تبلیغات
تبلیغات متنی
آموزشگاه آرایشگری مردانه شفیع رسالت
دکتر علی پرند فوق تخصص جراحی پلاستیک
بهترین دکتر پروتز سینه در تهران
محبوبترینها
راهنمای انتخاب شرکت‌های معتبر باربری برای حمل مایعات در ایران
چگونه اینورتر های صنعتی را عیب یابی و تعمیر کنیم؟
جاهای دیدنی قشم در شب که نباید از دست بدهید
سیگنال سهام چیست؟ مزایا و معایب استفاده از سیگنال خرید و فروش سهم
کاغذ دیواری از کجا بخرم؟ راهنمای جامع خرید کاغذ دیواری با کیفیت و قیمت مناسب
بهترین ماساژورهای برقی برای دیسک کمر در بازار ایران
بهترین ماساژورهای برقی برای دیسک کمر در بازار ایران
آفریقای جنوبی چگونه کشوری است؟
بهترین فروشگاه اینترنتی خرید کتاب زبان آلمانی: پیک زبان
با این روش ساده، فروش خود را چند برابر کنید (تست‌شده و 100٪ عملی)
خصوصیات نگین و سنگ های قیمتی از نگاه اسلام
صفحه اول
آرشیو مطالب
ورود/عضویت
هواشناسی
قیمت طلا سکه و ارز
قیمت خودرو
مطالب در سایت شما
تبادل لینک
ارتباط با ما
مطالب سایت سرگرمی سبک زندگی سینما و تلویزیون فرهنگ و هنر پزشکی و سلامت اجتماع و خانواده تصویری دین و اندیشه ورزش اقتصادی سیاسی حوادث علم و فناوری سایتهای دانلود گوناگون
مطالب سایت سرگرمی سبک زندگی سینما و تلویزیون فرهنگ و هنر پزشکی و سلامت اجتماع و خانواده تصویری دین و اندیشه ورزش اقتصادی سیاسی حوادث علم و فناوری سایتهای دانلود گوناگون
آمار وبسایت
تعداد کل بازدیدها :
1869153197
بنیان‌های نظری الگوی مناسبات فرهنگی فرد و دولت
واضح آرشیو وب فارسی:فارس:
بنیان‌های نظری الگوی مناسبات فرهنگی فرد و دولت
در تنظیم مناسبات فرهنگی فرد و دولت، برقراری نوعی رابطه تعاملی میان این دو برای ساخت جامعه فرهنگی ضروری می‌نماید.
بخش دوم و پایانی دولت فرهنگی و فرد فرهنگی از آنچه گذشت، تقدم فرد فرهنگی در فرهنگ‌سازی جامعه آشکار شد، اما نمی‌توان این رابطه را، رابطه‌ای یک‌سویه دانست. از دیدگاه اسلام، جامعه و دولت فرهنگی نیز در برابر فرد فرهنگی نقش دارد. براساس ایده اصلی نوشتار حاضر، نقش جامعه و دولت فرهنگی در برابر فرد فرهنگی را می‌توان زمینه‌سازی برای توسعه و کمال فرهنگی فرد دانست. از این دیدگاه، اگرچه ساخت جامعه و دولت فرهنگی متوقف بر تربیت فرهنگی فرد است، توسعه و کمال فرهنگی نیز متوقف بر تلاش‌ها و فعالیت‌های جامعه فرهنگی است. به عبارت دیگر، از نظر اسلام، جامعه و دولت نیز مسئولیت‌های فرهنگی در راستای کمال فرهنگی افراد دارد که در این بخش به توضیح آنها می‌پردازیم. 1. تعلیم و تربیت با توجه به ارتباط تنگاتنگ فرهنگ و تعلیم و تربیت، یکی از مسئولیت‌های بسیار مهم جامعه و دولت فرهنگی، تلاش برای فراهم ساختن زمینه‌های تعلیم و تربیت افراد در جامعه است. فرایند تعلیم و تربیت، فرایندی مستدام و پیوسته است و دولت همواره موظف است چرخه پیوسته تعلیم و تربیت افراد را برای توسعه و کمال فرهنگی آنان، متحرک نگه دارد. ازاین‌رو، در متون و منابع دینی، تعلیم و تربیت یکی از وظایف مهم جامعه و دولت معرفی شده است. از نظر قرآن کریم، تعلیم و