محبوبترینها
نمایش جنگ دینامیت شو در تهران [از بیوگرافی میلاد صالح پور تا خرید بلیط]
9 روش جرم گیری ماشین لباسشویی سامسونگ برای از بین بردن بوی بد
ساندویچ پانل: بهترین گزینه برای ساخت و ساز سریع
خرید بیمه، استعلام و مقایسه انواع بیمه درمان ✅?
پروازهای مشهد به دبی چه زمانی ارزان می‌شوند؟
تجربه غذاهای فرانسوی در قلب پاریس بهترین رستوران‌ها و کافه‌ها
دلایل زنگ زدن فلزات و روش های جلوگیری از آن
خرید بلیط چارتر هواپیمایی ماهان _ ماهان گشت
سیگنال در ترید چیست؟ بررسی انواع سیگنال در ترید
بهترین هدیه تولد برای متولدین زمستان: هدیه‌های کاربردی برای روزهای سرد
در خرید پارچه برزنتی به چه نکاتی باید توجه کنیم؟
صفحه اول
آرشیو مطالب
ورود/عضویت
هواشناسی
قیمت طلا سکه و ارز
قیمت خودرو
مطالب در سایت شما
تبادل لینک
ارتباط با ما
مطالب سایت سرگرمی سبک زندگی سینما و تلویزیون فرهنگ و هنر پزشکی و سلامت اجتماع و خانواده تصویری دین و اندیشه ورزش اقتصادی سیاسی حوادث علم و فناوری سایتهای دانلود گوناگون
مطالب سایت سرگرمی سبک زندگی سینما و تلویزیون فرهنگ و هنر پزشکی و سلامت اجتماع و خانواده تصویری دین و اندیشه ورزش اقتصادی سیاسی حوادث علم و فناوری سایتهای دانلود گوناگون
آمار وبسایت
تعداد کل بازدیدها :
1827507634
ژئوپولیتیک دسترسی؛ هارتلند ژئوپولیتیکی جدید جهان
واضح آرشیو وب فارسی:خبر آنلاین:
ژئوپولیتیک دسترسی؛ هارتلند ژئوپولیتیکی جدید جهان بین الملل > خاورمیانه - عنوان اصلی این مقاله : ژئوپولیتیک دسترسی؛ هارتلند ژئوپولیتیکی جدید جهان باپیونددادن آسیای مرکزی به کرانه های مکران و اقتدار دریایی ایران در اقیانوس هند واقعیت می پذیرد
دکتر پیروز مجتهدزاده* چکیده: کمتر از یک سال از فروپاشی نظام ژئوپولیتیکی جهان دو قطبی در نتیجه فروپاشی شوروی در سال 1991 گذشته بود که نگارنده نخستین بررسی ژئوپولیتیک جهان دگرگون شونده را به زبان انگلیسی منتشر کرد و جایگاه جدید ژئوپولیتیکی ایران را در آن تحولات شگرف به عنوان پل سرزمینی ارتباط دهنده منطقه خزر - آسیای مرکزی به شاهراه های بازرگانی دریایی بین المللی در اقیانوس هند ترسیم نمود (1). این ترسیم جدید جغرافیای سیاسی منطقه آسیای جنوب باختری که بعد از آن تاریخ در چند نوبت در کتاب ها و مقالات و سخنرانی های فارسی و انگلیسی نگارنده منعکس شد (2) در مجموع، به صورت "نظریه ای" ژئوپولیتیکی در آمد که اجرای عملی آن می توانست ایران را در مقام حلقه واسطه ارتباطات گسترده جاده ای و راه آهن و راه های دریایی میان آسیای مرکزی و اقیانوس هند، به هارتلند پر اهمیتی در ژئوپولیتیک فرا مدرن یا ژئوپولیتیک دنیای قرن بیست و یکم و پس از آن تبدیل کند. این چشم انداز ژئوپولیتیکی فوق العاده مهم در سطحی جهانی مورد توجه قرار گرفت ولی، علیرغم اقتباس هایی که از آن زیر عنوان "کوریدور شمال و جنوب" به فارسی منعکس شد، متاسفانه تا کنون مورد توجه جدی دولت های ایران قرار نگرفته است. در شرح این فرضیه ژئوپولیتیکی کرانه های دریای مکران (دریای عمان) میان دو منطقه جاسک و چاه بهار محور کرانه ای را در ترسیم جغرافیای سیاسی منطقه مجسم می سازد که اگرچه هنوز توسعه ضروری را در قیاس الزامات ژئوپولیتیکی فراهم آمده در نتیجه تحولات جغرافیایی - سیاسی بعد از فروپاشی جهان دو قطبی در دهه 1990 و 2000 حاصل نکرده است ولی کرانه های مکران در چشم انداز دگرگونی های سریع در جهان ژئوپولیتیکی اوایل قرن بیست و یکم در منطقه آسیای باختری می تواند شاهد توسعه چشمگیری باشد در مقام یکی از مهمترین نقاط کرانه ای ایران برای توسعه بازرگانی دریایی خاور جهان و در مقام پیش بندری برای کشورهای محاصره شده در خشکی آسیای مرکزی معضل بزرگ "ژئوپولیتیک دسترسی" آسیای باختری را حل کند. ايران براي دوراني دراز از سوي ابرقدرت همسايه در جناح شمالي خود به عنوان مانع سرزميني تلقي مي شد كه از دسترسيش به "آبهاي گرم" جنوب - خليج فارس و اقيانوس هند - جلوگيري مي كند و بايد برآن چيره شد (3). ولی در دوران پس از فرو پاشی شوروی و جهان دو قطبی این کشور در مقام دارنده پتنسیال یک پل سرزمینی ارتباط دهنده پر اهمیتی سر برآورد که می تواند کوتاه ترین، امن ترین و با صرفه ترین راه ارتباط دادن منطقه خزر - آسیای مرکزی به راه های بازرگانی بین المللی از طریق اقیانوس هند را در اختیار گذارد. مقدمه آسيای باختری در بر گيرنده منطقه ژئوپوليتيک اوراسيا است و از سرآغاز قرن بيستم که سرهارلفورد مکيندرSir Harlford Mackinder انگليسی فرضیه "هارتلند - heartland" جهان ژئوپوليتيک سنتی را در نقطه ای واقع در باختر آسيا و خاور اروپا تعيين کرد، مفهوم "هارتلند" در مرکزاندیشه های ژئوپولیتیکی جهان قرار گرفت. اما از هنگامى که پس از تجربه شکست در جنگ جهانى دوم، آلمان و ژاپن فتح بازارهاى بينالمللى را آغاز كردند و از هنگامى كه شوروى پيشين اندكى پس از پايان همان جنگ توانست بر فراز موانع جغرافيايى پلى ژئو - استراتژيك بسته و حضور نيرومندى را در اقيانوسهاى پهناور گيتى اعلام كند، فرضیههارتلند مکیندر كارآيى خود را از دست داد. برخلاف مكيندر كه به اتكاى چيره بودن كشورش (بريتانيا) بر جهان نيمهنخست قرن بيستم، دنيا را «محيط سياسى يكپارچه»اى مىديد، انديشمندان ژئوپوليتيك نيمه دوم قرن بيستم جهان را «محيط سياسى ازهمگسيخته»اى فرض كردند كه ميان چند ساختار منطقهاى تقسيم مىشود. افزون بر آن،فروپاشی ساختار سیاسی جهانی توازن یافته میان دو اردوگاه شرق و غرب در دهه واپسین قرن بیستم همزمان بود با فرا آمدن دنیایی سرشار