محبوبترینها
نمایش جنگ دینامیت شو در تهران [از بیوگرافی میلاد صالح پور تا خرید بلیط]
9 روش جرم گیری ماشین لباسشویی سامسونگ برای از بین بردن بوی بد
ساندویچ پانل: بهترین گزینه برای ساخت و ساز سریع
خرید بیمه، استعلام و مقایسه انواع بیمه درمان ✅?
پروازهای مشهد به دبی چه زمانی ارزان می‌شوند؟
تجربه غذاهای فرانسوی در قلب پاریس بهترین رستوران‌ها و کافه‌ها
دلایل زنگ زدن فلزات و روش های جلوگیری از آن
خرید بلیط چارتر هواپیمایی ماهان _ ماهان گشت
سیگنال در ترید چیست؟ بررسی انواع سیگنال در ترید
بهترین هدیه تولد برای متولدین زمستان: هدیه‌های کاربردی برای روزهای سرد
در خرید پارچه برزنتی به چه نکاتی باید توجه کنیم؟
صفحه اول
آرشیو مطالب
ورود/عضویت
هواشناسی
قیمت طلا سکه و ارز
قیمت خودرو
مطالب در سایت شما
تبادل لینک
ارتباط با ما
مطالب سایت سرگرمی سبک زندگی سینما و تلویزیون فرهنگ و هنر پزشکی و سلامت اجتماع و خانواده تصویری دین و اندیشه ورزش اقتصادی سیاسی حوادث علم و فناوری سایتهای دانلود گوناگون
مطالب سایت سرگرمی سبک زندگی سینما و تلویزیون فرهنگ و هنر پزشکی و سلامت اجتماع و خانواده تصویری دین و اندیشه ورزش اقتصادی سیاسی حوادث علم و فناوری سایتهای دانلود گوناگون
آمار وبسایت
تعداد کل بازدیدها :
1829695946
تکریم مهمان و جلوه آن در ساختار فضایی خانههای سنتی ایران
واضح آرشیو وب فارسی:فارس:
تکریم مهمان و جلوه آن در ساختار فضایی خانههای سنتی ایران
تکریم مهمان یکی از مؤلفه‌های اخلاق اسلامی بوده و در بسیاری از کتب اندیشمندان، آیات و روایات اسلامی بر آن تأکید شده است. با نگاهی عمیق به ساختار فضایی خانههای سنتی ایران، می‌توان توجه به تکریم و بزرگداشت مهمان را در آن به شکل ملموسی مشاهده کرد.
چکیده تکریم مهمان یکی از مؤلفه‌های اخلاق اسلامی بوده و در بسیاری از کتب اندیشمندان، آیات و روایات اسلامی بر آن تأکید شده است. با نگاهی عمیق به ساختار فضایی خانههای سنتی ایران، می‌توان توجه به تکریم و بزرگداشت مهمان را در آن به شکل ملموسی مشاهده کرد. هدف این پژوهش، تحلیل و بررسی جلوه یکی از مؤلفه‌های اخلاق اسلامی یعنی تکریم مهمان در ساختار فضایی خانههای سنتی ایران می‌باشد. روش تحقیق از نوع توصیفی- تحلیلی می‌باشد. ابتدا از طریق شیوه‌های تحقیق کتابخانه‌ای، مفهوم تکریم مهمان از کتب برخی صاحب‌نظران، اندیشمندان و آیات و روایات اسلامی استخراج شده، سپس جلوه تکریم مهمان در ساختار فضایی خانههای سنتی ایران مورد بحث و بررسی قرار گرفته است. کلیدواژه‌ها: اخلاق و معماری، تکریم مهمان، خانههای سنتی. بیان مسئله «مسکن» یعنی جایی که در آن سکنی می‌گزینیم تا به سکینه دست یابیم (بهشتی، 1386). این تعریف برای خانه، از بعد تأثیرات اخلاقی و انسانی، دارای ارزش است. چنین تعریفی ساخت خانه را بسیار پیچیده می‌کند؛ چراکه خانه را مایه تکامل، تعالی و آرامش انسان می‌داند. به‌این‌ترتیب، تفاوت خانه با چهار‌دیواری خوابگاه و پناهگاه در وجود چنین تأثیرات انسان‌ساز و معنوی خلاصه می‌شود. خانه، که جزء میراث معماری ایرانی است، دارای ویژگی‌های خاصی است و به‌گونه‌ای شکل گرفته که نیازهای مادی و معنوی انسان را برطرف می‌سازد. روایات اسلامی حاوی اشاراتی به سکونت‌گاه‌های خرد مانند خانه‌ها است که علی‌رغم تأکید بر سطوح کالبدی، بر ابعاد معنوی نیز اشاره دارد (وثیق و پشوتنی‌زاده، 1388). «خانه» یکی از مباحث مهم در معماری سنتی ماست که از آغاز تولد تا پایان زندگی، تمام خاطرات آدمی در آن شکل می‌گیرد. خانه یک شیء یا ساختمان نیست، بلکه مجموعه‌ای از شرایط است که خاطرات، آرزوهای گذشته و حال را یکجا در خود جای می‌دهد. یک خانه مجموعه‌ای از آیین‌ها، ضرب آهنگ‌های