تربیت افراد از چنان اهمیتی برخوردار است که یکی از رسالت‌های انبیای الهی در جامعه دانسته شده است؛ به‌عنوان نمونه: هُوَ الَّذِی بَعَثَ فی الْأ‌ُمِّیینَ رَسُولًا مِنْهُمْ یتْلُو عَلَیهمْ آیاتِهِ وَیزَکِّیهمْ وَیعَلِّمُهُمُ الْکِتَابَ وَالْحِکْمَةَ وَإ‌ِنْ کَانُوا مِنْ قَبْلُ لَفی ضَلَال‌ٍ مُبین‌ٍ. (جمعه / 2) اوست خدایی که میان عرب امّی، پیغمبری از همان مردم برانگیخت تا بر آنان آیات وحی را تلاوت کند و آنها را پاک سازد و کتاب آسمانی و حکمت به آنان بیاموزد، با اینکه پیش از این، همه در ورطه گمراهی بودند. و نیز: کَمَا أ‌َرْسَلْنَا فیکُمْ رَسُولًا مِنْکُمْ یتْلُو عَلَیکُمْ آیاتِنَا وَیزَکِّیکُمْ وَیعَلِّمُکُمُ الْکِتَابَ وَالْحِکْمَةَ وَیعَلِّمُکُمْ مَا لَمْ تَکُونُوا تَعْلَمُونَ. (بقره / 151) چنان‌که رسولی را از میان شما فرستادیم تا آیات ما را بر شما تلاوت و شما را تزکیه کند و کتاب آسمانی و حکمت به شما بیاموزد و آنچه نمی‌دانید به شما یاد دهد. در این آیات، در کنار تعلیم و آموزش کتاب و حکمت، از تزکیه نیز سخن رفته است که به‌خوبی بیانگر جهت‌گیری فرهنگی این مسئولیت مهم دولت اسلامی است. دولت اسلامی، مطابق آیات قرآن کریم و با الهام از رفتار و سنت پیامبران الهی، به‌ویژه پیامبر اسلام(ص) ، موظف است در کنار علم‌آموزی، تزکیه و تربیت افراد را نیز در پیش گیرد. تزکیه و تربیت، تعلیم و علم‌آموزی را جهت خاصی بخشیده، وظیفه دولت فرهنگی را درباره توسعه و کمال فرهنگی فرد، نشان می‌دهد. امام علی(ع) نیز بر تعلیم و تربیت، به‌عنوان یک وظیفه مهم تأکید فرموده است. در سخنان ایشان، اهمیت تعلیم و تربیت به‌اندازه‌ای است که از آن به حق مردم بر رهبر و حاکم، تعبیر شده است. آن حضرت در توضیح حقوق متقابل مردم و رهبر می‌فرماید: حق شما بر من این است که خیرخواه شما باشم و نیاز شما را از خزانه ملت چنان‌که در خور است، برآورم و شما را تعلیم دهم تا نادان و بی‌سواد نمانید و تربیت کنم تا راه و رسم زندگی را بیاموزید. (خاتمی، 1381: 590) 2. مبارزه با موانع توسعه و کمال فرهنگی افزون بر تعلیم و تربیت افراد، دولت فرهنگی از نگاه اسلام، دولتی است که با موانع توسعه و کمال فرهنگی افراد مبارزه و آنها را برطرف کند. بی‌تردید، اثربخشی تعلیم و تربیت و فرایند فرهنگ‌سازی در جامعه، مستلزم برداشتن موانع فراروی این فرایند است. اهمیت این‌اقدام از آنجاست که در صورت وجود این موانع، زمینه استفاده افراد از برنامه‌های فرهنگی دولت منتفی گردیده، توسعه و کمال فرهنگی افراد حاصل نمی‌شود. در نگاه قرآن کریم و در تبیین رسالت دینی و فرهنگی انبیای الهی، مبارزه با موانع توسعه و کمال فرهنگی افراد، مورد توجه قرار گرفته است. قرآن کریم پس از اشاره به اقدامات پیامبر(ص) مانند امربه‌معروف و نهی‌ازمنکر، حلال گرداندن پاکی‌ها و حرام ساختن ناپاکی‌ها، در خصوص برداشتن موانع می‌فرماید: وَیضَعُ عَنْهُمْ إ‌ِصْرَهُمْ وَالْأ‌َغْلَالَ الَّتِی کَانَتْ عَلَیهِمْ. (اعراف / 157) و بارهای سنگین و زنجیرهایی را که بر آنهاست [از دوش و