از نو شدن های ساختار ژئوپولیتیکی جهان در نتیجه انفجار در تکنولوژی اطلاع رسانی که اقتصاد بازار آزاد را در ماورای مرزها و حاکمیت های ملی، یعنی در سطحی جهانی مطرح کرد. دگرگون شدن سریع ساختار سلسله مراتبی قدرت در نتیجه این تحول بزرگ در دیده نسل تازه ای از جهانی اندیشان باخترزمین "دوران پسا مدرن =the age ofpost-modernity" نام گرفت. اما از آنجا که دوران مدرن همان دوران زمان حال است و پسامدرن علی الاصول باید شامل دوران پس از دوران حال باشد که هنوز نیامده است، در این نوشته ترجیح بر آن نهاده می شود که از آن مفهوم به صورت "دوران فرامدرن = ultra-modern" (فراتر از شرایط زمان حال =خیلی مدرن، نه پس از آن) یاد شود. يکی از آخرين اجتماعاتیکه در عصر تحولات سریع در نظام ژئوپولیتیکی جهان تشکيل شد، کنفرانس "پل سرزمينی اوراسيا -TheEurasian Landbridge" بود که در 16 سپتامبر 2007 با شرکت نگارنده،از سوی انستيتيو شيلرSchillerInstitute در کيدريچ Kiedrich آلمان برگزار شد (4). در آن کنفرانس پروفسور منشيکفMenshikovStanislavاز روسيه خطاب به برگزار کنندگان اعلام کرد که بحث در باره اوراسيا بحثی اقتصادی است و بايد در چارچوب مباحث اقتصادی پی گيری شود. در پاسخ اين ادعا نگارنده اعلام کرد کهبحث در باره "پل سرزمينی اوراسيا" نمی تواند تنها يک برنامه توسعه اقتصادی برای منطقه اوراسيا باشد، بلکه اين بحث سنگ زير بنای برنامه ای محسوب می شود برای بازسازی جهان سياسی که می تواند گزينه جديدی محسوب شودبرای جهان بشری در برابر و برای جانشين شدن نظام جهانی تک قطبی که نومحافظه کاران امريکایی می کوشند زير عنوان "نظام نوين جهانی - New World Order" به خانواده بشری تحميل کنند. جهانی شدن و ژئوپولیتیک قرن بیست و یکم اين دگرگونى اساسى در برداشت ژئوپوليتيكی نسبت به جهان معاصر همزمان بوده است با آغاز جهانى شدن منافع و خواستهاى ملى تقريباً همه قدرتهاى كوچك و بزرگ در مقیاس هایی کاملا نو و جهان گیر. این گونه بوده است که جهانى شدن نظام اقتصادى بازار آزاد كه از دهه 1980 خودنمايى مىكرد، با فروپاشى شوروى و سقوط نظام جهانى توازن يافته ميان دو قطب ايدئولوژيك در دهه 1990، اوج گرفت. به گفته ديگر، دو تحول ياد شده راه را پيشپاى دگرگونيهاى سريع در جهان ژئوپوليتيك كنونى هموار ساخته است. منظور از «جهانى شدن» گسترش يا انتشار پديده يا پديدههايى در سطح جهان است كه در شيوه زندگى اقتصادی بشر کنونی سخت موثر است. در اين رابطه، آنچه در سطح جهان گسترش يافته و منتشر مىشود، نظام اقتصاد بازار آزاد است كه همراه با گسترش سريع تكنولوژى اطلاعرسانى شيوههاى موجود زندگى سياسى - اقتصادى بشر را دچار دگرگونی ژرفى مىسازد. جهانى شدن منافع و خواستهاى اقتصادی ملتها كه اصطلاحاً «گلوباليزيشن» خوانده مىشود، با پيوستن همه ملتها به «قرارداد عمومى بازرگانى و گمرك =General Agreement on Trade and Tariffs (GATT)» كه «سازمان بازرگانى جهانىWorld Trade Organization = WTO» را واقعيت بخشيده است، نهتنها شيوه زندگى اقتصادى همه ملتها را دگرگونساخته است، بلكه بر نقشآفرينى حاكميت اقتصادى دولت ها و نقشآفرينى اقتصادى مرزهاى سياسى -جغرافيايى سخت مؤثر افتاده و این نقش را کمرنگ ساخته است. سرعت اين دگرگونى، توأم با سرعت رشد تكنولوژى اطلاعرسانى برخى صاحب‌نظران را بر این باور واداشته است كه جهان ژئوپوليتيك جدید را باید در وراى «ملت» بودنها و حكومتهاى ملتى و در وراى مرزهاى جغرافيايى - سياسى دید و باید تبدیل جامعه بشری به یک «دهكده جهانىglobal village» را در دهههاى نخستين قرن بيست و يكم یک واقعیت دانست. پیدایش جهان شهرها و رونق گرفتن بازرگانی ماورای اقیانوس ها امروزه شمارى از شهرهاى بزرگ در باختر ايالات متحده، اروپاى باخترى و خاور دور روابط اقتصادى و مبادلات بازرگانی گسترده و مستقلى نسبت به دولت های خود را با بخشهاى گوناگون جهان آغاز كردهاند. اين گونه ويژه از بازرگانی دريايی جهانی به این شهر های بزرگ واقع شده بر کرانه های اقیانوس ها امکان آن را داده است تا در ورای تصميم گيری ها و کنترل های دولتی به مبادله های بازرگانی عمده و جهانی با يکديگر بپردازند. این نقش آفرینی جدید که مستقیما حاصل دو تحول بزرگ و همزمان در عصر حاضر، یعنی جهانی شدن اقتصاد بازار آزاد و انقلاب در تکنولوژی اطلاع رسانی است شهر های بزرگ کرانه ای با وِژگی های یاد شده را به صورت «جهان شهر = world city» یا شهرهای برخورداز از امکان بازرگانی در حجم عظیم جهانی و فراتر از محدوده های قانونی و مالیاتی دولت ها در آورده است.یک شهر هنگامی می تواند «جهان شهر» شناخته شود که از عوامل و امکانات ویژه زیر برخوردار باشد (5): - واقع شدن بر کرانه های دریاهای باز یا اقیانوس ها که بازرگانی دریایی گسترده را آسان می کند. - برخوردار بودن از تسهیلات بندرگاهی گسترده برای تسهیل مبادلات بازرگانی در سطح جهانی. - برخوردار بودن از امکانات حقوقی - اقتصادی لازم به عنوان "بندر آزاد" که جهان شهر مربوطه را از محدوده های حقوقی - اقتصادی حکومت های ملت پایه مستثنی سازد. - در اختیار داشتن مناطق پهناوری وابسته جغرافیایی به جهان شهر در داخل یا خارج از محدوده های سرزمینی کشور مربوطه که بتواند ظرفیت جمع آوری کالا برای بازرگانی گسترده دریایی و توزیع کالاهای دریافت شده بازرگانی در داخل کشور و خارج از کشور در صورت لزوم. - علاوه بر داشتن تسهیلات گسترده بندری، برخورداری از ارتباطات گسترده هوایی و زمینی برای انتقال کالاهای تولید شده در منطق دور و نزدیک به