شخصی و روال عادی زندگی روزمره است. خانه را نمی‌توان یک‌باره پدید آورد، بلکه از نظر زمان از تداوم برخوردار است و محصول تدریجی تطبیق خانوادگی و فردی با جهان است (پالاسما، 1389). در شکل‌گیری خانههای سنتی ایران، عوامل و عناصر زیادی نقش داشته است. در این میان، یکی از عوامل تعیین‌کننده، عامل فرهنگ است. به اعتقاد راپاپورت عامل فرهنگ و درک انسان‌ها از جهان و حیات، که شامل اعتقادات مذهبی، ساختار اجتماعی قبیله، خانواده، روش زندگی و شیوه ارتباطات اجتماعی افراد می‌باشد، نقش مؤثری در مسکن و سازمان تقسیمات فضایی آن داشته است (مسائلی، 1388). «اخلاق» به‌عنوان یک عامل متأثر از فرهنگ حاکم بر جامعه، تأثیر زیادی در ساختار فضایی خانههای سنتی ایران داشته است. «اخلاق اسلامی» مجموعه‌ای است از مطالب مرتبط به اخلاق و بخصوص علم اخلاق، که به جهان اسلام و فرهنگ اسلامی منتسب‌اند، صرف‌نظر از اینکه با اخلاق در حوزه‌های دیگر کمابیش دارای مشترکاتی باشد (نازی دیزجی و دیگران، 1389). تکریم مهمان نیز که یکی از مؤلفه‌های اخلاق اسلامی می‌باشد، به‌عنوان یک عامل متأثر از فرهنگ، تأثیر زیادی در ساختار فضایی خانههای سنتی ایران داشته است. اهمیت و ضرورت تحقیق با نگاهی به معماری سنتی، می‌توان یکی از باشکوه‌ترین مشخصه‌های معماری سنتی ایران را در طراحی خانه‌ها مشاهده کرد و آن پایبندی معمار به اصول و اعتقاداتش می‌باشد. یکی از این اصول، تکریم مهمان است که در ساختار فضایی خانههای سنتی جلوه یافته است. اما آیا در معماری امروز ما نیز به چنین قواعدی توجه می‌شود. به نظر می‌رسد در شهرهای امروزی، توجه چندانی به معماری و اخلاق اسلامی نمی‌شود و پایبندی به اصول اخلاقی در ساختار فضایی خانه‌ها کمرنگ‌تر از گذشته شده و با معیارهای درونی انسان چندان همخوانی ندارد. ازاین‌رو، بررسی تکریم مهمان و جلوه آن در ساختار فضایی خانههای سنتی ایران، امری ضروری تلقی می‌شود. آنچه در این پژوهش اهمیت دارد، تحلیل و بررسی جلوه تکریم مهمان و مهمان‌نوازی در ساختار فضایی خانههای سنتی ایران می‌باشد. در پاسخ به این سؤال، در ساختار فضایی خانههای سنتی ایران توجه به تکریم و بزرگداشت مهمان به چه صورتی جلوه یافته است؟ روش تحقیق روش تحقیق از نوع توصیفی ـ تحلیلی می‌باشد. برای انجام مطالعه، از شیوه‌های مرسوم جمع‌آوری اطلاعات اعم از اسنادی و میدانی بهره‌گیری شده است. در بخش مطالعات کتابخانه‌ای، به بررسی مبانی نظری موضوع پرداخته و مفهوم تکریم مهمان و مهمان‌نوازی از کتب اندیشمندان، صاحب‌نظران و آیات و روایات اسلامی استخراج، سپس جلوه آن در ساختار فضایی خانههای سنتی ایران مورد بحث و بررسی قرار گرفته است. اخلاق و معماری «اخلاق» و مؤلفه‌های آن از واژه‌هایی است که در آموزه‌های دینی به‌صورت برجسته مطرح شده است. در فرهنگ‌های لغت، معانی متشابهی برای واژه «اخلاق» بیان شده است. بر این اساس، واژه «اخلاق» جمع خُلق و خُلُق است و در لغت، به معنی مفاهیم خوی‌ها، طبیعت باطنی، سرشت درونی، طبع، مروت، خوش‌رفتاری اخلاقیات ارتباط نزدیک و تنگاتنگی با ارزش‌ها دارد و به‌عنوان ابزاری نگریسته می‌شود که ارزش‌ها را به عمل تبدیل می‌کنند. «اخلاق» یعنی رعایت اصول معنوی و ارزش‌هایی که بر رفتار شخص یا گروه حاکم است. اینکه درست چیست؟ نادرست کدام است؟ اخلاق مفاهیمی چون اعتماد، صداقت، درستی، وفای به عهد، عدالت و مساوات، فضایل شهروندی و خدمت به جامعه را در برمی‌گیرد (دفت، 1374، ص 638). در معماری سنتی و در میان بنایان مسلمان، شیوه‌نامه‌های معنوی و اخلاقی رایج بوده که به فتوت‌نامه مشهور است. این آیین جوانمردی، که خصوصیات اخلاقی مشاغل مختلف را تشکیل می‌دهد، برگرفته از آیات قرآن و سخنان پیامبر(ص) و امامان(ع) و سایر بزرگان دینی بوده و بنایان از نظر اخلاقی ملزم به رعایت آن بوده‌اند و با حفظ این‌گونه شئونات، حرمت شغلی خود را پاس می‌داشتند (خان‌محمدی، 1371). معمار سنتی، که به فتوت‌نامه‌ها عمل می‌کرده و آراسته به اخلاق نیک بوده، با وارد کردن متغیرهای خاص همچون ارزش‌های روان‌شناسانه و مفاهیم اخلاقی، فضای معماری متفاوتی عرضه می‌داشته و معماری را به درجه بالایی از ارزش و غنا ارتقا می‌بخشید. آنچه در مورد معماری سنتی ایرانی قابل‌توجه است، اینکه اطلاعات، دانش، خلاقیت و آگاهی وی برگرفته از حوزه‌های متفاوت علوم و فنون و شناخت مسائل روان‌شناختی استوار است (نایبی و دیگران، 1386). معماری سنتی ایران دارای مشخصه‌هایی است که با گام زدن در میان بافت‌های قدیمی می‌توان جلوه‌های آن را در ساختار فضایی مشاهده کرد و آن پایبندی معمار به اصول و اعتقاداتش می‌باشد. یکی از این اصول، که در معارف دینی ما مورد توجه قرار گرفته و بسیاری از علما بر اهمیت آن تکیه دارند، مقوله اخلاق است. «اخلاق» به‌عنوان یکی از معیارها و شاخصه‌های شناخت ابعاد انسانی در بسیاری از علوم و شاخه‌های هنری گسترش یافته است، به نحوی که صاحب‌نظران بر این باورند که اخلاق و پایبندی به اصول، رمز جاودانگی یک اثر، علم و... می‌باشد. پیروی از اصول اخلاقی و انسانی و ایجاد فضایل در انسان‌ها در تمامی فرهنگ‌ها از اهداف ایده‌آل تلقی می‌شود و بسیاری از حکیمان، عارفان و متألهان در ایجاد نظام ارزشی و اصول اخلاقی آن کوشیده‌اند. در پاره‌ای از فرهنگ‌ها، شکل‌گیری روحیه جوانمردی، فتوت و مردانگی، گونه‌هایی از آیین‌ها، مرام‌نامه‌ها و اصول مدوّن را در حکمت عملی دامن زده است (موسوی، 1390). معماری از اخلاق به دور نیست و رعایت موازین عمومی اخلاق اسلامی از قبیل عدالت، صداقت، تعهد، ارزش‌ها، حق همسایه، مهمان‌نوازی و غیره از دیرباز در ساختار فضایی معماری سنتی ایران مورد توجه بوده است. تکریم مهمان و مهمان‌نوازی «مهمان‌نوازی» یکی از مؤلفه‌های برجسته اخلاقی می‌باشد که در کتب اندیشمندان، صاحب‌نظران و آیات و روایات اسلامی بر آن تأکید شده است. یکی از روش‌های گسترش دوستی در جامعه اسلامی، دیدار با یکدیگر در خانه و مهمان‌نوازی صاحبخانه است. از آنجا که در دین مبین اسلام، تأکید بسیاری به مهمان‌نوازی شده است و روایات و احادیث فراوانی از حضرت رسول(ص) و ائمه اطهار(ع) درباره مهمان و مهمان‌نوازی وارد شده است، مردم مسلمان ایران توجه ویژه‌ای به این مقوله دارند. از سویی دیگر، آنچه در یک جامعه بشری از ارزش و اهمیت والایی برخوردار است، اندیشه‌ای است که ریشه در اعتقادات، سنت‌ها و باورهای مردم دارد و در بین سایر جوامع زبانزد عام و خاص است (خلعتبری لیماکی، 1388، ص 3). جمله «مهمان حبیب خداست» سنت جاری و پذیرفته‌شده در بین مسلمانان است؛ زیرا مهمان برای رضای خدا به ملاقات دوستش رفته است، پس خدا او را دوست دارد. در نتیجه، باید به گرمی پذیرایی شود (معماریان و دیگران، 1389). مهمانداری و مهمان‌نوازی یکی از صفات برجسته هر خانواده، شهر و یا کشور است. وقتی کسی می‌خواهد از خوبی‌های شخصی یاد کند، می‌گوید: «آدم مهمان‌نوازی است» و یا می‌گوید: «مردم فلان شهر، آدم‌های مهمان‌دوستی هستند» و از مهمان، خوب پذیرایی می‌کنند. ایرانیان که در مهمان‌نوازی زبانزد خاص و عام هستند و یکی از الگوهای رفتاری آنها در طول چند هزار ساله‌شان مهمان‌نوازی بوده، همواره احترام به مهمان را امری مهم و تا حدی واجب می‌شمرده‌اند. این امر در سفرنامههای سیاحان بازتاب خوبی پیدا کرده‌اند. شاردن، تاجر، سیاح و سفرنامه‌نویسی که در عصر صفویه به ایران آمده و مدت طولانی در ایران اقامت داشته است، در مورد ایرانیان