گردنشان] برمی‌دارد. بارها و زنجیرها درواقع مانعی بسیار بزرگ برای پیروی افراد از پیامبر(ص) در جهت رشد و شکوفایی دینی و فرهنگی هستند. ازاین‌رو، در کنار سفارش به کار نیک و دوری از کار بد و ... آن حضرت به برداشتن موانع اقدام می‌کند تا اقدامات فرهنگی و دینی‌اش اثرگذار شود. از نگاه قرآن کریم، یکی از موانع مهم توسعه و کمال فرهنگی افراد، وجود طاغوت‌ها در جوامع است. به همین دلیل، در قرآن کریم دعوت به عبادت و بندگی خدا، با سفارش به دوری از طاغوت، همراه شده است: وَلَقَدْ بَعَثْنَا فی کُلِّ أ‌ُمَّةٍ رَسُولًا أ‌َن‌ِ اعْبُدُوا اللَّهَ وَاجْتَنبُوا الطَّاغُوتَ. (نحل / 36) و در حقیقت، در میان هر امتی فرستاده‌ای برانگیختیم [تا از مردم بخواهد] خدا را بپرستید و از طاغوت بپرهیزید. در این آیه، پرستش خداوند و پرهیز از طاغوت، دو هدف و رسالت اصلی پیامبران الهی است. کنار هم قرارگرفتن این دو در این آیه، بیانگر این نکته اساسی است که تحقق توحید، در پرتو طاغوت‌زدایی امکان‌پذیر است. ازاین‌رو، رواج فرهنگ توحیدی در گرو مبارزه با فرهنگ طاغوتی در جامعه است و دولت فرهنگی برای تحقق توسعه و کمال فرهنگی، ناگزیر از مبارزه با فرهنگ‌های معارض است. 3. هدایت و رشد فرهنگی یکی از مسئولیت‌های اصلی دولت فرهنگی، هدایت و رشد فرهنگی افراد در جامعه است. دولت فرهنگی هیچگاه از هدایت و رشد شاخص‌های فرهنگی جامعه غفلت نمی‌ورزد. اقدام دولت فرهنگی برای هدایت و رشد فرهنگی افراد، مستلزم وجود روحیه تحمل و خیرخواهی دولت در حق افراد در مرحله اول و زمینه‌سازی برای مشارکت آنان در عرصه فرهنگ در مرحله دوم است. این دو، ارتباط تنگاتنگی با هم دارند. بی‌تردید، هدایت و رشد فرهنگی افراد، در بهترین حالت با مشارکت‌دادن آنها در فعالیت‌های فرهنگی امکان‌پذیر است و مشارکت‌دادن آنها در مواردی، با خطاها و انحراف‌هایی همراه می‌شود. در نتیجه، مشارکت‌دادن افراد، مستلزم برخورداری از نوعی روحیه تحمل و رواداری است. براساس برخی از آیات قرآن کریم، این دو مهم را می‌توان در رفتار و سنت فرهنگی پیامبر اسلام(ص) مشاهده کرد. خداوند خطاب به آن حضرت می‌فرماید: فَبمَا رَحْمَةٍ مِنَ اللَّهِ لِنْتَ لَهُمْ وَلَوْ کُنْتَ فَظًّا غَلِیظَ الْقَلْب لَانْفَضُّوا مِنْ حَوْلِکَ فَاعْفُ عَنْهُمْ وَاسْتَغْفِرْ لَهُمْ وَشَاو‌ِرْهُمْ فی الْأ‌َمْر‌ِ فَإ‌ِذَا عَزَمْتَ فَتَوَکَّلْ عَلَى اللَّهِ إ‌ِنَّ اللَّهَ یحِبُّ الْمُتَوَکِّلِینَ. (آل‌عمران / 159) پس به‌واسطه رحمت الهی در برابر آنها نرم شدی و اگر تندخو و سنگدل بودی از اطراف تو پراکنده می‌شوند. پس آنها را ببخش و برای آنها آمرزش طلب و در کارها با آنها مشورت کن، پس هنگامی که تصمیم گرفتی، بر خدا توکل کن؛ زیرا خداوند متوکلان را دوست دارد. این آیه بعد از جنگ احد و شکست مسلمانان به‌دلیل سرپیچی برخی از آنها از دستور پیامبر اسلام(ص) نازل شد و با دقت در آن، سیره فرهنگی پیامبر(ص) آشکار می‌گردد. در این آیه، نرم‌خویی و مدارای آن حضرت با مسلمانان، سبب اقبال آنان به وی دانسته شده و بدین وسیله بر