نويسنده: عبدالحسين برهانيان نگاهى به سيره اقتصادى پيامبر خدا (ص)

واضح آرشیو وب فارسی:فارس: نويسنده: عبدالحسين برهانيان نگاهى به سيره اقتصادى پيامبر خدا (ص)
خبرگزاري فارس: سـيـره اقـتـصـادى پـيـامـبـر اعـظـم (ص) مـى تـوانـد مـوضـوع يـك پـژوهـش مـفصل با ابعاد گوناگون قرار گيرد. منظور ما از سيره اقتصادى پيامبر اعظم (ص )، آن دسته از گفتار و كردار آن حضرت، و يا تاييدات ايشان بر گفتار و كردار ديگران است كـه ارتـبـاط مـستقيم يا غير مستقيم با موضوعات اقتصادى دارد.
چكيده

قـرآن كـريـم در سـوره احـزاب آيـه 21، حـضـرت رسول اكرم (ص ) را به عنوان الگويى نيكو معرفى مى كند. رفتار و گفتار آن حضرت در ابـعـاد گـوناگون آموزنده ، قابل فهم و همت تازه است . در اين مقاله مباحثى مرتبط با اقـتـصاد، چون اهميت به كار و تلاش ، تدبير و ميانه روى ، پايبندى به قرارداد، قرض الحـسـنـه ، عـفـو و گـذشـت از بـدهـكـار، انـفـاق ، تـرغـيـب بـه كـار و كـشـاورزى ، اشـتغال زايى ، فقرزدايى ، مبارزه با اشرافى گرى و امتيازخواهى ، سنت وقف و ترويج ساده زيستى آن حضرت به اختصار بيان شده است .

كليدواژه ها: پيامبر اعظم (ص )، سيره ، اقتصاد.

سـيـره اقـتـصـادى پـيـامـبـر اعـظـم (ص) مـى تـوانـد مـوضـوع يـك پـژوهـش مـفصل با ابعاد گوناگون قرار گيرد. منظور ما از سيره اقتصادى پيامبر اعظم (ص )، آن دسته از گفتار و كردار آن حضرت ، و يا تاييدات ايشان بر گفتار و كردار ديگران است كـه ارتـبـاط مـستقيم يا غير مستقيم با موضوعات اقتصادى دارد، و از جمله آنها، احكام فقهى اسـت. در ايـن نـوشـتـار، برخى از اين مباحث ، به اختصار و به فراخورِ حجم مقاله ، بيان گرديده است .

1. اهميّت دادن به كار و تلاش

وجـود مـبـارك پـيـامـبـر اعـظـم (ص ) به كار و تلاش اقتصادى در جهت تاءمين معاش روزمره بـسـيـار اهـمـيـّت مـى دادنـد و در كـنـار اين رهنمود، كه : ((دوستى دنيا ريشه همه بدي‌هاست .)) ، مى فرمودند: ((اَلْكادّ عَلى عِيالِهِ كَمُجاهِدٍ فى سَبيلِ اللّهِ)) يعنى كسى كه با دسترنج خويش زندگى و مـعـاش خـود و عـيـالش را تـاءمـيـن كـنـد، مـانـنـد رزمـنـده اى اسـت كـه در راه خـدا مـى جـنگد.)) و نيز: ((طَلَبُ الْحَلالِ فَريضَةٌ عَلى كُلِّ مـُسـْلِمٍ وَ مـُسـْلِمـَةٍ)) بـه دسـت آوردن روزى حـلال بـر هـر زن و مـرد مـسـلمـان واجـب اسـت .آن وجـود مـبـارك خـود از كـودكـى ، مـخـالف بـطـالت و تـنـبـلى و دائم در حـال تـلاش سـازنـده بـود. در يـكـى از روزهايى كه در كفالت حليمه بود از او پرسيد: برادرانم روزها كجا مى روند؟ حليمه گفت : گوسفندان را به چراگاه مى برند. گفت : من هم از امروز با آنان خواهم بود.
در هفت سالگى ايشان را ديدند كه خاك و كلوخ در دامن ريخته و در خانه سازى عبدالله بن جُدعان كمك مى كند. در طول زندگى او ديده نشد كه روزى را به بيهودگى بگذراند. در مقام نيايش هميشه مى فرمودند: خداوندا از بيكارى و تنبلى و زبونى به تو پناه مى برم .
مـدّتـى نـيـز بـه شـبـانـى گـوسـفندان ابوطالب مى پرداخت . در اوّلين سفر تجارى به همراه ابوطالب به شهر بُصرى رفت و رموز كار تـجـارت را در ضـمـن آن فـرا گرفت . در كتاب هاى تاريخى آمـده اسـت كـه پـيامبر مدّتى از عمر خويش را به چوپانى گذراندند. اين جمله را از ايشان نـقـل نـمـوده انـد كـه فـرمـود: ((مـن مـدّتـى گـوسـفـنـدان اهل مكه را در سرزمينِ ((قراريط)) شبانى مى كردم .