می‌نویسد: «مهمان‌نوازی نکته‌ای که به نظر من در زندگانی ایرانیان غیر از کم‌خوری بیشتر قابل تحسین است، مهمان‌نوازی آنهاست» (خلعتبری لیماکی، 1388، ص 95). خداوند در قرآن کریم می‌فرماید: «داستان مهمانان حضرت ابراهیم(ع)، آن‌گاه که نزد او آمدند و گفتند سلام، گفت: سلام، شما مردمی ناشناخته‌اید، در نهان و شتابان نزد کسان خود رفت و گوساله فربهی آورد، طعام را به نزدشان گذاشت و گفت: چرا نمی‌خورید» (ذاریات: 26). با توجه به مطالب فوق، تکریم مهمان و مهمان‌نوازی به قدری مورد توجه است که در منابع گوناگون از جمله، کتب اندیشمندان اسلامی، آیات و روایات، سفرنامههای سیاحان، شعر و ادب فارسی و غیره مورد تأکید قرار گرفته است. در جدول (1) برخی از آنها آورده شده است. جدول (1) تکریم مهمان و مهمان‌نوازی و مفهوم آن از نظر برخی از اندیشمندان، صاحب‌نظران و آیات و روایات اسلامی منبع تکریم مهمان و مهمان‌نوازی مهمان‌نوازی از نظر... دهخدا، 1377، ج 14، ص 21914 مهمان: مهمان کسی است که بر دیگری وارد شود و از او با طعام و دیگر وسایل پذیرایی کنند . علی‌اکبر دهخدا لغت‌نامه‌ها دهخدا، 1377، ج 5، ص 6906 تکریم: گرامی داشتن، نیک گرامی کردن، کریم گفتن کسی را. معین، ج 6،(ویکی پدیا، تاریخ دسترسی:10/05/91) مهمان‌نوازی: تلاش میزبان برای تامین راحتی مهمان اطلاق میگردد. مهمان‌نوازی از نظر لغوی به معنای ابراز لطف عملی، تفقد و پذیرایی از مهمان است. محمد معین معین، 1371، ص 1126 تکریم: گرامی داشتن، گرامی کردن، بزرگوار شمردن، تکریمان. عمید، 1361، ص 1157 مهمان: کسی که بر خانه کس دیگری برود و در آنجا از او پذیرایی کنند. میهمان هم گفته می‌شود. حسن عمید عمید، 1361، ص 407 تکریم: گرامی داشتن، عزیز و ارجمند شمردن. ذاریات: 26 داستان مهمانان حضرت ابراهیم(ع): آن‌گاه که نزد او آمدند و گفتند: سلام گفت: سلام، شما مردمی ناشناخته‌اید، در نهان و شتابان نزد کسان خود رفت و گوساله فربهی آورد طعام را به نزدشان گذاشت و گفت: چرا نمی‌خورید. قرآن کریم آیات و روایات مجلسی، 1407ق، ج 74، ص 411 یکی از وصیت‌های پیامبر گرامی(ص) به حضرت علی(ع) این بود: تو را وصیت می‌کنم به خوب همسایه‌داری و اکرام کردن مهمان و پذیرایی از آنها. پیامبر اکرم(ص) مجلسی، 1407ق، ج 15؛ نراقی، 1376، ص 205. کسی که مهمانی نمی‌کند، خیری در او نیست. پیامبر اکرم(ص) سبزواری، ص 378، ح 1058 هر خانه‌ای که مهمان در آن وارد نمی‌شود ملائکه نیز داخل نمی‌شوند. پیامبر اکرم(ص) نوری طبرسی، 1407ق، ج 16، باب33، ص 257 هیچ مؤمنی نیست که مهمان را دوست داشته باشد، مگر اینکه در روز قیامت وقتی از قبر بیرون آید صورتش مانند ماه شب چهارده بدرخشد. کسانی که او را می‌بینند می‌گویند: آیا پیغمبر مرسلی است که این قدر نورانی است، اما در جواب آنها گفته می‌شود او پیغمبر و نبی نیست، بلکه مؤمنی است که مهمان را دوست می‌داشته و او را اکرام کرده است و راهی برای او نیست جز اینکه داخل بهشت شود. حضرت علی(ع) همان، ح 4 وقتی خداوند عزوجل خیر و بنده‌ای را بخواهد، هدیه‌ای برای او می‌فرستد بعضی از اصحاب پرسیدند: آن هدیه چیست؟ فرمود: مهمان است که روزی خود را می‌‌آورد و گناهان اهل آن خانه را با خود می‌برد. پیامبر اکرم(ص) میرزایی، 1387، ح 1357، ص 239 برای هر چیز زکاتی وجود دارد و زکات خانه (ساختن و آماده کردن) اتاق مهمان است. پیامبر اکرم(ص) مجلسی، 1407ق، ج 71، ص 392، ح 56 یکی از نشانه‌های ایمان، خوش‌خلقی و مهمانی دادن است. امام جعفر صادق(ع) انصاریان، 1386، ص 526 مهمانداری از اخلاق انبیاء و ائمه و از نشانه‌های اولیاء الهی و مردان راه حق است. حسین انصاریان اندیشمندان اسلامی محمدی، 1378، ص 18 مهمان‌نوازی از سجایای برجسته