ضرورت برخورداری حاکم و رهبر از اخلاق و فرهنگ مدارا، تأکید گردیده است. براساس مفهوم این آیه، دو کار در کنار هم از پیامبر اکرم(ص) خواسته شده است: برخورداری از روحیه تحمل، مدارا و خیرخواهی در برابر مسلمانان، در کنار مشورت‌خواهی از آنان و مشارکت دادن ایشان در فرایند تصمیم‌گیری. بی‌تردید، این اقدام، اقدامی فرهنگی است و زمینه‌های رشد و ارتقای فرهنگ افراد را در جامعه فراهم می‌سازد. آن حضرت با چنین اقدامی، زمینه تفکر و خلاقیت فکری مسلمانان را فراهم ساخته، شیوه برخورد صحیح با انسان‌ها را گوشزد می‌کند. بنابراین، دولت اسلامی براساس رفتار فرهنگی پیامبرش(ص) ، ناگزیر است از چنین روحیه‌ای برخوردار باشد و به‌منظور هدایت، رشد و ارتقای فرهنگی افراد، شیوه مشارکتی در پیش گیرد. شاید مهم‌ترین تأثیر این شیوه و نوع رفتار فرهنگی، ایجاد روحیه مسئولیت‌پذیری در افراد باشد. شهید صدر، ذیل آیه یادشده درباره فلسفه مراجعه به شورا می‌نویسد: خداوند بر پیامبرش واجب کرده است ـ با اینکه رهبر معصوم است ـ با جامعه و امتش به مشورت بپردازد تا مسئولیت آنها را در انجام خلافت الهی به آنها بفهماند. (صدر، 1399: 38) 4. تقویت هویت فرهنگی افراد اگر بتوان هویت را وجه اختصاصی هرکسی دانست، (علیخانی، 1383: 50) هویت اجتماعی درواقع به مجموعه‌ای از مؤلفه‌های فرهنگی اشاره دارد که جامعه‌ای را از جامعه دیگر متمایز می‌سازد. بی‌تردید، عوامل گوناگونی همچون زبان، تاریخ، هنر، ادبیات و به‌ویژه دین، در شکل‌گیری هویت فرهنگی جامعه نقش ایفا می‌کنند. شکل‌گیری هویت فرهنگی در هر جامعه، ارتباطی تنگاتنگ با دولت فرهنگی آن جامعه دارد. به عبارت دیگر، می‌توان کنار هم قرارگرفتن افراد فرهنگی با هویت فرهنگی مشترک را موجب شکل‌گیری جامعه فرهنگی با هویت فرهنگی متمایز دانست. همچنین شکل‌گیری جامعه فرهنگی، موجب پیدایش دولت فرهنگی براساس هویت فرهنگی مذکور است. از دیدگاه اسلام، دولت فرهنگی در راستای تقویت هویت فرهنگی جامعه اسلامی، ناگزیر، موظف به ترویج و تقویت باورها و ارزش‌های دینی است. از آنجا که فرهنگ در جامعه اسلامی پیوند تنگاتنگی با دین دارد و از آنجا که دین اسلام دربرگیرنده باورها و ارزش‌های خاصی است که می‌تواند هویت فرهنگی متمایزی برای جامعه اسلامی به ارمغان آورد، دولت فرهنگی در جامعه اسلامی، رسالت دفاع از باورها و ارزش‌های دینی آن جامعه را نیز بر عهده دارد. بی‌تردید، از دیدگاه اسلام، توحید در میان باورهای اسلامی، مهم‌ترین باور و تقوا مهم‌ترین ارزش در میان ارزش‌های اسلامی است. بر این اساس، هویت فرهنگی جامعه اسلامی بر دو پایه اساسی توحید و تقوا بنا می‌شود. بنابراین، دولت فرهنگی، موظف به تقویت این دو پایه اعتقادی و ارزشی در مرحله اول و دیگر باورها و ارزش‌ها در مرحله دوم است. در این فرصت اندک، پرداختن به نقش دولت در تقویت باورها و ارزش‌های متعدد دینی ـ فرهنگی اسلام امکان‌پذیر نیست. ازاین‌رو، اشاره‌ای به دو پایه اساسی یادشده لازم به نظر می‌رسد. آیات متعددی به مسئله توحید و ضرورت باور آن پرداخته‌اند. توحید