ابـوطالب به دنبال انتخاب شغل مناسبى براى برادرزاده خود، به وى پيشنهاد كرد نزد ((خـديـجـه بـنـت خويلد)) بروند و با سرمايه او تجارت كنند. حضرت با ايشان قرارداد مـضـاربـه بـسـت كـه در مـنـافـع كـالا سـهـيـم بـاشـد. او مـال التـجـاره را در شـام بـه فـروش رسانيد و با سود فراوان بازگشت . از بـرخى كتابهاى تاريخى استفاده مى شود كه در زمان پيامبرى كه فرصت تـجـارت و شـبـانى نبود، حضرت اكثر اوقات خود در خانه را به دوزندگى مى گذرانده است .
بـه گواهى امام موسى كاظم (ع )، حضرت پيامبر(ص ) با دست خودكار مى كردند و از آن ارتـزاق مـى نـمـودنـد. حـسـيـن بـن عـلى بـن حـمـزه از پـدرش نـقـل مـى كـند كه امام كاظم (ع ) را ديدم كه در زمين خود سخت كار مى كردند و از تمام وجود ايـشـان عـرق مـى ريـخـت . بـه او گـفـتـم : فـدايت شوم مردان كجايند؟ فرمود: على ، بدان كـسـانـى كـار مـى كردند كه از من و پدر من برتر بوده اند! گفتم : چه كسانى ؟ فرمود: رسول خدا(ص ) و امير مؤ منان (ع ) و تمام پدران من با دستان خود كار مى كردند و تلاش كـار، سـيـره پـيـامـبـران ، جـانـشـيـنـان و هـمـه صـالحـيـن اسـت .
حـضـرت عـلى (ع ) نـيـز (بـه پـيـروى از رسـول خـدا(ص ) ) هرگاه از كار جهاد فارغ مى گـرديـد بـه تـعـليـم و آمـوزش و قـضـاوت بـيـن مـردم مشغول مى شد و هرگاه از اين كار نيز فارغ مى گشت ، در باغى كه داشت ، سرگرم كار مـى شـد و در هـمـه حـال به ياد خدا و در حال ذكر بود.
در وسائل الشيعه آمده است كه خداوند به حضرت داود وحى نمود كه اى داود، اگر از بيت المـال نـگـيـرى و از دسـتـرنـج خـويـش بـخـورى ، بـنـده خـوبـى هـسـتـى ! حـضـرت داود چـهـل روز گـريـه مـى كـرد و بـعـد از آن بـراى مـعـاش خـود كـار كـرد و از بـيـت المال بى نياز گرديد.
پيامبر اعظم (ص ) بهترين كارها را كارى مى دانست كه با دست انجام پذيرد و از ميان كسب هـا بـزّازى و عـطرفروشى را مى ستود. او اهـل حـِرَف را مى ستود و مى فرمود: خداوند اهل حرفه امين را دوست دارد.
2. تدبير و ميانه روى
تدبير به معناى عاقبت انديشى و تفكر و حسابگرى در كارها است . هرگاه كارها با تفكر و تـدبـيـر هـمـراه شـود، مـوفـقـيـت و پـيـشـرفـت را بـه دنـبـال خـواهـد داشـت . بـه ويـژه اگـر مـيـانـه روى نـيـز سرلوحه كار قرار گيرد. علامه طباطبايى مى گويد:
بى ترديد زندگى انسان يك زندگى مبتنى بر تفكر بوده و بدون آن زندگى او سامان نـمـى يـابد. و هر چه فكر صحيح تر و تمام تر باشد زندگى بهتر و محكم تر خواهد بود.
از صـفـات حـمـيـده حـضـرت ، سـكـوت و انـديـشـيـدن دائمـى بـود. او هيچ كارى را بدون تـفـكـر انجام نمى داد. امام حسين (ع ) گويد از پدرم امير مؤ منان در مورد سكوت آن حضرت سؤ ال كردم . فرمود: سكوت حضرت به دليل بردبارى ، دورانديشى ، اندازه قرار دادن و تـفـكـر بـود. مـردى نـزد رسـول خـدا(ص ) آمـد و گفت : يا رسول الله مرا اندرزى ده . حضرت فرمود: اگر نصيحت كـنـم عـمـل مـى كـنـى ؟ مـرد جـواب مـثـبـت داد. (حـضـرت سـه بـار ايـن سـؤ ال را تكرار كردند) آنگاه فرمود:
اِذا اَنْتَ هَمَمْتَ بِاَمْرٍ فَتَدَبَّرْ عاقِبَتَهُ فَاِنْ يَكُ رُشْداً فَامْضِهُ وَ اِنْ يَكُ غَيّاً فَانْتَه عَنْهُ.
هـرگـاه تـصـمـيـم بـه انـجام كارى داشتى در عاقبت كار بينديش ، پس اگر عاقبت آن رشد (پـيـشـرفـت ) بـود انـجـام بـده و اگـر عـاقـبـتـش ضـلالت و گـمـراهـى بـود آن را رها كن .