اخلاقی است و ملت‌هایی که بهره بیشتری از این سجیه اخلاقی دارند، به آن مباهات و افتخار می‌کنند. نورمراد محمدی نهج‌البلاغه، خطبه 209 امام علی(ع) خطاب به علاءبن زیاد: در این خانه مهمان‌نوازی کن تا در آخرت نیز چنین خانه وسیعی داشته باشی. امام علی(ع) خلعتبری لیماکی، 1388، ص 3 که مهمان کندمان نیارد نوید به نیکی مدارید از وی امید. فردوسی شعر و ادب محمدی، 1378، ص 20 خانه من چون کمان پاک است از اسباب عیش پر در آرد میهمان چون تیر در کاشانه‌ام. صائب تبریزی همان، ص 19 خانه‌ای از خانه آیینه دارم پاک‌تر هر چه هر کس آورد، با خویش مهمانش کنم. صائب تبریزی خلعتبری لیماکی، 1388، ص 95 مهمان‌نوازی نکته‌ای که به نظر من در زندگانی ایرانیان غیر از کم‌خوری بسیار شایان تحسین است، مهمان‌نوازی آنهاست. ژان شاردن سفرنامههای سیاحان (براون، 1360: 156)؛ خلعتبری لیماکی، 1388، ص 96 یکی دیگر از رسوم ایرانیان پیشباز و به بدرقه مهمان رفتن است. ادوارد براون (گوبینو، 1367: 8 و 170) (خلعتبری لیماکی، 1388: 97) هرگاه ایرانیان در جایی به مهمانی بروند، صاحبخانه یا پسرش به استقبال می‌رود،... کنت دو گوبینو بررسی جلوه تکریم مهمان و مهمان‌نوازی در ساختار فضایی خانههای سنتی
1. ساباط «ساباط» در فرهنگ لغت به‌معنای دالان، راهرو روپوشیده، سقفی است که در زیر آن راه ورود به خانه می‌باشد (عمید، 1361، ص 680). یکی از ویژگی‌های بارز شهرسازی و معماری سنتی ایران، کوچه‌ها و گذرهای سرپوشیده آن هستند که به آنها «ساباط» گفته می‌شود. هدف از طراحی و اجرای ساباط این است که انسان گرمازده را دمی در زیر سایه خود، از تابش خورشید در امان نگه دارد. نحوه استقرار ساباط‌ها به‌گونه‌ای است که انسان پیاده در مسیر حرکت خود در یک توالی مناسب در فضای سایه قرار می‌گیرد. در بسیاری از ساباط‌های ورودی چند خانه مجتمع شده است که از نظر افزایش حس همسایگی و همبستگی محله‌ای نیز حائز اهمیت است. همچنین می‌توان گفت: ساباط‌های، سایه‌انداز‌هایی بودند که در مقابل در ورودی ساخته می‌شد تا از این طریق مهمانان از گزند آفتاب و گرما در امان باشند و در فاصله رسیدن صاحبخانه و گشودن در، آزاری به آنها نرسد (پیرنیا، 1384، ص 159). 2. سردر استقبال یا بدرقه از مهمان، که از سنت‌های دیرینه ایرانیان است، در محدوده فضای ورودی اتفاق می‌افتاد (برزگر، 1386). ازاین‌رو، ساختار آن به شکلی بود که درخور استقبال و بدرقه مهمان باشد. هلال تزیینی روی در و تنها قسمت خارج از خانه که اغلب کاشی‌کاری دارد و معمولاً به‌گونه‌ای ساخته می‌شد که در زمستان‌ها مانع از ریزش برف و باران بود و در تابستان‌ها نیز مانعی برای تابش مستقیم آفتاب به شمار می‌رفت (کاتب، 1384، ص 126). سردر منازل مجلل و تورفتگی مقابل آن هر مهمانی را به داخل دعوت می‌کرد. در بالای سردر، آیاتی از قرآن کریم یا عبارات مذهبی، که معمولاً آیه شریفه «بسم الله الرحمن الرحیم» بود، نوشته می‌شد تا مهمانان و ساکنین هنگام ورود و خروج از زیر آیات قرآنی یا روایات و عبارات دینی عبور کنند. بر سطح سردر، کتیبه‌های کاشی یا مرمری به شکل‌های مختلف و با مضامین آیات قرآنی و احادیث، نام پنج تن، نام بانی، تاریخ ساخت خانه و عدد 7 تعبیه می‌گردید تا در هنگام خروج از خانه، ساکنان را از شر شیطان و چشم بد در امان نگه دارد (رمضان جماعت و نیستانی، 1389). خود درها نیز به‌گونه‌ای طراحی می‌شدند که فرد برای ورود خم می‌شد که این نشان از تکریم و احترام مهمان نسبت به صاحبخانه بود (پیرنیا، 1384، ص 160). بر تمامی درب‌های ورودی فضاهای مسکونی، کوبه‌ای برای مردان (با صدای بم) و حلقه‌ای (با صدای زیر) برای زنان تعبیه می‌گردید که یکی از راه‌حل‌های ایجاد حریم و اعلان آمادگی به میزبان در جهت رعایت دستورات شرع مقدس می‌باشد (معماریان، 1389ب، ص 394). بنابراین، با به صدا در آمدن هر یک از این کوبه‌ها صاحبخانه مطلع می‌گردید که زن پشت درب منزل است یا مرد؟ اینچنین مهمان آزرده نمی‌شد. یکی دیگر از نشانه‌های احترام به مهمان، آب و جارو کردن جلو درب خانه و تمیز بودن آن بود. 3. سکوهای مقابل در سکوهای کناری سردر، که «پاخوره» نام داشتند، برای نشستن مهمانانی که با صاحبخانه کار داشتند و لازم نبود وارد خانه شوند استفاده می‌شد (پیرنیا، 1384، ص 159). ایجاد سکوهایی در ورودی بناهای مسکونی، نشانه‌ای از احترام به سنت مهمان‌نوازی در فرهنگ ایرانی بوده است (نقی‌زاده و دیگران، 1389). سکوهای آجری یا سنگی دو سوی پیشطاق، حالتی نیمه‌خصوصی داشت؛ زیرا هم هنگام گفت‌وگوی صاحبخانه با همسایه‌ها یا مراجعان با اهالی خانه، از آن استفاده می‌شد و هم هنگام انتظار و رفع خستگی، بدون کسب اجازه از صاحبخانه، مورد استفاده مراجعان یا عابران قرار می‌گرفت. این کار، یکی از الگوهای رفتاری و عادات بارز مردم آن زمان محسوب می‌شد (میرزایی و دیگران، 1385). 4. هشتی و دالان «هشتی» قسمت بیرون هشته خانه که به شکل‌های مختلف ساخته می‌شده، فضای سرپوشیده متصل به کوچه و حیاط خانه، فضایی بعد از فضای ورودی که اغلب بلافاصله پس از درگاه قرار می‌گیرد (در معماری اسلامی)، نه تنها جایی که از منطقه بسته خانه بیرون می‌آید و ارتباط آن را با خارج تأمین می‌کند. مهم‌ترین کارکرد هشتی، تقسیم مسیر ورودی به دو یا چند جهت و حفظ قسمتی از حریم خانه است (نیک‌بخت و سیدصدر، 1381، ص 589). از عناصر مهم نظام ورودی، فضای هشتی است که گاهی از آن برای پذیرایی موقت از مراجعه‌کننده‌ای استفاده می‌شود که به اتاق پذیرایی دعوت نشده است. مسیر دسترسی به ناحیه خصوصی و پذیرایی برای خانه‌هایی که دو حیاط دارند نیز هشتی است. بنابراین، هشتی هم عملکرد معماری دارد و هم با ظرایف زندگی اجتماعی هماهنگ شده است (معماریان و دیگران، 1389؛ معین، 1371، ص 10). داخل هشتی عناصر مختلف مثل سکوه، چراغدان و... در نظر گرفته می‌شد و معمولاً با کاربندی زیبایی پوشانده می‌شد. بعضی اوقات بالای هشتی اتاقی در نظر گرفته می‌شد که مهمانان میتوانستند از آن استفاده کنند (پیرنیا، 1384، ص 163). در این فضا، با ایجاد سکوهایی در بدنه هشتی، میهمانان غریبه و نامحرم پذیرایی اولیه می‌گردند. در صورت تمایل دعوت به بخش بیرونی از طریق راهروی شکسته، با حفظ حریم اندرونی می‌شوند. در این فضا، معمار سنتی با توجه به خواست دینی ساکنان اقدام به خلق و ابداع فضا با مفهوم جدید می‌نماید (مسائلی، 1388). 5. میانسرا یا حیاط (اندرونی و بیرونی) حیاط، از اجزای مهم خانه است که علاوه بر سازماندهی اتاق‌ها و فضای اطراف آن، تحت تأثیر فرهنگ جوامع گوناگون، عملکرد متفاوتی را به خود گرفته است (معماریان و دیگران، 1389). خانههای سنتی اکثراً دارای دو حیاط به نام اندرونی و بیرونی بوده‌اند. «اندرونی» خانه و حیاطی که عقب حیاط بیرونی ساخته شده و مخصوص سکونت زن و فرزند و سایر افراد خانواده و صاحبخانه، می‌باشد و «بیرونی» عمارت و حیاطی را گویند که وصل به عمارت اندرونی و مخصوص پذیرایی مهمانان مرد است (عمید، 1361، ص 194). ارتباط حیاط بیرونی و اندرونی، به‌گونه‌ای ساخته می‌شد که ارتباط حیاط بیرونی از مسیر شاه کوچه، بازار و یا خیابان فراهم شود و قسمت اندرونی از کوچه فرعی راهی جداگانه داشته باشد. در قسمت بیرونی افراد و فامیل غیرمحرم (مانند مهمانان) زندگی می‌کردند و اهل حرم بدون ارتباط با آنها میتوانستند از درب دیگری از حیاط خارج شوند (زمرشیدی، 1390) این امر هم موجب حفظ حرمت اهل حرم و هم حفظ حرمت مهمان می‌شد. تحقق