در این آیات، افزون بر یک بینش فلسفی و اعتقادی، به‌عنوان یک اصل زیربنایی برای زندگی فردی و اجتماعی، مورد توجه قرار گرفته است. خداوند در قرآن کریم بارها از پیامبر اسلام(ص) می‌خواهد که این بینش و اصل را برای افراد بازگو کند. به‌عنوان نمونه: قُلْ مَنْ یرْزُقُکُمْ مِنَ السَّمَاءِ وَالْأ‌َرْض‌ِ أ‌َمَّنْ یمْلِکُ السَّمْعَ وَالْأ‌َبْصَارَ وَمَنْ یخْر‌ِجُ الْحَی مِنَ الْمَیتِ وَیخْرِجُ الْمَیتَ مِنَ الْحَی وَمَنْ یدَبرُ الْأ‌َمْرَ فَسَیقُولُونَ اللَّهُ فَقُلْ أ‌َفَلَا تَتَّقُونَ. (یونس / 31) بگو: چه کسی شما را از آسمان و زمین روزی می‌دهد؟ یا چه کسی شنوایی و بینایی‌ها را در اختیار دارد؟ و چه کسی زنده را از مرده و مرده را از زنده بیرون می‌آورد، و چه کسی جهان را تدبیر می‌کند؟ خواهند گفت: خدا. پس بگو: پس چرا تقوا پیشه نمی‌کنید؟ در آیه‌ای دیگر، از پیامبر(ص) درخواست می‌شود که همگان و حتی اهل کتاب را به توحید دعوت کند: قُلْ یا أ‌َهْلَ الْکِتَاب تَعَالَوْا إ‌ِلَى کَلِمَةٍ سَوَاءٍ بَینَنَا وَبَینَکُمْ أ‌َ لَّا نَعْبُدَ إ‌ِلَّا اللَّهَ وَلَا نُشْر‌ِکَ بهِ شَیئًا وَلَا یتَّخِذَ بَعْضُنَا بَعْضًا أ‌َرْبَابًا مِنْ دُون‌ِ اللَّهِ فَإ‌ِنْ تَوَلَّوْا فَقُولُوا اشْهَدُوا بأ‌َ نَّا مُسْلِمُونَ. (آل‌عمران / 64) بگو ای اهل کتاب، به سوی سخنی که میان ما و شما برابر باشد روی آورید و آن اینکه، هیچ کس جز خدا را عبادت نکنیم و چیزی را شریک او قرار ندهیم و هیچ‌یک از ما دیگری را به جای خدا، رب و مدبّر کار خود نگیرد. پس اگر سرپیچی کردند، به آنها بگویید گواه باشید که ما تسلیم هستیم. و درنهایت در آیه‌ای دیگر نیز، خداوند خطاب به مردم می‌فرماید: یا أ‌َیهَا النَّاسُ اعْبُدُوا رَبَّکُمُ الَّذِی خَلَقَکُمْ وَالَّذِینَ مِنْ قَبْلِکُمْ لَعَلَّکُمْ تَتَّقُونَ. (بقره / 21) ای مردم، پروردگارتان را عبادت کنید؛ آن که شما و همه گذشتگانتان را آفرید. شاید پرهیزکار شوید. در این آیات، پیوند تنگاتنگ میان پذیرش توحید و تقوا برقرار شده است. افزون بر این آیات، در سخنان امامان معصوم(ع) درباره توحید و تقوا، تعابیر بسیار مهمی دیده می‌شود. به‌عنوان نمونه امام علی(ع) درباره توحید می‌فرماید: سرآغاز دین، معرفت اوست و کمال معرفت او تصدیق ذات او و کمال تصدیق ذات او توحید و شهادت بر یگانگی اوست. (خاتمی، 1381: 529) درباره تقوا نیز چنین می‌فرماید: در هیچ‌یک از توشه‌های آن [دنیا] خیری نیست جز پرهیزکاری ... به‌درستی‌که همانا پرهیزکاری و ترس از خدا کلید درِ رستگاری و اندوخته رستاخیز و آزادی از هر بندگی و رهایی از هر تباهی است ... هیچ کاری با تقوا اندک نیست. (همان: 512 و 513) در این سخنان، توحید اساس دین و تقوا مهم‌ترین زاد و توشه دنیا و ارزش‌دهنده به کارها معرفی شده است. بدین‌ترتیب، در این سخنان نیز پیوند نزدیکی میان دو اصل توحید و تقوا برقرار شده است. بی‌تردید، این دو اصل در کنار هم، هویت فرهنگی خاصی را برای مسلمانان ایجاد می‌کنند. توحید، رکن اعتقادی و بینشی این هویت و تقوا رکن ارزشی آن را