کرانه های یاد شده و توضیع کالاهای دریافت شونده. - برخوردار بودن از ظرفیت نامحدود استفاده از فضای سایبری (ارتباطات الکترونیکی) برای تسهیل بازرگانی نامحدود در فضای مجازی (ماورای مرزی و ماورای سرزمینی). تلاشهاى مستقل بازرگانى شهر بزرگى مانند سانفرانسيسكو در مبادلات با ژاپن و آسياى جنوب خاورى، چهارچوب حاكميت سياسى - اقتصادى كشور ايالات متحده امريكا را در نورديده است و اثرگذارى فرهنگى متقابل و جداگانهاى را براى كاليفرنيا و بخش پهناورى از باختر ايالات متحده و آسياى جنوب خاورى تدارك مىبيند. اين وضع که در مورد ابرشهرهایی چند در آسيا، اروپا، و امريکا صدق دارد، تأييد ديگرى بر اين حقيقت است كه اقتصادى شدن نظام جهانى و جهانى شدن نظام اقتصادى بازار آزاد جنبههاى زيادى از حاكميت اقتصادى كشورها (حكومتهاى ملتى) را از ميان خواهد برد و نقشآفرينى فضای مجازی را در مناسبات جهانی گسترش خواهد داد. پيتر تيلور Peter J. Taylorو پل ناكسPaul Knoxدر كنفرانسى كه در سال 1993 در پلىتكنيك ويرجينياى ايالات متحده براى مطالعه گسترش اينگونه شهرها برگزار شد، از اصطلاح "شهرهاى جهانىworld cities =" در مفهومی برابر با مفهوم "جهان شهر = global cities"در اين مورد استفاده كردند و كتابى را كه از مجموعه دستاوردهاى آن كنفرانس در سال 1995 تهيه كردند، "شهرهاى جهانى در اقتصادى جهانى"نام دادند. ژئوپولیتیک ایران و اقیانوس هند آنچه تردیدی در بحث باقی نمی گذارد تاثیر گسترده پدیده جهانی شدن،دست در دست پدیده های چون شهرهای جهانی و مجازی، است بر فزونی گرفتن چشمگیر بازرگانی ماورای اقیانوسی که از اواخر قرن بیستم بازرگانی جهانی را در فضای مجازی به مقیاس های باورنکردنی گسترش داد جهان مطالعات ژئوپولیتیکی را به ژئوپولیتیک فضای مجازی وارد کرد. آشکار است که اقیانوس آرام و اقیانوس هند به عنوان عرصه یا مسیر اصلی واقعیت دهنده مبادلات بازرگانی فضای مجازی میان جهان شهرهای واقع در کرانه های شرقی و غربی قاره امریکا و کرانه های جنوبی اروپا از یک طرف،و جهان شهرهای واقع در کرانه های شرقی و غربی قاره های آسیا و اقیانوسیه، در ژئوپولیتیک جهان فرامدرناهمیت ویژه ای حاصل کرده اند و اقیانوس هند به عنوان عرصه مبادلات بازرگانی دو قدرت بزرگ آسیا، یعنی هند و چین با کرانه های جنوب غربی آسیا و کرانه های باختری آفریقا حساسیت های ژئو-استراتژیکی ویژه ای را دامن می زند. همزمان، توسعه بی ثابتی در کرانه های خاوری آفریقا در دهه نخستین قرن بیست و یکم پدیده قرون وسطایی "دزدی دریایی" را دوباره زنده کرد و همین پدیده سبب افزایش نا امنی دریایی و تهدید علیه بازرگانی بین المللی ماورای اقیانوس هند گردید. این وضعیت ایجاب می کند تا کشورهای عمده درگیر در بازرگانی بین المللی ماورای اقیانوس هند مساله امنیت این پهنه بزرگ آبی را نیز مورد توجه ویژه قرار دهند. در این برخورد، کشوری مانند ایران که در اندیشه ایجاد ارتباطاتات گسترده بازرگانی و اقتصادی میان کرانه هایش در اقیانوس هند و کشورهای محاصره شده در خشکی، در ماورای سرزمین های شمالیش است،می تواند با به کار گیری هوشیاری در شناخت دقیق موقعیت ممتاز جغرافیایی خود و با به کار گرفتن اندکی دلیری این جغرافیا را به "قدرت" تبدیل کرده و این موقعیت را به یک هارتلند جدید در ژئوپولیتیک نیمکره خاوری جهان مبدل سازد. در این معادلات، بدیهی است که مساله گسترش نقش نیروی دریایی هم برای واقعیت دادن به مهفوم "قدرت دریای" ایران و هم برای تامین امنیت دریاهای جنوب (اقیانوس هند) در اولویت اول قرار می گیرد. پیشینه توجه ویژه ایران به ژئوپولیتیک اقیانوس هند به سال های دهه 1970 باز می گردد: به هنگامی که تهران تشکیل سازمان کشورهای حاشیه اقیانوس هند را مطرح کرده و تاسیس بزرگترین پایگاه استراتژیکی سه منظوره (دریایی - هوایی - زمینی) اقیانوس هند را در چابهار آغاز کرد.در آن دوران تهران به درستی اعلام کرد: «... هرکسی که با جغرافیا و ظرفیت های استراتژیکی، به ویژه با ظرفیت های هوایی و دریایی جهان آشنایی داشته باشد، می داند که مرزهای امنیتی ما تا چه اندازه از چابهار فراتر می رود .... (6). پس از انقلاب اسلامی، رهبر جمهوری اسلامی ایران در تایید استراتژی بالا کرانه های ایرانی اقیانوس هند را یک منطقه راهبردی اعلام کرده و با "راهبردی" اعلام کردن نیروی دریایی جمهوری اسلامی، در حقیقت ماموریت ویژه این نیرو در کرانه های یاد شده را به توجه ایران و جهان رساند. ایران به عنوان یکی از اعضای اصلی، به عضویت اجلاس امنیت منطقه دریایی اقیانوس هندIndian OceanNaval Symposium در آمدکه در سال 2010 در ابوظبی شکل گرفت و در چهارمین نشست این تشکیلات که با شرکت 30 کشور جهان در تاریخ 20 فروردین 1393در استرالیا تشکیل شد، قرار گذاشته شد که ایران میهماندار نشست این اجلاس در سال 2018 باشد (7). در دهه نخستین قرن بیست و یکم میلادی هنگامی که دزدی دریایی در اقیانوس هند، به ویژه در اطراف تنگه مندب«باب المندب» که محل عبور نفت کش های بزرگ از خلیج فارس به غرب است، فزونی گرفت ایران از جمله کشورهای مهم دنیا بود که (در تاریخ در 20 دسامبر 2008) اعلام کرد ناو جنگی خود را به منظور گشت زنی در آب های خلیج عدن و حفاظت از کشتی های ایرانی به این منطقه اعزام نموده است. در این عملیات نیروز دریایی ایران موفق به وارد کردن ضربات موثری به پدیده گسترش یابنده دزدی دریایی وارد سازد (8). هارتلند جديد در آسياي باختری بلافاصله پس از فروپاشی شوروی پيشين، ايالات متحده در حرکتی حيرت انگيز مدعی وجود منابع