همچنين حضرت چنين فرمود:
دعـاى چـنـد طـايـفـه مـسـتـجـاب نـمـى گـردد: كـسـى كـه مـال خـود را بـدون نـوشـتـه و شـهـود قـرض دهـد. كـسـى كـه تـمـامـى مـال خود را كه خداوند به او داده در راه او انفاق كند و چيزى براى خود نگاه نداشته ، به درگـاه خـداونـد دعـا كـنـد كـه به من روزى بده . خداوند مى گويد: مگر من به تو ثروت نـدادم ، چـرا مـيـانـه روى نـكـرده و اسـراف نـمـودى ؟ هـمـچـنـيـن مـردى كـه بـه دنـبال كسب و روزى نرود و بگويد: خداوندا به من روزى عنايت كن . خداوند گويد: بنده من ! راه را بر تو نبستم و تو را سالم نمودم و زمين من هم واسع است چرا بيرون نمى روى و طلب روزى نمى كنى ؟
در كـليه رفتار و اعمال حضرت رسول اكرم (ص )، ميانه روى به چشم مى خورد. امام على (ع ) در وصف رفتار آن بزرگوار چنين فرمود:
او پيشواى پرهيزكاران و وسيله بينايى هدايت خواهان و... راه و رسم زندگى او
ميانه روى بود.
در همين رابطه ، پيامبر(ص )، خود خطاب به مردم فرمود:
يـا اَيُّهـَا النـّاسِ عـَلَيـْكـُم بـِالْقـَصـْدِ عـَلَيـْكـُمْ بـِالْقـَصـْدِ عـَلَيـْكـُم بـِالْقـَصْدِ.
مردم ، بر شما باد ميانه روى ! بر شما باد ميانه روى ! بر شما باد ميانه روى !
تـاءكـيـد فراوان روايات به شكل هاى گوناگون بر ميانه روى نشانگر آن است كه عدم رعـايـت ايـن اصـل مـهـم چـه در مـسـائل عـبـادى و مـعـنـوى و چـه در مسائل مادى و اقتصادى ، موجب بروز مشكلات و ناراحتى ها خواهد گرديد.
ـ ميانه روى ، درخواست خدا از پيامبر(ص )
امـام صـادق (ع ) فـرمـودنـد: كـسـى از پـيـامـبر چيزى نمى خواست مگر آنكه آن حضرت مى بخشيد. يكبار زنى پسرش را خدمت حضرت فرستاده و گفت : ((نزد پيامبر(ص ) برو و از او چيزى بخواه . اگر فرمود چيزى نزد ما نيست ، بگو پيراهنت را به من بده !)) امام صادق فـرمـود: رسـول خـدا(ص ) پـيراهن خود را درآورد و به او داد. در اين هنگام خداوند پيامبرش را بـه مـيـانـه روى سـفـارش نمود و اين آيه را نازل نمود: كه دست خود را بسته به گردن خـويـش مـيـفـكـن (تـرك انـفـاق و بـخـشـش مـنـمـا) و كـامـلاً هـم بـاز مـگـذار تـا ايـنـكـه ملول و تهيدست گردى !
رعايت همين سيره از طرف امام صادق (ع ) نمونه جالبى است : صبيح بن وليد مى گويد: بـيـن مـكه و مدينه ، همراه امام صادق (ع ) بودم . گدايى آمد. امام به او چيزى دادند. همچنين به گداى دوم و سوم چيزى دادند، ولى در پاسخ گداى چهارم فرمود: خداوند تو را سير فرمايد. آن گاه به ما رو كرد و فرمود: چيزى با ما بود كه به او بدهيم ، ولى ترسيدم جـزء يـكـى از آن سـه دسته اى باشم كه دعاى آنان مستجاب نمى گردد.
3. پاى بندى به قرارداد (معامله )
در روايـات مـتـعـدد، پـيامبر اكرم (ص ) خود را ((امين )) معرفى كرده است . او به تمام معنا امـيـن بـود و ميزان پاى بندى حضرت به قرار و پيمان موجب شگفتى است . در تاريخ آمده كـه جـوانـى پـيـش از بـعثت با پيامبر(ص ) معامله اى كرد و مقدارى از آن باقى ماند. با آن حـضـرت در مـكـانـى قرار گذاشت ، تا آن را تحويل دهد. اما قرار را فراموش كرد. پس از سه روز به خاطرش آمد. پس به آن محل رفت و مشاهده كرد كه حضرت در آنجاست ! حضرت به او فرمود: ((اى جوان مرا سخت ، زحمت انداخته و در محظور قرار داده اى كه سه روز در ايـنـجا منتظر تو هستم ! پيامبر اعظم (ص ) هـيـچ گـاه در قـول و قـرارهاى خود اعم از پيمان هاى اقتصادى يا اجتماعى و سياسى خلاف قرار داد و پيمان خويش عمل نكرد. از امام صادق (ع ) روايت شده است كه فرمود:
روزى پيامبر(ص ) با مردى قرار گذاشت كه در كنار صخره اى در انتظار او بماند تا او برگردد. حرارت شديد آفتاب باعث رنج پيامبر در كنار آن صخره گرديد. ياران گفتند: چه مى شود اگر به سايه بروى ؟ فرمود: ميعادگاه ما همين نقطه است . در اينجا مى مانم اگـر نـيـايد خلف وعده از او سر زده است .