شکل می‌دهند. دیگر ارکان بینشی و ارزشی هویت فرهنگی مسلمانان، ذیل این دو رکن معنا می‌یابد و در نتیجه می‌توان این دو رکن را ارکان اصلی هویت فرهنگی مسلمانان از نظر قرآن کریم دانست. اهمیت این دو رکن به‌گونه‌ای است که جامعه و دولت اسلامی در هر حال، موظف به تقویت این ارکان در میان مردم هستند. هیچ جامعه و دولتی بدون تقویت باور توحیدی، نمی‌تواند اسلامی‌بودن جامعه و در نتیجه هویت فرهنگی دینی آن را حفظ کند و بدون تقوا، ارزش‌گذاری حقیقی در آن جامعه امکان‌پذیر نیست. بر این اساس، هویت فرهنگی در جامعه اسلامی، پیوند ناگسستنی با این دو رکن بینشی و ارزشی دارد. با توجه به آنچه گذشت، به‌اختصار نقش دولت فرهنگی در زمینه توسعه و کمال فرهنگی افراد، آشکار شد. از مباحث گذشته، روشن شد که اگرچه در فرایند فرهنگ‌سازی، فرد فرهنگی تقدم دارد و می‌تواند جامعه و سپس دولت فرهنگی را بسازد، جامعه و دولت فرهنگی نیز در جایگاه خود در توسعه و کمال فرهنگی افراد مسئولیت‌های مهمی دارد که به چهار مورد آن به‌عنوان مسئولیت‌های مهم فرهنگی دولت اشاره شد. این‌گونه مَناسب، بنیان نظری خود را از این دیدگاه درباره فرد و جامعه می‌گیرد که طبق آن، هم اصالت فرد و هم اصالت جامعه پذیرفته می‌شود. «از آن نظر که وجود اجزای جامعه (افراد) را در وجود جامعه حل‌شده نمی‌داند و برای جامعه وجودی یگانه مانند مرکبّات شیمیایی قائل نیست، اصالة‌الفردی است، اما از آن جهت که نوع ترکیب افراد را از نظر مسائل روحی و فکری و عاطفی از نوع ترکیب شیمیایی می‌داند که افراد در جامعه هویت جدید می‌یابند که همان هویت جامعه است هرچند جامعه هویت یگانه ندارد، اصالة الاجتماعی است». (مطهری، 1378 الف: 2 / 340) این مبنای نظری می‌تواند ایده تعامل در مقاله حاضر را تقویت و حمایت کند که به‌سبب وضوح آن ازیک‌سو و ضرورت رعایت اختصار از سوی‌دیگر، از توضیح بیشتر آن خودداری می‌کنیم. نتیجه آنچه آمد، تلاش برای تبیین بنیان‌های نظری لازم برای طراحی الگوی مناسبات فرهنگی فرد و دولت، بر اساس مبانی دینی و آموزه‌های اسلامی به‌عنوان منابع معرفت‌شناختی انقلاب اسلامی ایران بود. بدین منظور، با اشاره به سرشت فرهنگی انقلاب اسلامی ازیک‌سو و رویکرد‌های نظری مختلف در زمینه مناسبات فرهنگی فرد و دولت، رویکرد خاص اسلام به‌عنوان منبع تدارک‌کننده بنیان‌های نظری مناسبات فرهنگی انقلاب اسلامی، دنبال شد. بر این اساس، مطالعه قرآن و سنت، به‌عنوان دو منبع بنیادین اندیشه اسلامی، ضروری می‌نمود. با مطالعه برخی آیات قرآن کریم و سیره سیاسی پیامبر اسلام(ص) ، مخاطب قرارگرفتن فرد در عرصه فرهنگ آشکار شد. مباحث این بخش نشان داد که در آیات یادشده، تک‌تک افراد، مخاطب قرار گرفته‌اند و به ضرورت برخورداری آنان از ویژگی‌های فرهنگی، توجه شده است. پیامبر اسلام(ص) نیز در مکه تک‌تک افراد را مخاطب خود ساخته، برای اصلاح فرهنگی آنها در راستای گذار جامعه جاهلی به جامعه فرهنگی تلاش فزاینده‌ای انجام داد. بدین‌ترتیب، تقدم فردسازی فرهنگی در دیدگاه اسلام بر جامعه و دولت‌سازی فرهنگی، آشکار