انرژی بسيار گسترده ای در خزر شد و حتی ارقام فريبنده ای مانند 200 ميليارد بشکه نفت را اعلام کرد. بر اساس اين ادعا ها بود که استنباط تبديل خزر به يکی از دو منبع اصلی توليد انرژی در قرن بيست و يکم را پيش آورد و بر اساس همين استنباط بود که فرض شد دو منطقه خليج فارس و خزر- آسياي مركزي مي روند كه به عنوان دو انبار اصلي تامين كننده انرژي چند دهه نخستين قرن بيست و يكم، در نظام جهاني فرا آينده نقش به هم پيوسته ژئوپوليتيك و ژئواستراتژيك پراهميتي را ايفا نمايند. به اين ترتيب، هر مساله اي امنيتي در اين دو منطقه توجه نقش آفرينان عمده جهاني و منطقه اي را به يكسان جلب كرد، و از چنين توجه و نگراني هاي استراتژيك بود كه دورنماي تازه اي از مفهوم "هارتلند"، از به هم آميخته اين دو منطقه در نظام ژئوپوليتيك شكل گيرنده، ترسيم شد (9). ژئوپولیتیک شمال و جنوب ایران در ایجاد شبکه بازرگانی دوسویه در شکل دهی عجولانه امریکایی ها به يک هارتلند جديد در منطقه اورآسيا، ايران خود به خود در مقام پلي سرزميني ميان دو منطقه خليج فارس و خزر-آسياي مركزي قرار گرفت و وضعیت جدید در فرضیه نگاری های بها از داده جفری کمپ Jeffry Kemp (با کسره ک) در اواخر دهه 1990 به ترسیم ژئوپولیتیکی نوین در امد. به گفته ديگر، فکر می شد که اگر قرار باشد خاور ميانه و خليج فارس با منطقه خزر-آسياي مركزي ارتباطي جغرافيايي برقرار كنند، چنين ارتباطي تنها از راه ايران واقعيت پذير است، چراكه ايران تنها كشور خاور ميانه و خليج فارس است كه در منطقه خزر-آسياي مركزي حضور جغرافيايي واقعي دارد. در همان حال، ايالات متحده آمريكا پذيرفتن موقعيت جغرافيايي جديد ايران و در نظر گرفتنش در طرح هاي امنيتي مربوط به نظام نوين جهاني مورد نظر خود را دشوار ديد. اين وضعيت جغرافيايي بستري ژئوپوليتيك و ژئواستراتژيك را شالوده ريخت كه مفاهيم امنيتي متفاوت ايراني و امريكايي رو در روي هم قرار گرفته و بر روابط دو جانبه ميان آن دو سايه افكند. همين وضع، دست كم از ديد تئوري، منبع عمده اي از تهديد براي امنيت آسياي باختري شمرده شد. ايران براي دوراني دراز از سوي ابرقدرت همسايه در جناح شمالي خود به عنوان مانع سرزميني تلقي مي شد كه چون از دسترسيش به "آبهاي گرم" جنوب - خليج فارس و اقيانوس هند - جلوگيري مي كرد، می بايستی برآن چيره شد (10). از آغاز این تهاجم ژئوپولیتیکی امریکا به محور سرزمینی خزر - قفقاز - آسیای مرکزی و منطقه خلیج فارس پیدا بود که توجه ویژه جهان را به پوتانسیل های ژئوپولیتیکی این مجموعه سرزمین های به هم پیوسته جلب خواهد کرد و به ایران این امکان را خواهد داد تا بتواند در یک برنامه ریزی حساب شده مبتنی بر جهان بینی و جهانی اندیشی ژئوپولیتیکی آزاد ژرفای ژئوپولیتیکی شمالی (خزر - قفقاز آسیای مرکزیز) را به ژرفای ژئوپولیتیکی جنوبی (خلیج فارس - تنگه هرمز - دریای مکران = بخش ایرانی دریای عمان) را در یک شبکه گسترده از ارتباطات دو سویه به هم وصل کند و سرزمین های واسطه این دو منطقه را به "هارتلند" چدید جهان تبدیل کند. در ژرفای ژئوپولیتیکی شمال ایران در ژرفاي ژئوپوليتيك شمالي، ايران با عرصه پهناوري رويارويي دارد كه از قفقاز در جهت باختر تا آسياي مركزي در جهت خاور گسترده است. درياي خزر دو پيكر جغرافيايي ياد شده اين عرصه پهناور را در آن واحد، از هم جدا، و به هم مربوط مي سازد. به گفته ديگر، به خاطر نقش آفريني منطقه اي خود است كه ايران آميخته اي از قفقاز، خزر و آسياي مركزي را در چارچوب يك منطقه ژئوپوليتيك واحد مي گنجاند با در نظرگرفتن همه تعاريف مربوط به مفهوم "منطقه": آميخته اي كه مي تواند منطقه "خزر - آسياي مركزي" نام گيرد. شماري از عوامل جغرافيايي منطقه اي و محيط انساني اين روش و اين برخورد را تاييد مي كند، روشي كه در همان حال، مي تواند عنوان جغرافيايي زنده اي را در ناميدن آن منطقه در اختيار گذارد كه براي مطالعه مسائل منطقه اي مشترك در عرصه پهناور ياد شده سخت مورد نياز است. فروپاشي نظام ژئوپوليتيكیجهان دو قطبي در اوایل در دهه 1990 در نتيجه فروپاشيدن شوروي و پيدايش شماري از کشور هاي جديد به ويژه در منطقه ای مرکب از آسیای مرکزی و دریای خزر در آسیای باختری که از این پس "منطقه خزر-آسياي مركزي" خوانده می شود، توجه ژئوپولیتیکی ايالات متحده و يارانش را به جغرافیای سیاسی دو منطقه خليج فارس و خزر-آسياي مركزي جلب کرد و همين روي آوردن ناگهاني مساله امنيت ارتباطات بازرگانی و دسترسی کشورهای محاصره شده در خشکی آن منطقه با راه های دریایی بین المللی را به صورت موضوع عمده اي در آورده و به توجه همگان در منطقه و جهان رساند. کشور ایران در مقام پلی سرزميني ميان دو منطقه خليج فارس و خزر-آسياي مركزی واقع است. به گفته ديگر، اگر قرار باشد خاور ميانه و خليج فارس با منطقه خزر-آسياي مركزي ارتباطي مستقیم جغرافيايي برقرار كنند، چنين ارتباطي تنها از راه ايران واقعيت پذير است، چراكه ايران شامل کوتاه ترین مسافت سرزمینی میان كشور خاور ميانه و خليج فارس است و در هر دو منطقه خلیج فارس و خزر-آسياي مركزي حضور جغرافيايی واقعي دارد. اين وضعيت جغرافيايی بی همتا در قیاس طرح های ژئوپولیتیکی امریکایی برای تعریف جهان پس از فروپاشی نظام دو قطبی زیر عنوان "نظام نوین جهانی"، بستري ژئوپوليتيكی و ژئواستراتژيكی را شالوده ریخت كه مفاهيم امنيتي متفاوت ايراني و امريكايي رو در روي هم قرار گرفته و بر روابط دو جانبه ميان آن دو و دیگر صاحبان منافع دراین دو منطقه سايه افكند. از سوی دیگر شایان هوچه است که