4. قرض الحسنه
سـنـّت و سـيـره رسـول خدا(ص ) قرض گرفتن و دادن و اداى قرض به وجهى نيكو بود. خود حضرت بارها در ايام زندگى با بركتش ، قرض مى گرفت و به وجى بهتر ادا مى نمود:
كانَ(ص ) يستَقْرِضُ الدَّراهِمَ الفَسُولَةَ (اى الرزيله ) وَ يُردُّ الْجِيادَ.
حـضـرت درهم هاى معيوب را كه قرض مى گرفت هنگام بازپرداخت آنها را صحيح و سالم ادا مى نمود.
سـائلى نـزد رسـول خـدا(ص ) آمـد و خيرى طلب نمود. حضرت فرمود: كسى هست كه به ما قـرض دهد؟ يكى از انصار گفت : نزد من هست . رسول اكرم (ص ) فرمود: چهار وسق (حدوداً مـعـادل 6 كـيـلو) خرما به اين سـائل بده . چون خرما را به سائل داد، بعد از مدّتى نزد حضرت آمد و قرض خود را طلب نـمـود. حـضـرت هـشـت وسـق خـرمـا بـه ايـن مـرد داد. آن مـرد انـصـارى گـفـت يـا رسول الله (ص ) من چهار وسق داده بودم . فرمود: چهار وسق ديگر را ما به تو بخشيديم .
از عامربن عبدالله چهل هزار درهم قرض گرفت وقتى مالى به مدينه رسيد. او را خواست و فـرمـود: ((مـال خـود را بـگير، خداوند به مالت بركت دهد. پاداش قرض كردن وفا كردن است .))
5. انفاق
پيامبر اعظم (ص ) نمونه سخاوت و انفاق بود. هيچ نيازمندى را رد نمى كرد و اگر چيزى نداشت با سخن لطيف و خوش ، دل او را شاد مى نمود. هيچ گاه از او چيزى درخواست نشد كه حـضـرت در جـواب بـه آن ((نـه )) بـگويد. اگـر مـشـغـول نـمـاز بـود و كسى پهلوى او مى نشست نماز خود را كوتاه مى كرد و به سوى او برمى گشت كه آيا حاجتى دارى ؟
اگر چيزى هم براى بخشش نداشت وعده بخشش مى داد.
مردى نزد او آمد و چيزى خواست ، فرمود: ((اكنون چيزى موجود نيست هر چه خواهى برعهده من خـريـدارى كـن وقـتـى مـالى رسـيـد ادا مـى كـنـم .)) عـمـر گـفـت : يـا رسـول الله خـداونـد تـو را بـه آنـچه توانايى ندارى مكلف نساخته است ! پيامبر گفتار عـمـر را مـكـروه دانـسـت . سـپـس يـكـى از انـصـار گـفـت : يـا رسـول الله هـر چـه خـواهـى ببخش كه از جانب صاحب عرش كمبودى نخواهى داشت ! پيامبر تـبسم نمود و فرمود: به چنين رفتارى فرمان داده شده ام .
در انـفـاق ، اهـمـيت و اولويت را به نزديكان مى داد. ابوطلحه باغى داشت كه گاهى پيامبر بـراى تـفـرج بـه آنـجـا مـى رفـت و از آب چـاه آن مـى نـوشـيـد. گـفـت : يـا رسـول الله (ص ) آن را در هر راهى مى دانى انفاق كن . فرمود: اين مالى سودآور است . از تو قبول كردم و به خودت بازگردانيدم كه به نزديكان خود تصدّق كنى .
آن حـضـرت از سـؤ ال و تـكـدى نـهـى مـى فـرمـود. و مـى گـفـت : هـر كـس آن قـدر مـال داشـتـه بـاشـد كـه محتاج نباشد و سؤ ال كند، آتش جهنم را براى خود زياد كرده است .
و فـرمـود هـر كـس فـقـيـر نـبـاشـد و گـدايـى كـنـد، همانا اخگر آتش (جهنم ) را جويده است .
6. وقف
سيره رسول اعظم (ص )، وقف اموال خود به منظور رسيدگى به ايتام ، در راه ماندگان و فـقـيران و... بوده است . مردى از يهوديان به نام مخيريق كه در جنگ احد مسلمان شده بود، هـمـراه سـپـاه اسـلام در جنگ با مشركان شركت داشت . وى در جمع مردم وصيت كرد: ((اگر من كـشـتـه شـوم ، هـفـت قـطـعـه از باغهاى من از آن رسول خدا(ص ) باشد.)) بعد از شهادت او بـاغـهـا در سـال سـوم هـجـرى بـه مـلك پـيـامـبـر(ص ) درآمـد. تـا سـال هـفـتـم هجرى كارگران رسول خدا(ص ) آن باغها را اداره مى كردند تا اينكه در همان سـال بـاغـهـا را بـنـى هـاشـم و اولاد او وقـف نمودند. در مدارك و مصادر تاريخى ، از زمينهاى ديگرى به نـام صدقات رسول خدا(ص ) نام برده شده است . از جمله زمينى كه حضرت براى صدقه بـه ابـن السـبـيـل قرار داد. در قبا، نخلستانى بوده بـه نـام ((بـويـره )) كه از صدقات رسول خدا(ص ) بوده و وقف بر فقيران و بينوايان بـوده اسـت . هـمـچـنـيـن نـقـل شـده كـه پـيـامـبر(ص ) در خيبر موقوفه هايى داشته كه از عوايد و منافع آنها، به ميهمانان خود انفاق مى كرده است .
