايه بان بود و شايد از هر قرن چندين نفر در خاطره ادبيات مي ماندند و با گذشت چندين قرن، «تاريخ» براساس مخاطب سنجي خاص خود و نه براساس تعداد مخاطبان عام، شاهدان را درجه بندي و دسته بندي مي كرد.
اما ادبيات، پس از گسترش رسانه ها از اين حالت خارج شد و خود، دسته بندي و درجه بندي شاعران را در فاصله اي اندك از خلق اثر ايشان بر عهده گرفت و جالب تر آنكه ادبيات معاصر و رسانه هايش، به ادبيات كلاسيك هم رجوع كردند و درست مانند همين قلم، خود را محقق ديدند كه بر حكم دادگاه تاريخ ادبيات، مهر تجديد نظر بزنند.
اين مسأله كه بي ترديد از سمت و سوي غرب جهان آغاز شد، به خوبي در اظهار نظرهاي متفكران، اديبان و مستشرقان غربي درباره شاعران سنتي پارس گوي، خود نمايي مي كند. ادبيات فارسي بي ترديد در جهان، ماجرايي شناخته شده و جرياني سيال است و اين منحصر به ديروز نيست. حتي در قرن معاصر هم با وجود تك زبانه شدن دنيا (به مفهوم سوء آن) و سلطه زبان انگليسي بر ادبيات و حتي در مواقعي سلطه فلسفه جهان، شاعران بسياري از نسل پس از نيما به دنيا معرفي شدند و خود را به شعر جهان تحميل كردند.
اما چرا در ميان تمام شاعران نامدار پارسي گوي، «حكيم عمر خيام نيشابوري» جهاني ترين شاعر به شمار مي آيد؟
من در بزرگي خيام شكي ندارم. از بضاعت بالاي او در علم رياضيات و محاسبات مشهورش در علم جبر كه البته به ناحق «مثلث پاسكال - خيام» نامگذاري شده تا شناخت دقيقش از چرخش كرات آسماني كه سبب شد دقيق ترين تقويم خورشيدي جهان را پايه گذاري كند، شاهد اين هستند كه اين مرد، يگانه علمي زمانه خود بوده است. اما «خيام شاعر» در ادبيات فارسي تيغي است دو لبه. از يك موضع كه همان موضع سنتي شعر فارسي است شايد شاعري باشد كه در كنار تمام دغدغه هايش، گاهي شعر هم مي گويد و اتفاقاً به دليل همين -شايد - كم توجهي خود به شعر، كوتاهترين قالب را برگزيده است.
در اين ديدگاه شايد شعر خيام سرشار باشد از پرسشهايي بي پاسخ و ترديدهايي بي دليل كه با رسالت سنتي ادبيات كه بوستان سعدي را به كمال مي ستايد و مثنوي معنوي را عاشقانه دوست مي دارد در تناقض بنيادين باشد.
در اين نگاه، حتي انتهاي داستان «كاوه و ضحاك» شاهنامه به وضوح ستوده مي شود، زيرا پيرتوس با توصيه به مخاطبان خود براي ظلم ستيزي، «آفريدون» را هم مانند ايشان يك انسان معرفي كرده. اين نگاه چنان در ادبيات ما پرسابقه است كه هنوز به عقيده من مانع شده تا استادان دانشگاهي ادبيات به تحقيقي سترگ درباره رباعيات نه چندان پر حجم خيام بپردازند.
اما نگاهي ديگر كه پس از آغاز دوران تجدد و در ذهن و زبان كساني شكل گرفت كه ديدگاه هاي ماركسيستي و چپ داشتند، بر همين مبنا، اما با نتيجه گيري كاملاً متفاوتي بود. در نگاه اين جماعت، خيام تنها شاعر پارسي گوي بوده كه در متن ادبياتي ايدئولوژيك و شاعران متافيزيك دوستي(!) چون حافظ بر پايه هاي اعتقادي متافيزيك الهي علامت سؤال گذاشته و با همين استدلال تنها شاعر مدرن و قابل پذيرش ادبيات كلاسيك فارسي را خيام مي دانستند.