همه كشورهاي جدا شده از اتحاد شوروي در منطقه خزر - آسياي مركزي كشورهاي محاصره شده در خشكي هستند و بي بهره از دست رسي مستقيم يا آسان به بازرگاني بين المللي دريايي. قزاقستان، تركمنستان، جمهوري آذربايجان همراه با روسيه و ايران در درياي خزر همكرانه اند. اين جغرافياي ويژه تشويق كننده بازرگاني دريايي ميان پنج كشور كرانه اي ياد شده است. ولي، چنين پيشرفتي نمي تواند مشكل عدم دست رسي مستقيم دريايي آنان به بازارهاي بين المللي را حل كند. تنها راه حل عملي بر اين مشكل را مي توان در ارتباط دادن اين جمهوري ها و افغانستان به درياي عمان جست و جو كرد از راه ايجاد شبكه هاي گوناگون راه شوسه، راه آهن و لوله هاي نفتي و گازي. در دسامبر 1991 قزاقستان و ايران موا فقت نامه اي را امضا كردند كه به جمهوري هاي آسياي مركزي اجازه مي داد شبكه راه آهن خود را از راه ايران به دریاهای جنوب امتداد دهند (11). موافقت نامه ديگري كه در ماه ژوئن 1995 ميان ايران، تركمنستان و ارمنستان امضا شد گسترش بازرگاني ازراه هاي خشكي ميان سه كشور را عملي مي ساخت (12). ماه مارس همان سال شاهد ارتباط شبكه راه آهن آسياسي مركزي با شبكه راه آهن ايران بود. اين دو شبكه راه آهن در ماه مارس 1996 به هم وصل شدند. رهبران شماري از كشورهاي منطقه در مراسم افتتاح اين شبكه هاي ارتباط يابنده، موقعيت جغرافيايي ايران را "پل اصلي" ارتباطي ميان خزر - آسياي مركزي و دنياي خارج اعلام كردند (13). از ديد اقتصادي، لوله كشي نفت و گاز خزر - آسياي مركزي به بازارهاي بين المللي از راه ايران، بدون ترديد، عملي ترين راه اقتصادي ساختن نفت و گاز صادراتي اين منطقه در بازارهاي جهاني است. اين مسير كوتاه ترين، امن ترين و ارزان ترين گزينه را براي صدور كالاهاي انرژي اين منطقه در اختيار مي گذارد، به ويژه هنگامي كه صدور نفت و گاز خزر به بازارهاي گسترنده شبه قاره هند، آفريقا و خاور دور مورد نظر باشد. فراتر، امكانات گسترده ايران در زمينه نيروي انساني كارآمد در صنايع نفتي، امكانات گسترده در زمينه حمل و نقل خشكي و دريايي، پالايشگاه ها و امكانات بندريش در امر نفت و گاز، و شبكه لوله هاي نفتي و گازي موجودش امتيازات فني و لجيستيك چشم گيري را در اختيار مي گذارد كه هيچ گزينه ديگري را كه براي صدور نفت و گاز خزر - آسياي مركزي بخواهد مورد توجه قرار گيرد، ياراي هماوردي با آن نيست. امتيازهاي همه جانبه مسير ايراني براي صدور نفت و گاز از خزر- آسياسي مركزي برهمگان روشن است. شماري از قراردادها جهت بهره گيري از اين مسير براي صدور نفت و گاز اين منطقه به شبه قاره هند، چين، خاور دور، اروپا و استراليا از راه ايران به امضا رسيده است. حتي انتقال از راه زميني بخشي از نفت تركمنستان از راه ايران و تركيه به مديترانه آغاز گرديد، و هنگامي كه ژئوپوليتيك امريكايي خنثي ساختن اين بالقوه هاي جغرافيايي ايران در بازرگاني انرژي خزر- آسياي مركزي استفاده از اين طبيعي ترين راه را متوقف كرد، تركمنستان و قزاقستان صدوربخشي از نفت خام خود را از راه معاوضه توسط ايران آغازكرده بودند. با اين حال، رويارويي مستقيم با نقش آفريني ايران در منطقه خزر - آسياي مركزي كه به گونه اي آشكار و قاطع از سوي ايالات متحده اعلام و پي گيري مي شود، تكيه براين انديشه دارد كه ايده درگيري ايران در امور خزر - منطقه اي كه ايران در آن حضور جغرافيايي دارد - مورد علاقه آن قدرت و متحدينش نيست (14). حدود هشت سال پيش از اين نگارنده طرحي را براي ايجاد ارتباط ژئوپوليتيك ميان دو ژرفاي ژئوپوليتيك جنوبي و شمالي ايران مطرح نمود كه به دليل شرايط ژئوپوليتيك و ژئواستراتژيك دشوار پيش آمده در نتيجه اجراي طرح هاي امريكايي محاصره اقتصادي - استراتژيك ايران نتوانسته مورد توجه قرار گيرد، حال آن كه توجه به اين طرح مي تواند همان برنامه امريكايي محاصره ايران را خنثي سازد. شايد پانوراماي ژئوپوليتيك دگرگون شونده كنوني ايران در، موقعيتي كاملا ممتاز، دورنماي اصلي ژئوپوليتيك جهان قرن بيست و يكم را شكل دهد كه استفاده درست از آن مي تواند ايران را به قلب ارتباطات عمده اقتصادي -استراتژيك جهان قرن بيست و يكم منتقل كند. پس از فروپاشي شوروي پيشين، نه تنها ايران آزاد شده است كه از حقوق و موقعيت خود در درياي خزر استفاده نمايد، بلكه شماري از كشورهاي تحت استعمار شوروي پيشين در همسايگي ايران استقلال يافته و به صورت ملت هاي مستقلي در آمدند كه نيازمند ارتباطات بازرگاني آزاد با دنياي خارج هستند. ولي همه اين كشورها در خشكي محاصره اند و از دست رسي مستقيم به بازارهاي بين المللي از طريق راه هاي دريايي آسان محروم. ايران در اين ميان، با داشتن حدود ده همسايه در قفقاز، خزر، و آسياي مركزي از بيشترين شمار همسايگان محاصره شده در خشكي در جهان برخوردار شد، در حالي كه موقعيت بي نظير ايران ميان خزر و خليج فارس مي تواند همه اين كشورها را به جهان خارج ارتباط دهد. پيشنهاد رح شده اين بود كه با دادن هريك از شمار فراوان از بنادر و جزاير استفاده نشده ايران در خليج فارس، تنگه هرمز، و درياي عمان به هريك از كشورهاي محاصره شده در خشكي در قفقاز، خزر، و آسياي مركزي براي استفاده انحصاري و خود مختارانه اين كشورها جهت ارتباط بازرگاني با بازارهاي جهاني، هم مي تواند اين كشورها را از محاصره خشكي نجات داده و در ارتباط مستقيم با بازارهاي جهاني قرار دهد، و هم مي تواند ايران را به قلب ارتباطات اقتصادي جهان ژئوپوليتيك قرن بيست و يكم منتقل سازد. اين وضعيت شباهت زيادي به وضعيت مربوط به مناطق آزاد