بـخـارى صـاحـب يـكى از صحاح سته گويد: ((نوشته يا نوشته هايى در دست على (ع ) بوده كه وقف هاى پيامبر(ص ) در آن نوشته شده بود.))
ايـن مطلب دلالت دارد كه رسول خدا(ص ) داراى موقوفات فراوانى بوده است . رسول خدا(ص ) بر هر نيكى و حسنه اى سبقت مى جست و وقف كـه يـكـى از سـنـت هـاى حـسـنه و صدقه جاريه محسوب مى شود. مورد تشويق و ترغيب آن حضرت بوده است . امام صادق (ع ) فرمودند:
هيچ پاداشى انسان را بعد از مرگ تعقيب نمى كند مگر در سه مورد: صدقه اى كه در زمان حيات بدهد؛ اين صدقه پس از مرگش تا روز قيامت به عنوان صدقه موقوفه جريان پيدا كـنـد. يـا سـنـتـى نـيـكـو بـنـيـان نـهـد كـه خـود بـه آن عـمـل كـرده ديـگـران نـيـز عـمـل كـنـنـد و يـا فـرزنـدى كـه بـراى او طـلب مـغـفـرت نمايد.
7. مهلت به بدهكار و بخشش بدهى او
حـضـرت در مـورد بـدهـكـارى نـيـز حـسـاسـيـّت عـجـيـبـى داشـتـنـد و بـه شـكـل هاى مختلف مردم را به اداى قرض و بدهكارى خويش فرامى خواندند. از طرفى به مؤ منان سفارش مى كردند كه به مديون و بدهكار فرصت كافى دهند. روزى به منبر رفت و بـعـد از حـمد و ثناى الهى فرمود: حاضرين به غائبين برسانند، هر كس مديون بيچاره خـود را مـهـلت دهـد خـدا ثـواب صـدقـه را بـه انـدازه روزهـايـى كـه مـال خـود را وصول ننموده است به او خواهد داد.
فـردى بـه نـام كـعـب مـى گـويـد: كـسـى بـه مـن مـديون بود. او را در مسجد نگاه داشتم و نـگـذاشـتـم خـارج شـود. پـيـامـبـر(ص ) آمد و به منزل خود رفت در حالى كه هر دو نشسته بـوديـم . پـس پـيـامـبـر در مـوقـع شـدت گـرمـا، پـرده مـنـزل را بـالا زد و فـرمـود: اى كـعـب شـمـا تـا حـالا نـشـسـتـه ايـد؟ گـفـتـم : بـله يـا رسول الله (ص ) پدر و مادرم به فدايت باد. فرمود: ((نصفِ طلب خود را از او بگير.)) من هم نصف گرفتم و نصف ديگر را رها كردم .
در نـقـلى آورده انـد جـنـازه مـسـلمـانـى را آوردنـد تـا رسـول خـدا بـر او نـمـاز گـزارد. پـيـامبر به اصحاب فرمود شما بر او نماز بخوانيد. اصحاب گفتند: يا رسول الله (ص ) چرا شما بر او نماز نمى گزارى ؟ فرمود: بدهكار مردم است . ابوقتاده گفت : من ضامن مى شوم كه قرض او را
ادا كـنـم . پـيـامـبـر فـرمـود آيـا بـه طـور كـامـل ادا خـواهـى كـرد؟ ابوقتاده گفت : به طور كامل ادا خواهم كرد آنگاه پيامبر بر او نماز گزارد.
8. ترغيب به كار
سـيـره رسـول اعـظـم (ص )، تـشـويـق كارگران و كشاورزان بود و مردم را به كشاورزى تـرغـيـب مـى كـرد. آورده انـد چـون حـضـرتـش از غـزوه تـبوك برگشت ، سعد انصارى به پـيـشـواز ايـشـان آمد. پيامبر با او مصافحه كرد و از زندگى اش پرسيد. سعد گفت : يا رسول الله بيل و كلنگ مى زنم كه مخارج عيالاتم را تاءمين نمايم . پيامبر(ص ) دست او را بوسيد و فرمود: اين دستى است كه آتش به او نخواهد رسيد!
((جـبـّه )) و ((سـوار)) پـسـران خـالد بـر پـيـامـبـر(ص ) وارد شـدنـد، ديـدنـد حـضـرت مـشـغـول بـنّايى است . فرمود: ((بياييد جلو كمك كنيد.)) آمدند و چون كار تمام شد، پيامبر بـه ايـشـان مـزد داد و فرمود مادامى كه زنده هستيد از رزق ماءيوس نشويد، هيچ مولودى را مادر نمى زايد مگر آنكه هنوز پوست نبسته ، خداوند روزى او را مى رساند.