تقريباً اين نگاه، بازخوردي بود از اقبال جهاني و يا بهتر بگوييم، غربي به ترجمه «فيتز جرالد» معروف از خيام گمنام !ترجمه اي كه به فاصله اي اندك كشورهاي صنعتي اروپايي غربي و آمريكا را در نورديد و به واسطه كوتاهي پاره ها، همان رباعيات، نقل زبان انگليسي زبانان جهان شد.
البته نبايد از اين نكته گذشت كه برخي از اديبان نزديك به همين نگرش در ايران به سمت تحقيقاتي جامع درباره اشعار خيام رو آوردند كه نمونه بارز آنها هدايت بود كه با تصفيه تعداد زيادي از رباعيات منسوب به خيام، او را شاعري كاملاً متشرع معرفي كرد.
خيام و ترجمه مذكور، به نوعي دروازه اي شد براي ورود ادبيات فارسي به اذهان جهان چشم سبزها. در اين ميان بايد به يك مغلطه مشهور اشاره كنم.
تا پيش از خيام، شايد تنها شاهنامه و آن هم به واسطه لزوم تطبيق اساطير ملل در غرب شناخته شده بود و اين كه مشهور است كه مثلاً حافظ بسيار بر «گوته» تأثير داشته، به هيچ وجه دليل بر حضور حافظ در ميان آلماني ها نيست.
هر چند به عقيده من هنوز، آنچنان كه بايد ادبيات ناب فارسي، غزليات مولوي، سعدي، حافظ و بيدل در جهان منعكس نشده و نخواهد شد، زيرا ادبيات امروز، دقيقاً در حال طي كردن مسيري بر عكس جهاني سازي است.
شاهد اصلي مقالاتي است كه توسط ميهمانان غربي در كنگره سال گذشته مولانا و كنگره هاي مشابه ارائه شد كه همه به مثنوي و آن هم در نگاهي روايي محدود شده بودند و دست استادان پيشكسوت ادبيات خودمان را از پشت بسته بودند!
واقعيت آن است كه شعر خيام، در متن سر درگمي و دلزدگي جامعه صنعتي وارد بازار راكد غرب شد. جامعه غربي قرنهاي هجده و نوزده آن قدر ساكن بود و آن قدر به بن بست رسيده بود كه هر روز نظرياتي جديد را براي خود باز آفريني مي كرد تا بهانه اي شود براي حركت! درست مانند اينكه در يك بركه، ماهي ها با هم متحد شوند تا آب را به تموج درآورند، حال آنكه مشكل از جاي ديگري است. در همان اثنا بود كه مكاتبي چون ماركسيسم هم با استفاده از همين ركود پا به عرصه وجود گذاشت.اين برداشت به واقع نادرست از نگاه خيام به دنياي شعر هم، بهانه اي شد براي همين تلاشها كه البته به ثمر هم نرسيد و در نهايت جنگهاي جهاني را به عنوان راه حل برگزيد.
به عقيده نگارنده، هر دو برداشت ياد شده از «خيام شاعر» اشتباه است و در نهايت شهرتي هم كه بر مبناي اين ديدگاه ها در غرب براي خيام شكل گرفته نمي تواند مايه افتخار باشد.
بدون ترديد، مجال رباعي، از نظر عناصر ادبي با مجال قالبي چون غزل بسيار متفاوت است. تقريباً هم، در طول تاريخ ادبيات فارسي ما شاعري چون خيام كه تنها رباعي بسرايد نداريم. پس در همين ابتدا، بايد به اين باور رسيد كه خيام، به قول معروف، كوپنش را از تمام شارعان فارسي جدا مي كند. به عنوان مثال نمي توان نمادگرايي حافظ، زبان بازي مولوي و تغزل سعدي را با خيام مقايسه كرد.
صنايع بديع هم در شعر خيام، آنچنان كه به نظر برسد، به چشم نمي آيد.