ايران در جنوب دارد با اين تفاوت كه هر يك از اين مناطق آزاد بازرگاني در انحصار يكي از همسايگان شمالي ايران خواهد بود. گسترش شبكه راه هاي زميني و راه آهن ايران مي تواند اين راتباطات گسترده را تسهيل كند. لازم به اشاره نيست كه استفاده انحصاري و خودمختارانه كشورهاي محاصره شده در خشكي شمال از بنادر و جزاير ايران در جنوب بايد در چارچوب حاكميت و قوانين ايراني صورت گيرد. در آن صورت نه تنها طرح امريكايي محاصره اقتصادي و استراتژيك ايران خنثي مي شود، بلكه ايران، در قلب ارتباطات بازرگاني در ژئوپوليتيك جهان قرن بيست و يكم، از مقام و موقعيت ژئوپوليتيك بي همتايي برخودار خواهد شد كه هيچ قدرتي را ياراي خصومت با آن نمي ماند. در همان دوران (اواخر دهه 1990) گزارش شد دولت قرقيزستان ابراز علاقه كرده است كه با جزيره قشم در تنگه هرمز و خليج فارس ارتباط ويژه برقرار نمايد. اين پيشنهاد مي تواند باب تازه اي در راستاي پيشنهاد ياد شده باز كند، ولي موضوع بايد با دقت، ظرافت، و ممارست فراوان و بدور از احساسات قرن نوزدهمي كه امروز موردي ندارد، پي گيري شود. اين موضوع بايد دور از عجله و هيجان زدگي از يك طرف و احتياط ها و بد بيني هاي بي دليل مورد مطالعه قرار گرفته و به اجر در آيد. شايد قشم جاي مناسبي براي قرقيزستان نباشد، ولي مسلما اگر اين مورد به درستي و موفقيت عملي شود مي تواند الگويي باشد كه ديگر كشورهاي محاصره شده در خشكي شمال را نيز به دست رسي مشابه به بازارهاي بين المللي از راه ايران تشويق نمايد. ضمنا نبايد فراموش كرد كه اين طرح مي تواند تاثير مضاعف داشته باشد و آن اين كه مي توان هر يك از همسايگان عرب ايران در خليج فارس را از استفاده بازرگاني انحصاري و خودمختارانه از يكي از بنادر فراوان ايران در درياي خزر بهرمند ساخت. يك چنين وضعيتي اقتصاد و بازرگاني در غرب آسيا را رونقي باورنكردني مي دهد و بهره اقتصادي فرواني را نصيب همه اين كشورها خواهد ساخت و ايران را به قلب تپنده اقتصاد و ارتباطات بازرگاني غرب آسيا تبديل كرده و از موقعيتي بسيار والا در ژئوپوليتيك قرن بيست و يكم برخوردار خواهد ساخت. بدخواهان ايران نيز، به جاي تحريك شدن براي خرابكاري در اين راستا، توجه خواهند كرد كه عملي شدن چنين طرحي مسؤليت هاي منطقه اي تازه و گسترده اي را متوجه ايران خواهد ساخت و منافع ملي ايران را آنچنان بالا برده و حساسيت خواهد داد كه در مقام يك عامل بازدارنده بسيار نيرومند، سياست هاي داخلي و خارجي ايران را در چارچوب تازه اي نظم داده و در ديالوگي مثبت با بقيه جهان قرار خواهد داد. ژرفای ژئوپولیتیکی جنوبی ایران و تجارت از جنوب به شمال در جنوب، نقش آفريني ايران براي دوراني دراز دستخوش اثرگذاري اختلافات گسترده سياسي و جغرافيايي با همسايگان عربش بوده است كه از آن ميان اختلافات سرزميني و مرزي دراز مدت با عراق و مساله ادعاهاي امارات متحده عربي نسبت به جزيره هاي ايراني تنب و ابوموسي مهمترين بوده است. امنیت در خلیج فارس از آغاز قرن نوزدهم به صورت یک مسؤلیت انگلیسی در آمد که به صورت یک استراتژی حساب شده، قبایل تابع ایران و سرزمین های آنان را به امارات عربی تحت الحمایه بریتانیا تبدیل کرد. بدیهی است که به سرانجام رساندن این پروسه مستلزم ایجاد اختلافات سرزمینی و مرزی میان ایران و همسایگان عربش بود تا امکان پیشرفت سیاست "تفرقه بیانداز و حکومت کن" فراهم شود. پس از اعلام ژانویه 1968 سیاست انگلیسی خروج از خلیج فارس تا انتهای سال 1971، دوران امنیت ایرانی در خلیج فارس آغاز گردید. در این دوران ده ساله که در سال 1981 با ورود و استقرار نظامی ایالات متحده امریکا در این منطقه پایان گرفت، ایران توانست همه مسائل و اختلافات سرزمینی و مرزی میان خود و کشورهای عربی همسایه را حل و فصل نماید و توانست به حل مسائل و اختلافات سرزمسینی و مرزی میان همسایگان عربی در خلیج فارس کمک کند. در این راستا مرزهای دریایی ایران و عربستان سعودی در سال 1968، ایران و قطر در سال 1969، ایران و بحرین در سال 1972، ایران و عمان در سال 1975 تبیین و تعیین شدند. مرزهای ایران و عراق در شط العرب در سال 1975 تبیین و تثبیت شدند در حالی که طی قرارداد 1971 مرز ایران و شارجه (امارات متحده عربی) در اطراف جزایذ تنب و ابوموسی مشخص شد. همچنین مرزهای دریایی عربستان سعودی و بحرین در سال 1959، قطر و ابوظبی در سال 1969 تعیین شده به اضافه توافق های رسمیت نیافته مرزی دریایی میان ایران و کویت از سال 1960 و ایران و دوبی و ایران و ابوظبی در سال 1974 و توافق های حاصله میان بحرین و قطر در نتیجه رای 2001 دادگاه بین الملل (15). ارتباط جنوب به شمال در همـان حال، ايران مي تواند راه ايجاد ارتباطي مستقيم به خزر - آسياي مركزي را براي كشورهاي عربي توليد كننده نفت در خليج فارس و درياي عمان هموار سازد: كشورهايي كه ممكن است به درستي تصميم گيرند منافع ملي خود را درمنطقه اي همسايه پي گيري كنند كه گمان مي رفت در بازار هاي جهاني گسترنده، رقيب منطقه آنان شود. کشور عمان درحال حاضر سرگرم توسعه سریع و گسترده بندر صحار، پایتخت باستانی آن کشور است که در دوران اقتدار ایران "اومانا" خوانده می شد و نام کشور کنونی عمان از آن آمده است. توسعه صنایع فولاد و آهن در این بندر آزاد بر اساس برنامه های پیش بینی شده عمان را از راه بندر جاسک به بازار های آسیای مرکزی خواهد رساند (16). همین پس کرانه ها ایرانی مکران در دریای عمان مي تواند به عنوان پل سرزميني ارتباط دهنده آسياي مركزي به اقيانوس هند، در گسترش تلاش هاي