كـارگـرى را كـه خـوب كار مى كرد تشويق مى نمود و سـفـارش كـارگـران را تـا آنـجـا نـمـود كـه فـرمـود: قـبـل از آنـكـه عرق كارگر خشك شود، مزد او را بدهيد. و كسى كه مـزد كـارگـر را ندهد و بر او ظلم نمايد، عملش پوچ و بوى بهشت بر او حرام مى گردد، در حالى كه بوى بهشت از پانصد سال راه به مشام مى رسد.
9. ترغيب به كشاورزى
سيره حضرت بر تشويق به كشاورزى بود و مى فرمود: هر كسى درختى بكارد و براى تربيت آن شكيبا باشد تا به ثمر برسد، هر كه از آن بهره مند شود، ثواب صدقه اى نـزد خـداونـد دارد. او از فـروش بـاغ و نـخـل نـهـى مـى كـرد و مـى فـرمـود: نخل چيز خوبى است ، هر كس آن را بفروشد، بهاى آن هـمـچـون خـاكـسترى است بر قلّه كوه در معرض طوفان ، مگر آنكه با بهاى آن ملك ديگرى بـخـرد. و امـر مـى كـرد كه زمينهاىِ خود را خودتان بكاريد و اگـر نمى توانيد، زمين را به برادر دينى خود واگذار كنيد تا او بكارد. كـشاورزان را مورد حمايت قرار مى داد. به على (ع ) فرمود: ((يا على مـبـادا بـا حـضـور تـو بـر كـشاورزان ظلم شود يا بر ماليات ايشان افزوده گردد!)) اين حـمايت تنها ويژه مسلمانان نبود بلكه در فتح خيبر هنگامى كه يهوديان به پيامبر شكايت كـردنـد كه بعضى از مسلمانان از ايشان چيزى بدون پرداخت بهاء آن مى گيرند. حضرت فـرمـود: كـه هـمـه جـمـع شـونـد و اعـلام فـرمـود: ((مـال آنـهـا را بـر مـال و جـانشان امان داده ايم ، تصرف در مال ايشان جز به حكم قانون روا نيست .)) بعد از آن مـسلمانان بهاى سبزيجات و ديگر محصولات ايشان را مى پرداختند.
10. اشتغال زايى و فقرزدايى
سـيـره پـيـامـبـر اعـظـم (ص ) بـر ايـن بـود كـه بـراى آحـاد جـامـعـه شـغـل مـنـاسـب در نـظـر گـرفـتـه شـود و هـمـه بـا كـسـب درآمـد حـلال هـزيـنـه زنـدگـى خـود را تاءمين نمايند. بنابراين سيره حضرتش بر اين بود كه ديگران را به كارهاى توليدى و خدماتى تشويق نمايد.
در روايـات آمـده اسـت كـه هـرگـاه مـردى را مـلاقـات مـى نـمـود، سـؤ ال مـى كـرد آيا شغلى دارى ؟ اگر مى گفت بيكار است ، مى فرمود (اين شخص ) از چشم من افـتـاد. عرض مى كردند چرا؟ مى فرمود: زيرا اگر مؤ من بيكار باشد، دين خود را اسباب مـعـيشت خود قرار مى دهد. چون بيكارىِ مردم مايه گستاخى و ناسپاسى و موجب شيوع كارهاى زشت مى گردد.
فـرد بـيـكـارى از فرط گستاخى و بيهودگى و ناسپاسى به كارهايى دست مى زند كه براى خود و اطرافيانش زيانهاى زيادى به بار مى آورد. بـه هـمـين دليل حضرت به افراد بيكار سرمايه مى داد تا به شـغـل آبـرومـنـدى دسـت يـابـنـد و يـا به گونه اى آنها را راهنمايى مى نمود كه بتوانند شـغـل درآمـدزايـى داشـتـه باشند. روزى يكى از انصار به حضرت مراجعه نمود و از فقر شـكـايـت نـمـود و گـفـت : مـمـكـن اسـت تـا بـرگـردم بـرخـى از اهل منزلم از گرسنگى تلف شده باشند! به او فرمود: برو ببين چيزى در خانه ات هست . رفت و فرشِ پاره اى و قدحى آورد. پيامبر به اصحاب فرمود: چه كسى اينها را مى خرد؟ يـكـى بـه دو درهـم خـريـد. پـيـامـبـر فـرمـود: بـا يـك درهـم بـراى اهل خانه ات غذايى فراهم كن و با يك درهم تبرى بخر و نزد من بيا. او چنان كرد و پيامبر فرمود: حالا به فلان درّه برو و خار و هيزمى را رها مكن و همه آنها را جمع كرده و بفروش و تـا ده روز پـيـش مـن نـيـا. او رفـت پـس از ده روز آمـد و گـفـت : ((يـا رسـول الله در ايـن فـرمان كه دادى بركت بود.)) پيامبر(ص ) فرمود: اين كار و تلاش ، بـراى تـو بـهـتـر اسـت از آنـكـه در قـيـامـت بـيـايـى و لكـه سـيـاه گـدايـى در روى تـو باشد!