با اين نگرش و توضيح مي توان خيام را شاعري آماتور دانست، زيرا ادبيات ديروز و حتي در مواردي امروز، به امتحان شاعران مي پردازد. انجمنهاي ادبي دهه هاي گذشته را هنوز عده اي به خاطر دارند كه در آنها يك شاعر را تنها با گذشتن از مراحل مختلف اقتراح به عضويت مي پذيرفتند. با اين همه رباعيات خيام در پيوندي عميق ميان فرم و محتوا به چيزي مي رسد كه به عقيده من بر ادبيات پس از خود تأثيري پنهان مي گذارد.
در نهايت گريزي نيست از اينكه در روز بزرگداشت خيام نگاهي هم به ويژگي هاي شعر او داشته باشيم.
ياران موافق همه از دست شدند
در پاي اجل يكان يكان پست شدند
خورديم ز يك شراب در مجلس عمر
دوري دو سه بيشتر زما مست شدند
اين رباعي، زيبايي است از «تشبيه چند عبارتي» مجلس عمر، به مجلس بزم تشبيه شده و با تقارن سازي عناصر، به ضربه پاياني مناسبي رسيده است.
آن كاخ كه جمشيد در او جام گرفت
آهو بچه كرد و رو به آرام گرفت
بهرام كه گور مي گرفتي همه عمر
ديدي كه چگونه گور بهرام گرفت
اين رباعي بسيار مشهور به خوبي با بهره بردن از ايهام تناسب و جناس تام و با اشاره به اساطير تاريخي ايران زمين به شكلي جامع دست مي يابد كه از خواست محتوايي شاعر پا را فراتر مي گذارد و امروز، بيت دوم آن فارغ از توصيه دوري از دنيا طلبي كل رباعي، براي هر اتفاق وارونه اي استفاده مي شود.
اما ماجراي محتواي شعرهاي خيام در نوع خود از عجايب روزگار است.
با توجه به بحث صنايع ادبي در شعر خيام كه به آن اشاره شد و همچنين مجال اندك شعر براي بروز آن، خواه، ناخواه محتواي شعر خيام تقريباً عريان ديده مي شود و شايد به واسطه همين برخورد بي پرده است كه خيام با تمام پرسشگري خود، به بي ديني(!) متهم مي شود.
خيامي كه اتفاقاً بسيار از حكم دادن پرهيز مي كند و به واقع محتواي شعر خود را در حريري از جنس پرسش مطرح مي كند.
قومي متحيرند اندر ره دين
قومي به گمان فتاده در راه يقين
مي ترسم از آن كه بانگ آيد روزي
كاي بي خبران! راه نه آن است و نه اين
اين رباعي خيام هم از جمله تأثيرهاي او بر ادبيات پس از خود به شمار مي آيد كه به وضوح در بيت زير از حافظ به چشم مي خورد.
جنگ هفتاد و دو ملت همه را عذر بنه
چون نديدند حقيقت ره افسانه زدند
در مقايسه اين دو سخن، به وضوح احتياط خيام در برابر رك گويي حافظ به چشم مي خورد. خيام تنها از احتمال گمراهي اهل فلسفه و اهل اشراق مي ترسد، اما حافظ تمام هفتاد و دو ملت را گمراه معرفي مي كند و حتي علت اين گمراهي را هم با طبع شاعرانه خود بيان مي كند. اما بيت حافظ در ميان ابياتي تزيين شده و با آغازي عرفاني چون «دوش ديدم كه ملائك در ميخانه زدند/ گل آدم بسرشتند و به پيمانه زدند» گم مي شود و بدين ترتيب خيام، مانند هميشه و مانند ديگر شاعران پارسي گوي در برابر رندي حافظ كم مي آورد.يا مثلاً تفكر اختلاط «عيش و عشق» كه شايد از اين رباعي و رباعيات مانند آن در زبان خيام آغاز شده، بارها در طول ادبيات فارسي تكرار مي شود:
با سرو قدي تازه تر از خرمن گل
از دست منه جام مي و دامن گل
زان پيش كه ناگه شود از باد اجل
پيراهن عمر ما چون پيراهن گل
با همين نگاه است كه سعدي مي گويد:
من آن نيم كه حرام از حلال نشناسم
كه باده تو حلال است و آب بي تو حرام
و حافظ هم به وضوح با نگاه از روي دست او مي سرايد:
در مذهب ما باده حرام است و ليكن
بي روي تو اي سرو گل اندام، حرام است
ماجراي تفكر تزوير ستيزي خيام هم كه مشهور است و به وضوح تأثيرگذار بر ادبيات پس از خود:
گرمي نخوري طعنه مزن مستان را
بنياد مكن تو حيله و دستان را
تو غره بدان مشو كه مي مي نخوري
صد لقمه خوري كه مي غلام است آن را
و حافظ هم كه مي گويد:
عيب رندان مكن اي زاهد پاكيزه سرشت
كه گناه دگران بر تو نخواهند نوشت
من اگر نيكم اگر بد تو برو خود را باش
هر كسي آن درود عاقبت كار كه كشت
خلاصه آنكه به عقيده من محتواي شعر خيام، بر خلاف نظر هر دو گروه دانشگاهي و روشنفكر با محتواي شعرهاي هنرمندانه ديگر شاعران بزرگ پارسي گوي تفاوت فاحشي ندارد.