بازرگاني هندوستان در آن منطقه نقشي محوري داشته باشد. بازرگاني درياي هندوستان، در حال حاضر، از بندرهاي گرجستان و اوكراين استفاده مي كند به اضافه پيمودن صدها كيلومتر راه خشكي در روسيه تا بتواند به آسياي مركزي دست رسي يابد. ايران پيشنهاد كرده بود كه هندوستان هزينه تاسيس هفتصد كيلومتر راه آهن ارتباط دهنده بافق به مشهد را، براي دست رسي مستقيم به آسياي مركزي، تامين نمايد (17). دست رسي مستقيمي كه مي تواند مسير آسياي مركزي - اقيانوس هند را صدها كيلومتر كوتاه تر سازد. اين اقدام مي توانست شبه قاره هند را در آسياي مركزي از امتياز ويژه اي نسبت به رقيبانش برخوردار سازد. نمايندگان هندوستان و تركمنستان در تاريخ 22 فوريه 1997 يك قرارداد ترانزيت سه جانبه را با ايران امضاء كردند، اين قرارداد استفاده هندوستان از امكانات جغرافيايي ايران براي دست رسي به آسياي مركزي را آسان ساخت. كنفرانس سران اكو (سازمان همكاري اقتصادي) در اطلاعيه پاياني خود در تاريخ 14 مي 1997نيز احتمال تاسيس لوله هاي نفتي از راه ايران را مورد توجه قرار داد. تهدید بستن تنگه هرمز ضربه کاری بود برای شکست تحریم های جدید در آخرین منزلگاه تهدید های ژئواستراتژیکی غرب در خلیج فارس، مسؤل روابط خارجی اتحادیه اروپا،خانم کاترین اشتاون با اعلام اعمال تحریم فروش نفت ایران از سواحل این کشور در خلیج فارس، خواست که آخرین ضربه محلک را برای فلج کردن اقتصاد ایران وارد کند. در دوران اخطار در زمینه اعمال این تحریم ها بود کهفرمانده نیروی دریایی جمهوری اسلامی اعلام کرد که در صورت اعمال این تحریم های مهلک نیروی دریایی ایران تنگه هرمز را خواهد بست؟ در آن دوران همه کارشناسان جغرافیای سیاسی و استراتژیک از جمله در کشور خود ما فریاد برآوردند که این کار عملی نیست و هر گونه اقدامی از سوی در ایران در آن راستا منجر به بروز چنگ جهانی سوم خواهد شد. ولی این متخصص جغرافیای سیاسی و ژئوپولیتیک ایرانی (نگارنده) در رسانه های داخلی و بین المللی عملی بودن طرح مورخ ژانویه 2012 (1390) نیروی دریایی جمهوری اسلامی در بستن تنگه هرمز را تایید کرد. در تشریح علل این اعلام، به ویژه در شبکه سرویس جهانی بی بی سی(بهمن 1390) خاطر نشان کردم که: تحریم فروش نفت صاداتی ایران ازکرانه های ایرانی خلیج فارس به معنی اقدام به قطح شریان حیاتی ملت ایران است و ملت ایران این اقدام را "اعلان جنگ" علیه خود خواهد دانست و ایران مانند هرکشوری در حالت جنگی به خود اجازه خواهد داد عبور و مرور نفت از تنگه هرمز را به شلیک یک موشک به یک تانکر نفت کش قطع کند. و علاوه بر آن به خود اجازه خواهد داد در شرایط جنگی همه پایانه های نفتی عربستان و امارات را که بخواهند نفت فروخته شده خود به جای نفت تحریم شده سازند مورد حملات موشکی قرار دهند. این یک "بلوف" علمی حساب شده بود، چون بر اساس آشنایی که با روحیه برنامه ریزی های ژئوپولیتیکی و ژئو - استراتژیکی اروپا و امریکا داشتم، می دانستم غرب هرگز حاضر نخواهد شد تا تحریم های عملی نفتی علیه ایران را تا سرحد بروز در گیری های واقعی نظامی در منطقه ای گسترش دهد که جغرافیا و شرایط استراتژیک تماما به سود ایران است. همگان شاهد بودند که این بلوف حساب شده ایرانی در مقابل بلوف استراتژیکی اروپایی تا آن اندازه کارساز بود که خانم اشتاون و یارانش در اتحادیه اروپا از فردای آن روز تهدید به تحریم صدور نفت از سواحل ایرانی خلیج فارس را در اعماق خاطره بلوف زدن های استراتزیکی غرب علیه ایران مدفون کردند. در جبهه های دیگر ژئوپولیتیکی و ژئو - استراتژیکی دیگر، به ویژه در عراق و سوریه نیز گردش امور غرب را به سوی ایجاد موازنه های ژئوپولیتیکی با ایران هدایت کرد. نتیجه کار این بوده است که بعد از انتخابات دوره یازدهم ریاست جمهوری ایران (خرداد سال جاری) و آشکار شدن خواست ملی ایران برای حل مسالمت آمیز بحران ها فضای جذاب تازه ای را برای غرب ترسیم نماید که تشویق شود خود را تا حدودی از اسارت توطئه های اسرائیلی و صهیونیستی رهایی دهد و برای نخستین بار در تاریخ اخیر تلاش کند منافع ملی و مصالح استراتژیک و ژئوپولیتیکی خود را بر امیال اسرائیلی ترجیح نهد و وارد تلاش هایی شود برای رسیدن به توازنی شرافتمندانه با ایران. مسائل امنيتي در خزر - آسياي مركزي همان گونه که مسائل جغرافيايي منبع اصلي تهديه نسبت به امنيت منطقه اي در خليج فارس شمرده مي شود، مسائل جغرافيائی مانند ژئوپوليتيك دست رسي به دنياي خارج و ژئوپوليتيك لوله هاي نفتي و گازي می توانند از منابع اصلی نا امنی در منطقه خزر- آسيای مرکزی شمرده شوند. در بررسی های ژئوپوليتيک جهان پس از فروپاشی نظام دو قطبی، نگارنده در نوشته های مفصل خود در سال های ميانی دهه 1990در نظر گرفتن يک منطقه ژئوپوليتيک بر اساس مدل سول کهنSaul Cohenرا از به هم آميخته ای از سه منطقه مستقل قفقاز، خزر و آسيای مرکزی پيشنهاد داد: بر اساس اين فرض آميخته ای از سه منطقه قفقاز، خزر و آسيای مرکزی می تواند در مقام يك گستره ژئوپوليتيک پهناور در آن واحد، توسط درياي خزر، از هم جدا شده و به هم پيوند يابد. به گفته ديگر، براي آسان ساختن زيربناي جغرافيايي اين گونه بررسي ها، مي توان از جمع آوردن سه بخش ياد شده منطقه ژئوپوليتيک يگانه اي را فرض نمود و آن را منطقه "خزر- آسياي مركزي" نام داد. عوامل چندگانه جغرافيايي و محيط انساني اين روش ويژه تشخيص، تعيين و تعريف "منطقه" را ياري مي دهد كه در همان حال، مي تواند رفرانس منطقه اي معقولي را در اختيار گذارد كه براي مطالعه مسائل منطقه اي