سـيره حضرت بر اين بود كه افراد با كمكهاى مالىِ بلاعوض مانند صدقه و زكات بد عـادت نـشـونـد و آنـان را بـه كـار و تلاش ترغيب مى نمود تا بر بازوان خويش تكيه و مـعـاش خـود را تـاءمـيـن نـمـايـند. نزد پيامبر گفتند فلانى نماز زياد مى خواند و روزه مى گيرد. حضرت فرمود:
چه كسى او را آب و نان مى دهد؟ گفتند: همه ما. فرمود: ((همه شما از او برتريد!))
پـيـامـبـر اعـظـم (ص ) بـراى رفـع وابـسـتـگـى هـا و ايـجـاد شـخـصـيـّت مستقل و باعزت براى انسانها، با روحيه وابستگى و سربار ديگران بودن مبارزه مى كرد و انـسـانـهـا را تـشـويـق مـى كـرد كـه از دسـتـرنـج خـويـش ارتـزاق كـنـنـد. بـه هـمـيـن دليل مى فرمود: ((كلوا من كَدّ اَيديكم )) ؛ از دسترنج خويش بخوريد و هر كس از دسترنج خويش بخورد خداوند با نظر رحمت به او نگاه خواهد كـرد و او را عـذاب نـمـى كند. تقويت همين روحيه بـاعـث مـى گـردد كـه در اجـتـماع پديده ناهنجار تكدّى گرى رواج پيدا نكند. حضرتش در سـفـرى بـا اصحاب و ياران خويش در نزديك بركه اى بود توقّف كرد. سپس به سوى آب رفـت و بـدون آنـكـه بـه كـسـى چـيـزى بـگـويد مجدّد به سوى شتر خويش برگشت . پرسيدند چه مى خواهيد؟ فرمود مى خواهم زانوى شتر خويش را ببينم . گفتند اجازه دهيد ما ايـن كـار را انـجـام مـى دهـيـم . فـرمـود: ((لا يـَسـْتـَعْنَ اَحَدَكُمْ بِالنّاسِ وَلَوْ فى قَضْمِةٍ مِنْ سـِواكٍ)) كـارهـاى خـود را خـود انجام دهيد و هرگز از ديگران ، اندازه يك چوب مسواك ، كمك نـخـواهـيـد.
11. مبارزه با امتيازخواهى
بـسـيـار اتـفـاق مى افتد كه اطرافيان كسانى كه در راءس امور قرار مى گيرند از مقام و قـدرت آنـان سـوء اسـتـفـاده كنند و به امتيازات و امكاناتى بهتر و بيشتر از ديگران دست يابند.
امـّا سـيـره پـيـامـبـر اعظم (ص ) چنين بود كه هيچ گاه اجازه ندادند اطرافيان و خويشانش ، امـتـيـازى بـالاتـر از ديـگـران بـخـواهـنـد. از امـام صـادق (ع ) روايـت شـده كـه در زمـان نـزول آيه زكات عده اى از بنى هاشم نزد آن حضرت رفتند و تقاضا كردند كه به سبب خـويـشـاونـدى ، جـمـع آورى زكات را به آنان واگذار كند تا سهمى از زكات از آنِ ايشان (بـه عـنـوان كـارمـنـدان جـمـع آورى كـنـنـده زكـات ) بـاشـد. رسول خدا(ص ) فرمود:
((صدقه و زكات بر من و بنى هاشم حرام است ... . آيا فكر مى كنيد من ديگران را به شما ترجيح مى دهم ؟ بدانچه خدا و رسولش به آن رضايت داده اند، راضى باشيد! )) آنـان نـيـز رضـايـت دادنـد و رفـتـنـد. در واقـع حـضـرت بـا ايـن سـخـن هـم دل آنان را راضى نمود و هم امتيازخواهى آنان را بى پاسخ گذاشت .
رسـول خـدا(ص ) تـاءكـيـد داشـت كـه خـويـشـاونـدان او دريـابند كه آن حضرت خيرخواه و دوسـتـدار آنـان است و اينكه به آنان اجازه نمى دهد به واسطه خويشاوندى با آن حضرت از امـكانات ويژه برخوردار شوند، صلاح ايشان است ، و نيز تاءكيدداشت كه دريابند هر كـس در گـرو عـمـل خـود اسـت و هـيـچ كـس بـدون انـجـام عمل صالح رستگار نخواهد شد.
امام باقر(ع ) فرمودند:
رسـول خـدا بر كوه صفا ايستاد و فرمود: اى بنى هاشم ، اى فرزندان عبدالمطلب ! همانا مـن فـرسـتـاده خـدا بـه سـوى شـمـا و خـيـرخـواهـتـان هـسـتـم . مـن در گـرو عـمـل خود هستم و هر يك از شما هم در گرو عمل خودتان هستيد، نگوييد محمد(ص ) از ماست و هـر جـايـى او داخـل شـد مـا داخـل مـى شـويـم !