مفهوم اندرونی و بیرونی، که با آداب زندگی یک خانواده مسلمان هماهنگی دارد، پاسخی معمارانه به خواست فطری ساکنان است که به‌معنای حجاب داشتن و محفوظ ماندن از دید نامحرمان، است. در عین حجاب داشتن، حرمت و احترام مهمانان باقی می‌ماند (مسائلی، 1388). اندرونی و بیرونی، دلیل فرهنگی عامل شکل‌گیری دو حیاط برای یک خانه ایرانی است. یک حیاط برای زندگی خصوصی و یک حیاط برای مهمان (معماریان، 1389الف، ص 155). در واقع، وجود دومین حیاط عموماً، ناشی از ضرورت نیاز به مهمان‌نوازی در کنار رعایت حریم خصوصی یا جدایی خدمه از اهل خانه است (معماریان و دیگران، 1389). هر حیاط معمولاً یک حوض و چند باغچه داشت که ایجاد محیط خودمانی و دلکش برای مهمانان و اهل خانه می‌نمود. 6. پذیرایی (تالار، اتاق مهمان و ...) از جمله موارد تطابق معماری خانه با فرهنگ اسلامی را می‌توان در اهمیت معماری اتاق پذیرایی مشاهده کرد؛ زیرا بهترین فضای خانه و زیباترین جای آن به این اتاق اختصاص یافته است تا به دستور اسلام در تکریم مهمان و اختصاص بهترین مکان خانه به او عمل شود (همان). یکی از فضاهای خانه، که برای پذیرایی از مهمانان محترم و مخصوص مورد استفاده قرار می‌گرفت، تالار بود. تالار، عموماً فضایی بود با تزئینات بسیار زیبا و پرکار که در کنار اتاق‌های ساده زندگی در خانههای سنتی کاملاً مشهود بود. تالار با گچ‌بری، آئینه‌کاری، نقاشی روی گچ، مقرنس و با نقاشی روی چوب تزئین می‌شدند. جبهه رو به حیاط تالار با ارسی‌های پنج دری یا هفت دری به حیاط خانه مربوط می‌شدند (کاتب، 1384، ص 126). این فضا به دلیل کاربری آن در محور اصلی خانه و شاخص بود. اتاق پنج دری نیز به‌عنوان اتاق مهمانی بوده که در خانههای بزرگ همچون اتاق نشیمن بوده است. در داخل آن تورفتگی کمی بالاتر از سطح زمین به نام «شاه‌نشین» قرار داشته که در آن مهمان‌های بزرگ یا بزرگ خانه می‌نشسته‌اند (معماریان، 1389ب، ص 147). در بعضی خانه‌ها، که توانایی صاحبخانه کم بوده، بالا خانه‌ای به نام فروار با عملکرد اتاق مهمان روی سر در کوچه می‌ساختند (پیرنیا، 1384، ص 163). احترام به مهمان، پذیرایی و فضای خاص او در خانههای گوناگون قابل تعمق و بررسی است. در هر خانه هرچند کوچک، یک مهمانخانه و اتاقی برای مهمان وجود داشته است (معماریان، 1389(ب)، ص 156). این امر نشان از توجه ایرانیان به تکریم و بزرگداشت مهمان است. آشپزخانه نیز در محلی قرار می‌گرفته که به اتاق مهمان نزدیک باشد (همان، ص 164). نتیجه‌گیری در ساختار فضایی خانههای سنتی ایران، توجه به تکریم مهمان به گونه‌ای ملموس مطرح شده است. احترام به مهمان، پذیرایی و فضای مخصوصی برای او در خانههای ایرانی قابل تعمیق و بررسی است. این مقاله به بررسی نمود تکریم مهمان در ساختار خانههای سنتی پرداخته و هدف آن تحلیل جایگاه تکریم مهمان به‌عنوان یکی از مؤلفه‌های اخلاق اسلامی در ساختار فضایی خانههای سنتی ایران می‌باشد. تطبیق ارزش‌های تکریم مهمان از منظر عقاید اندیشمندان، صاحب‌نظران و آیات و روایات اسلامی با فضای خانههای سنتی ایران از اهداف این تحقیق بوده است. یافته‌های تحقیق نشان می‌دهد که مهمان و مهمان‌نوازی از دیرباز در نزد ایرانیان جایگاه ویژه‌ای داشته و مردمان ایران زمین در این خصوص از آیات قرآنی، روایات اسلامی و دیگر منابع موجود بهره گرفته‌اند. از سوی دیگر، تکریم مهمان در معماری فضای خانههای سنتی ایران نمود و تجلی خاصی یافته است که به روشنی می‌توان در ابعاد گوناگونی ساختار فضایی از جمله، ساباط، سردر ورودی، هشتی، حیاط، اتاق‌های پذیرایی و... آن را مشاهده نمود. منابع برزگر، ماریا، «معماری ورودی در خانههای قدیم ساری»، (1386)، مسکن و انقلاب، ش 120، ص 22- 