متمرکز در باره اين گستره پهناور سخت مورد نيازاست. ژئوپوليتيك دست رسي "ژئوپوليتيک دسترسی" اصطلاحی است ژئوپوليتيکی بر گرفته از وضعيت جغرافيائی و استراتژيک منطقه اوراسيا در تحولات پس از فروپاشی شوروی پيشين. نگارنده برای اولين بار به فارسی در کتاب "جغرافيای سياسی و سياست جغرافيائی" (انتشارات سمت - تهران 1381) و به انگليسی زير عنوان The Geopolitics of Accessدر کتاب Bridging A Gap (انتشارIB Tauris-لندن و نيويورک- 2003) مورد استفاده قرار داد. منظور از اين اصطلاح شرح اين واقعيت بوده است که همه كشورهاي جدا شده از اتحاد شوروي پيشين در قفقاز، خزر و آسياي مركزي كشورهاي محاصره شده در خشكي هستند و بي بهره از دست رسي مستقيم يا آسان به راه هاي دريايي بازرگاني بين المللي. قزاقستان، تركمنستان، و جمهوري آذربايجان همراه با روسيه و ايران در درياي خزر هم كرانه اند. اين جغرافياي ويژه مي تواند بازرگاني دريايي ميان پنج كشور كرانه اي را تشويق نمايد. ولي چنين پيشرفتي نمي تواند مساله عدم دست رسي دريايي به بازارهاي جهاني را حل كند. در چارچوب پيشنهاد تعاريف منطقه "خزر - آسيای مرکزی بود که نگارنده تنها راه عملی حل مشکل جغرافيائی "دست رسی" را در ايده ارتباط دادن همه اين جمهوري های آن منطقه و افغانستان به خليج فارس و درياي عمان از راه گسترش شبكه هايي از راه و راه آهن و لوله هاي نفتی و گازی پيشنهاد داد. يکی از چشمگيرترين جنبه اين پيشنهاد واگذار کردن يک بندر کوچک از بنادر فراوان ايران در خليج فارس و دريای عمان به هر يک از کشورهای محاصره شده در خشکی ژرفای ژئوپوليتيک شمالی ايران بود. با آنکه برخی از کشورهای منطقه از اين پيشنهاد استقبال کرده بودند و قرقيزستان حتی رسما آمادگی خود را در استقبال از اين طرح عظيم که به آسانی می توانست جغرافيا را به بزرگترين امکان ژئوپوليتيکی ايران در منطقه تبديل کند آنچنان که هيچ قدرت منطقه ای يا فرامنطقه ای نتواند انديشه "انزوای ايران" را در خزر - آسيای مرکزی واقعيت دهد، متاسفانه ضعف عمومی چيره بر دولت وقت مانع از بهره برداری ايران از اين امکان بزرگ ژئوپوليتيک شد. برخی از تحولات در دهه 1990 و پس از آن در رابطه با تسهيل دست رسی منطقه خزر - آسيای مرکزی به خليج فارس از راه ايران اميدوار کننده بود. در دسامبر 1991 قزاقستان و ايران قراردادي را امضاء كردند كه جمهوري هاي آسياي مركزي را از امكان ارتباط دادن شبكه راه آهن خود به خليج فارس از راه ايران برخوردار مي ساخت (18). قرارداد ديگري كه در همان سال ميان ايران و اتحاد از ميان رونده شوروي امضاء شد، عبور اقوام تركمن، ارمني و آذري از مرزهاي دو كشور تا ژرفاي 45 مايل در ايران و جمهوري آذربايجان، ايران و ارمنستان، و ايران و تركمنستان را مجاز ساخت. در ژوئن 1995 ايران، تركمنستان و ارمنستان قرارداد سه جانبه اي را براي گسترش بازرگاني زميني ميان سه كشور امضاء كردند (19). ماه مارس آن سال شاهد به هم پيوستن شبكه راه آهن آسياي مركزي به شبكه راه آهن ايران بود. اين دو شبكه راه آهن در ماه مارس 1996 در حضور شماري زيادي از سران دول منطقه يا نمايندگان آنان، به هم وصل شدند. سران كشورهاي شركت كننده در اين مراسم موقعيت جغرافيايي ايران را، به عنوان پل اصلي براي دست رسي كشورهاي خزر-آسياي مركزي به دنياي خارج تعريف كردند (20). فرضيه پيشنهادی ارتباط ژرفای ژئوپوليتيک شمالی ايران به ژرفای ژئوپوليتيک جنوبيش شامل اين بحث بود که چنين ارتباطی می تواند دست رسي مستقيم كشورهاي عربي توليد كننده نفت خليج فارس به منطقه خزر- آسياي مركزي را تسهيل كند: كشورهايي كه ممكن است خواهان درگير كردن منافع ملي خود در فعاليت هاي اقتصادي منطقه اي باشند كه مي رود در بازارهاي بين المللي انرژي رقيب منطقه خليج فارس شود. همين گونه، به عنوان يك پل سرزميني ارتباط دهنده خزر- آسياي مركزي به اقيانوس هند، ايران مي تواند نقشي محوري را در روابط بازرگاني هندوستان با آن منطقه عهده گيرد. كشتي هاي بازرگاني هندوستان در حال حاضر از بندر هاي گرجستان و اوكراين استفاده مي كنند به اضافه صدها كيلومتر راه خشكي كه از سرزمين هاي روسي مي گذرد تا به آسياي مركزي رسد. ايران پيشنهاد كرده است كه هندوستان هزينه تاسيس هفتصد كيلومتر راه آهن وصل كننده بافـق به مشهد را تامين نمايد (21)، تا راه دست رسي خليج فارس به آسياي مركزي را صدها كيلومتر كوتاه تر سازد. چنين كاري می توانست هندوستان را در آسياي مركزي از برتري رقابتي آشكاري نسبت به ديگران در شبه قاره برخوردار سازد و بر اساس درك همين موقعيت ممتاز بود كه هندوستان و تركمنستان در تاريخ 22 فوريه 1997 با ايران قراردادي براي گسترش ارتباطات ترانزيتي امضاءكردند، ولی اغواگری های مالی و اقتصادی ايالات متحده، به ويژه در زمينه همکاری هسته ای و گسترش بازار داخلی امريکا به روی تجارت هندی، سرانجام توانست هندوستان را از درگير شدن در بازی ژئوپوليتيک جديد و رقابت با ديگران در منطقه خزر - آسيای مرکزی باز دارد. امريکا سخت کوشيده و هنوز می کوشد حتی در کار واقعيت يافتن لوله های گازرسانی ايران به پاکستان و هندوستان اخلال کند. *این مطلب، متن سخنرانی ارائه شده دکتر پیروز مجتهدزاده به همایش توسعه منطقه مکران از سوی نیروی دریایی جمهوری‌اسلامی ایران در جاسک به تاریخ 27 - 28 - 29 خرداد 1393 است. 308 49
شنبه 25 مرداد 1393 - 07:30:00
این صفحه را در گوگل محبوب کنید
[ارسال شده از: خبر آنلاین]
[مشاهده در: www.khabaronline.ir]
[تعداد بازديد از اين مطلب: 38]
-
گوناگون
پربازدیدترینها