شد. اما این تقدم به‌مفهوم انکار نقش جامعه و دولت در فرایند فرهنگ‌سازی نیست. مباحث بخش اخیر مقاله نشان داد که جامعه و دولت مسئولیت‌های مهمی در زمینه توسعه و کمال فرهنگی افراد دارند. جامعه و دولت، موظف به تعلیم و تربیت، برداشتن موانع توسعه و کمال فرهنگی، هدایت و رشد فرهنگی و تقویت هویت فرهنگی افراد هستند. بر این اساس، می‌توان سهم فرد فرهنگی در ساخت جامعه و دولت فرهنگی را اساسی و تعیین‌کننده دانست، اما در برابر، جامعه و دولت فرهنگی نیز در توسعه و کمال فرهنگی افراد نقش تعیین‌کننده دارند. براساس مباحث گذشته، در تنظیم مناسبات فرهنگی فرد و دولت، برقراری نوعی رابطه تعاملی میان این دو برای ساخت جامعه فرهنگی ضروری می‌نماید. براساس این تعامل، ساخت دولت فرهنگی، متوقف بر تربیت فرهنگی فرد و ظهور فرد فرهنگی است، اما توسعه و کمال فرهنگی وی در گرو زمینه‌سازی دولت فرهنگی است. بدین‌ترتیب، فرد فرهنگی، سازنده دولت فرهنگی است، اما دولت فرهنگی نیز زمینه‌ساز توسعه و کمال فرد فرهنگی تلقی می‌شود. به دیگر سخن، در طراحی الگوی مناسبات فرهنگی فرد و دولت، نمی‌توان از نقش و جایگاه تعیین‌کننده یکی از این دو سخن گفت. در برابر، آنچه بر پایه مباحث این مقاله منطقی به نظر می‌رسد، این است که هر دو نقشی اساسی دارند. نقش فرد ازاین‌رو مهم است که بدون فرد فرهنگی، تحقق جامعه و سپس دولت فرهنگی امکان‌پذیر نیست. جامعه و دولت نیز نقشی مهم بر عهده دارند؛ چرا که در تربیت فرهنگی فرد و زمینه‌سازی برای توسعه و کمال فرهنگی وی مسئولند. درواقع با این نکته، نتیجه می‌گیریم که در اصل، بدون تعامل این دو، نمی‌توان مناسبات فرهنگی جامعه را تنظیم کرد. این امر، مسئولیت هر دو را به‌عنوان دو رکن این مناسبات نشان می‌دهد. البته روشن است که تحقق عینی این مسئولیت، مستلزم همکاری این دو است و هیچ یک نمی‌تواند در تحقق جامعه‌ای فرهنگی از خود سلب مسئولیت کند و دیگری را مسئول نابسامانی فرهنگی در جامعه معرفی کند. بدین‌ترتیب، هیچ‌یک نمی‌تواند به انتظار دیگری نشسته، از ایفای نقش خود در تعامل با دیگری سر باز زند. در نتیجه مقصود از تقدم و تأخر در آنچه گذشت، تقدم و تأخر زمانی نیست. از آنجا که در ساخت جامعه فرهنگی هر دو دارای نقش اساسی هستند، درباره نوع نقش آنان تنها می‌توان از تقدم و تأخر رتبی سخن گفت. فرد در ساخت جامعه فرهنگی از این جهت تقدم دارد که به‌طور منطقی تا فرد فرهنگی تربیت نشود، جامعه فرهنگی ساخته نمی‌شود و دولت در این مناسبات از این جهت تقدم دارد که در زمینه‌سازی تعالی فرهنگی فرد و در نتیجه ساخت جامعه فرهنگی متعالی، توانایی و در نتیجه مسئولیت بیشتری دارد. به‌زعم نگارنده، بنیان‌های نظری به‌دست‌آمده از مباحث این نوشتار، می‌تواند بنیان‌های نظری سودمندی را در خدمت طراحی الگوی مناسبات فرهنگی فرد و دولت در انقلاب اسلامی ایران قرار دهد. هدف مقاله حاضر، نه طراحی این الگو، بلکه تبیین بنیان‌های نظری لازم برای طراحی چنین الگویی بود. مباحث مقاله، با توجه به ضرورت طراحی این الگو ازیک‌سو و توجه به