32. بهشتی، سیدمحمد، «خانه و فرهنگ ایرانی»، (1386)، آبادی، ش 55، ص 120- 123. پالاسما، یوهانی، «هویت، حریم خصوصی و مأوا»، (1389)، ترجمه امیر امجد، صنعت سینما، ش 97، ص 117. پیرنیا، محمدکریم (1384)، آشنایی با معماری اسلامی ایران، چ دهم، تهران، سروش دانش. خان‌محمدی، علی‌اکبر، «فتوت‌نامه بنایان»، (1371)، صفه، سال دوم، ش 5، ص 10- 15. خلعتبری لیماکی، مصطفی (1388)، جایگاه مهمان و مهمان‌نوازی در فرهنگ مردم ایران، تهران، طرح آینده. دفت، ریچارد ال (1374)، تئوری سازمان و طراحی ساختار، ترجمه علی پارسائیان و سیدمحمد اعرابی، تهران، مطالعات پژوهش‌های بازرگانی. دهخدا، علی‌اکبر (1377)، لغت‌نامه دهخدا، تهران، روزنه. رمضان جماعت، مینا و جواد نیستانی، «جلوه‌های سنت و تجدد در فضاهای و رودی خانههای تهران دوره قاجار»، (1389)، هنرهای زیبا، معماری و شهرسازی، ش 44، ص 65- 75. زمرشیدی، حسین، «آموزه‌های معماری ایرانی و ساختمان‌سازی مسکونی از دوره قاجار تا امروز»، (1390)، مطالعات شهر ایرانی اسلامی، ش 3، ص 1- 10. سبزواری، محمد‌بن محمد (1414ق)، جامع‌الاخبار، قم، موسسه آل‌البیت(ع). عمید، حسن (1361)، فرهنگ فارسی عمید، تهران، ابن سینا. کاتب، فاطمه (1384)، معماری خانههای ایرانی، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی. مجلسی، محمد‌باقر (1403ق)، بحارالانوار، بیروت، موسسه الوفا. محمدی، نورمراد (1378)، مهمانداری در اسلام، قم، دفتر تبلیغات اسلامی. مسائلی، صدیقه، «نقشه پنهان به مثابه دست آورد باورهای دینی در مسکن سنتی کویری ایران»، (1388)، نشریه هنرهای زیبا، ش 37، ص 27- 38. معماریان، غلامحسین (1389الف)، سیری در مبانی نظری معماری، تهران، سروش دانش. ـــــ (1389ب)، معماری ایرانی، تهران، سروش دانش. معماریان، غلامحسین و دیگران، «تأثیر فرهنگ دینی بر شکل‌گیری خانه: مقایسه تطبیقی خانه در محله مسلمانان، زرتشتیان و یهودیان کرمان»، ( 1389)،تحقیقات فرهنگی، دوره سوم، ش 2، ص 1-25. معین، محمد، (1371)، فرهنگ فارسی، تهران، سپهر. موسوی، سیدرضی، «هنر اسلامی در آیینه فتوت‌نامه‌ها با تأکید بر فتوت‌نامه چیت سازان»، (1390)، مطالعات هنر اسلامی، ش 15، ص 21- 34. میرزایی، رضا و دیگران، «بررسی مصالح بافت و رنگ در طراحی فضاهای توقف و استراحت در دوره معماری و شهرسازی مدرن ایران»، (1385)، در: مجموعه مقالات سومین کنگره تاریخ معماری و شهرسازی ایران، ص 190. میرزایی، علی‌اکبر (1387)، نهج‌الفصاحه، قم، صالحان. نازی دیزجی، سجاد و دیگران، «اخلاق در معماری»، (1389)، اخلاق در علوم و فناوری، سال پنجم، ش3 و4، ص 105- 114. نایبی، بتول و دیگران، «تأثیر نور فضاهای داخلی بر کیفیت زندگی و رفتارهای اخلاقی انسان»، (1386)، اخلاق در علوم و فناوری، سال دوم، ش 3 و4، ص 65- 72. نراقی، مهدی (1376)، علم اخلاق اسلامی، ترجمه مصحح سیدجلال‌الدین مجتبوی، تهران، حکمت. نصاریان، حسین (1386)، نظام خانواده در اسلام، قم، ام ابیها. نقی‌زاده، محمد و دیگران، «ملاحظات فرهنگی در شکل‌دهی به نماهای شهری با تکیه بر ساختار نماهای شهری ایرانی در دوران اسلامی، (1389)، هویتشهر، سال پنجم، ش 7، ص 61- 74. نوری طبرسی، حسین (1407ق)، مستدرک الوسائل، قم، موسسه آل البیت. نیک‌بخت، محسن و سیدابوالقاسم سیدصدر (1381)، دایرهالمعارف معماری و شهرسازی، تهران، آزاده. وثیق، بهزاد و آزاده پشوتنی‌زاده، «مفهوم سکونت در آیات و روایات اسلامی»، (1388)، مسکن و محیط روستا، ش 129، ص 50- 65. منبع: فصلنامه معرفت اخلاقی – شماره 12 انتهای متن/
93/11/12 - 07:01
این صفحه را در گوگل محبوب کنید
[ارسال شده از: فارس]
[مشاهده در: www.farsnews.com]
[تعداد بازديد از اين مطلب: 115]
-
گوناگون
پربازدیدترینها