البته از اين بين بايد شعرهايي چون مدايح، بهاريه ها، تعليميه ها و ديگر شعرهاي نه چندان ناب را استثنا كرد. تنها چيزي كه سبب مي شود اين تفاوت، به اشتباه به نظر بيايد آن است كه رباعي خيام، به واسطه رابطه تار عنكبوتي كلمات و شكل گرفتن در بستر ساختاري عميق و منبعث از فرم، به عمد راه فراري براي خود، نمي گذارد، اما بقيه شاعران پارسي گوي و بويژه در غزل با استفاده از ويژگي ارتباط عمودي ابيات، دست خود را چه در طرح سؤالهاي بنيادين و چه حتي در نتيجه گيري هاي خلاف ذائقه جمع باز مي بينند و از اين راه فرار استفاده مي كنند.
جاي بسيار تعجب است كه بسياري از بزرگان ادبيات بر اين شواهد چشم بسته اند و تعجب برانگيزتر آنكه «دكتر محمد رضا شفيعي كدكني»، به گمانم، در ذيل غزل معروف:
روزها فكر من اين است و همه شب سخنم
كه چرا فارغ از احوال دل خويشتنم
از كجا آمده ام؟ آمدنم بهر چه بود
به كجا مي روم، آخر ننمايي وطنم
مي نويسد كه اين غزل در نسخه هاي قديمي تر ديوان كبير به چشم نمي خورد و البته تفكر ترديد در برابر مقصد هم تفكر خيام است و نه تفكر مولانا!؟
اما نكته آخر آنكه خيام در چند رباعي به خوبي از لحن طعن آميز استفاده مي كند و شگفتا كه اين شاه بيت غزل رباعيات خيام كاملاُ پنهان مانده است.
اين بحث، مجالي بسيار فراخ مي خواهد و شواهدي متعدد از ديگر شاعران كه در اين مورد هم از خيام متأثر بوده اند.
تنها به عنوان فتح باب در ذهن شما ادب دوستان عزيز، مي توان به اين رباعي اشاره كرد كه:
گويند بهشت و حور عين خواهد بود
آن جا مي و جام و انگبين خواهد بود
گرما مي و معشوق گزيديم چه باك
چون عاقبت كار چنين خواهد بود
واضح است كه در نگاه اول، اين رباعي، خود را كفر آميز مي نماياند، اما چنانچه با نگاهي عميق تر، آن را بازخواني كنيم در مي يابيم خيام نيز مبلغ عشق الهي است و حربه او در اين تبليغ كم كردن خوف و افزودن رجا در ذهن مخاطبان است.
* محمد رضا شالبافان
چهارشنبه 1 خرداد 1387
این صفحه را در گوگل محبوب کنید
[ارسال شده از: آفتاب]
[مشاهده در: www.aftabnews.ir]
[تعداد بازديد از اين مطلب: 3547]
-
گوناگون
پربازدیدترینها