هویت فرهنگی انقلاب اسلامی از سوی دیگر، تلاش کرد با تکیه بر قرآن کریم و سنت پیامبر اسلام(ص) به بنیان‌های مهم یادشده اشاره کند. بی‌تردید، این تلاش در جایگاه مقدمه‌ای، مستلزم بحث و بررسی مضاعفی است که از حوصله نوشتار حاضر خارج است. منابع و مآخذ 1. قرآن کریم. 2. ابی‌یعقوب، احمد، 1382، تاریخ یعقوبی، ترجمه محمد‌ابراهیم آیتی، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی. 3. اسکاچپول، تدا، 1376، دولت‌ها و انقلاب‌های اجتماعی، ترجمه سیدمجید رویین‌تن، تهران، سروش. 4. امام خمینی، سیدروح‌الله، 1378، صحیفه امام، (مجموعه سخنرانی‌ها و بیانات امام خمینی)، ج 8 ، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی. 5. توحید فام، محمد، 1381، «فرهنگ در عصر جهانی‌شدن: چالش‌ها»، مجموعه مقالات، تهران، نشر روزنه. 6. جعفری، محمدتقی، 1369، حکمت اصول سیاسی اسلام، تهران، بنیاد نهج‌البلاغه. 7. جمشیدی، محمدحسین، 1388، اندیشه سیاسی امام خمینی، تهران، پژوهشکده امام خمینی و انقلاب اسلامی. 8. حاضری، علی، 1388، بررسی تحلیلی مطالعات انقلاب اسلامی، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی. 9. خاتمی، احمد، 1381، فرهنگنامه موضوعی نهج البلاغه، تهران، سروش. 10. صحرایی، محمدطیب، «سیره پیامبر(ص) در مدیریت افکار و رفتار سیاسی» در: علیخانی، علی‌اکبر و همکاران، 1386، سیاست نبوی، مبانی، اصول، راهبردها، تهران، پژوهشکده مطالعات فرهنگی و اجتماعی. 11. صدر، محمدباقر، 1399 ق، خلافة الانسان و شهادة الانبیاء، تهران، جهاد البناء. 12. صدیقی، وحید الزمان، 1378، انقلاب اسلامی ایران از نگاه دیگران، ترجمه و تصحیح سید مجید روئین‌تن، تهران، انتشارات اطلاعات. 13. طباطبایی، محمدحسین، بی‌تا، المیزان فی تفسیر القرآن، ج 1، 14، 17 و 18، قم، انتشارات جامعه مدرسین. 14. علیخانی، علی‌اکبر (به اهتمام)، 1383، مبانی نظری هویت و بحران هویت، تهران، پژوهشکده علوم انسانی و اجتماعی جهاد دانشگاهی. 15. فیرحی، داود، 1386، تاریخ تحول دولت در اسلام، قم، دانشگاه مفید، چ دوم. 16. گل‌محمدی، احمد، 1383، جهانی‌شدن فرهنگ، هویت، تهران، نشر نی، چ دوم. 17. لک‌زایی، نجف، 1385، سیره پیامبر اعظم در گذر از جامعه جاهلی به جامعه اسلامی، قم، بوستان کتاب. 18. لوباس، هاینتس، 1381،« انقلاب چیست؟»، مجله معارف ویژه‌نامه انقلاب اسلامی، ترجمه مرتضی اسعدی، آذرماه. 19. مطهری، مرتضی، 1378 الف، مجموعه آثار، ج 2، تهران، صدرا. 20. ـــــــــــــــــ ، 1378 ب، پیرامون انقلاب اسلامی، تهران، صدرا. 21. مکارم شیرازی، ناصر و دیگران، 1370، تفسیر نمونه، ج 23، قم، مرکز دارالکتب اسلامیه. 22. ـــــــــــــــــ ، 1374، پیام قرآن، ج 1، قم، نسل جوان. 23. Crane, Brinton, 1952, The anatomy of revolution, rev.ed, New York. منبع: فصلنامه مطالعات انقلاب - شماره 27 انتهای متن/
92/12/10 - 00:05
این صفحه را در گوگل محبوب کنید
[ارسال شده از: فارس]
[مشاهده در: www.farsnews.com]
[تعداد بازديد از اين مطلب: 25]
-
گوناگون
پربازدیدترینها