بـعـد از رسـول خـدا(ص ) عـلى (ع ) نـيـز بـر سـيـره پـيـامـبـر(ص ) بود و به هيچ يك از نـزديـكـان خـود امتياز ويژه نداد و با هرگونه سوء استفاده خويشاوندان و دوستان از بيت المـال بـه شـدّت مـقـابـله نـمـود. داسـتـان بـرخـورد بـا عـقـيـل ، بـرادر خـويش در موضوع سهم بيت المال و نيز عاريت گرفتن گردنبندى توسط يـكـى از دخـتـرانـش از بـيـت المال ومقابله حضرت با او،شاهد همين مدعاست .
12. پرهيز از رفاه طلبى و اشرافى گرى
سيره حضرت مبارزه با روحيه اشرافى گرى و رفاه طلبى بود. براى اين منظور مقام و مـنـصـب هـاى حـكـومـتـى را بـه اشـراف و ثـروتـمـنـدان نـمـى داد و از آنـان هـديـه قبول نمى كرد. به طور مثال عباس ، عموى پيامبر و ربيعه بن حارث ، پسران خود را نزد پيامبر(ص ) فرستادند تا آنها را متصدى صدقات كند، اما پيامبر نپذيرفت . هديه پيامبر بـه افـرادى كـه روحـيـه رفـاه طـلبـى و اشرافى گرى داشتند زمين بايرى بود كه مى بـايـسـت آبـاد مـى گشت . به طور مثال به حسان بن ثابت انصارى زمين بايرى دادند تا آباد كند.
حـضـرت ساختن خانه هاى مجلل و پوشيدن لباسهاى تجملى را نيز ممنوع كردند تا ساده زيـسـتـى در جـامـعـه گـسترش بيشترى پيدا كند و چشم هم چشمى ها رخت بربندد. به طور مـثـال بـر تـن عبدالله بن عمرو عاص دو جامه به رنگ سرخ ديد. فرمود اين جامه كافران اسـت ، بـر تـن مـكـن ، و يـا آسـتـيـن بـلنـد پـيـراهـن ((عـلاء بـن حـضـرمـى )) را هـم كـوتـاه نـمـودنـد.
روزى مـرد ثـروتـمندى با لباسى نو و مرتب نزد پيامبر اكرم (ص ) نشست . پس از مدت كوتاهى مرد فقير و كهن جامه اى آمد و كنار مردى ثروتمند نشست . ثروتمند لباس خود را جـمـع كـرد. پـيـامـبـر فـرمـود: آى تـرسـيدى كه از فقر او به تو هم برسد؟ گفت : نه . فرمود: ترسيدى از ثروت تو چيزى به او بچسبد؟ گفت : نه . فرمود: ترسيدى لباس پاكيزه تو را چين و چروك كند؟ گفت : نه . پرسيد: پس چرا لباس خود را از او دور كردى ؟ گفت : يا رسول الله ، شيطانِ من ، هر فعل قبيحى را در نظر من زينت مى دهد و هر خوبى را زشـت مـى نـمـايـد. مـن در عـوضِ اين عمل ، نصف دارايى خود را به او بخشيدم ! پيامبر از فـقـيـر پـرسـيـد: نـصـف دارايى او را قبول مى كنى ؟ فقير گفت : نه ! ثروتمند پرسيد: بـراى چـه ؟ گـفـت : مـى تـرسـم مـثـل او شـوم !
13. ترويج ساده زيستى
يـكـى از مـهـمـتـريـن رفتارهاى پيامبر اكرم (ص ) ساده زيستى آن وجود بزرگوار و مبارك بود. در روايت است كه هرگز از نان گندم سير نشد. چون بردگان غذا مى خورد و همانند آنـهـا مـى نـشـسـت بـر روى خـاك غـذا مـى خـورد و از هـمـه گـونـه غـذا تناول مى كرد.
زيراندازش حصير بود و بالشى از چرم داشت كه درونش را از ليف خرما انباشته بودند. غـالب قـوتش نان جو و خرما بود. گاه بر مركب بى زين سوار مى شد و جامه و كفش خود را با دست خود وصله كارى مى نمود و با دست خود شير مى دوشيد و گندم را دست آس (آرد) مـى كـرد.
يـكـى از جـمـلاتـى كـه در وصـف پـيـامـبـر اعـظـم (ص ) گـفـتـه انـد: ((كـانـَ رَسُول اللّه (ص ) خَفيفُ الْمَؤُونَةٌ)) يعنى در زندگى ساده زيستى را انتخاب كرده بود. در خـوراك ، پـوشاك ، در مسكن ، معاشرت ، روشش سادگى بود. اين سيره روشن زندگى حضرت راهى براى ترويج اين فرهنگ و در نهايت سعادتمندى جامعه است .
منابع در دفتر فصلنامه موجود است.
....................................................................................
منبع: فصلنامه حصون
دوشنبه 17 تير 1387

این صفحه را در گوگل محبوب کنید

[ارسال شده از: فارس]

[مشاهده در: www.farsnews.com]

[تعداد بازديد از اين مطلب: 535]