تبلیغات
تبلیغات متنی
محبوبترینها
بارش‌های سیل‌آسا در راه است! آیا خانه شما آماده است؟
بارش‌های سیل‌آسا در راه است! آیا خانه شما آماده است؟
قیمت انواع دستگاه تصفیه آب خانگی در ایران
نمایش جنگ دینامیت شو در تهران [از بیوگرافی میلاد صالح پور تا خرید بلیط]
9 روش جرم گیری ماشین لباسشویی سامسونگ برای از بین بردن بوی بد
ساندویچ پانل: بهترین گزینه برای ساخت و ساز سریع
خرید بیمه، استعلام و مقایسه انواع بیمه درمان ✅?
پروازهای مشهد به دبی چه زمانی ارزان می‌شوند؟
تجربه غذاهای فرانسوی در قلب پاریس بهترین رستوران‌ها و کافه‌ها
دلایل زنگ زدن فلزات و روش های جلوگیری از آن
خرید بلیط چارتر هواپیمایی ماهان _ ماهان گشت
صفحه اول
آرشیو مطالب
ورود/عضویت
هواشناسی
قیمت طلا سکه و ارز
قیمت خودرو
مطالب در سایت شما
تبادل لینک
ارتباط با ما
مطالب سایت سرگرمی سبک زندگی سینما و تلویزیون فرهنگ و هنر پزشکی و سلامت اجتماع و خانواده تصویری دین و اندیشه ورزش اقتصادی سیاسی حوادث علم و فناوری سایتهای دانلود گوناگون
مطالب سایت سرگرمی سبک زندگی سینما و تلویزیون فرهنگ و هنر پزشکی و سلامت اجتماع و خانواده تصویری دین و اندیشه ورزش اقتصادی سیاسی حوادث علم و فناوری سایتهای دانلود گوناگون
آمار وبسایت
تعداد کل بازدیدها :
1836613051
مروري بر وضعيت وقف در جهان اسلام
واضح آرشیو وب فارسی:راسخون:
مروري بر وضعيت وقف در جهان اسلام نويسنده: کهف منذر، محمد رصافي مقدمه ترجمه مدخل "Waqf" از دايرة المعارف..The Oxford Encyclopedia of The Modern Islamic Worldج 4، ص 316 - 312، نيويورک، 1995، زير نظر جان اسپوزيتودکتر کهف منذر در سال 1940 ميلادي در دمشق به دنيا آمد و در سال 1962 در رشتهي بازرگاني از دانشگاه دمشق ليسانس گرفت. در سال 1967، فوق ليسانس برنامهريزي اقتصادي و اجتماعي را به پايان رساند؛ سپس به امريکا رفت و در سال 1975 درجهي دکتراي اقتصاد با گرايش توسعه از دانشگاه ايالتي «يوتا» را اخذ کرد. وي همچنين مدت دو سال، رياست مؤسسه آموزش و تحقيقات اسلامي بانک توسعهي اسلامي را بر عهده داشته است و هماکنون با عنوان محقق اقتصاد در اين مؤسسه فعاليت ميکند. وي در فقه و مطالعات اسلامي به ويژه در مسائل اقتصادي و مالي مرتبط با جهان اسلام مطالعات گستردهاي انجام داده است. بيش از 15 جلد کتاب و 60 مقاله با زبان عربي و انگليسي نگاشته است. موضوعات عمدهي آثار او عبارتند از: سيستم مالي و حکومتهاي اسلامي، قراردادهاي مالي مانند مضاربه، اقتصاد اسلامي و توسعهي آن، زکات، وقف و نهادهاي خيريه. مطالعات وي علاوه بر پژوهشهاي متني، برخي از مطالعات موردي و ميداني دربارهي اوضاع جاري مسلمانان به ويژه کشورهاي عربي و مسلمانان شمال آمريکا را نيز شامل ميشود.مقالهي حاضر که از دايرةالمعارف نوين جهان اسلام (World Modern Islamic) زير نظر جان اسپوزيتو انتخاب شده از همين قبيل است. وي علاوه بر بيان برخي مسائل بنيادين وقف به اجمال، به صورت موردي وضعيت وقف در برخي کشورهاي عربي و شمال امريکا را گوشزد ميکند. اين مقاله هر چند موجز و خلاصه نگاشته شده است اما سر فصلهايي را مطرح ميکند که براي پژوهشگران عرصهي وقف قابل تأمل و شايستهي پيگيري است، به ويژه آنکه تحقيقات و مطالعات وي عمدتا با استناد به منابع فقهي و تحقيقاتي اهل سنت تدوين شده و به عقايد و آراي شيعه توجهي نشده است.نکتهي مهم ديگري که در انتخاب اين مقاله نقش داشت سخن گفتن مؤلف از لزوم احيا و بازسازي وقف است. نهاد وقف در سدههاي مياني اسلام نقش اساسي و محوري ايفا ميکرده و شايسته است پژوهشگران اسلامي با توجه به فلسفهي وقف و اهداف آن و تجربههاي کما بيش موفق گذشتگان در اين زمينه، راههاي احيا و بازسازي وقف در جهت تقويت بنيههاي فرهنگي و اجتماعي اسلام و مسلمانان را بيابند. وقف وقف (جمع آن اوقاف)، کلمهاي عربي است که در لغت به معناي محدوديت (1) و ممنوعيت (2) به کار ميرود و در دين اسلام اصطلاحي است دال بر حفظ و نگهداري اموالي خاص جهت به کارگيري منافع آن در کارهاي انسان دوستانه و امور خيريه، به شرط آن که منافع، فقط در هدف يا اهداف تعيين شده براي آن مصرف شود. اين تعريف ما را به يک ويژگي مهم در وقف که همانا استمرار و دوام باشد رهنمون ميکند و به ديگر سخن، وقف در مورد املاک و اموال ماندگاري به کار ميرود که بتوان درآمدها و عايداتي از آن به دست آورد و در موارد مشخص مصرف نمود. (3) بنابراين زمين و ساختمان [که اموالي ماندگار هستند] بيشتر مورد وقف قرار ميگيرند تا اشياي ديگر؛ هر چند در مورد کتاب، ابزار کشاورزي، احشام، سهام و اوراق بهادار و پول نقد نيز وقف وجود دارد. در شمال و غرب آفريقا به جاي «وقف» از کلمهي «هبز» که به معناي محصور کردن و توقيف کردن است استفاده ميکنند. وقف در طول تاريخ انديشهي وقف، عمري به درازاي عمر بشريت دارد و از همان آغاز خلقت انسان، وقف نيز وجود داشته است. فقهاي مسلمان معتقدند، ساختمان کعبه، اولين بناي وقفي است که در قرآن کريم به عنوان اولين خانهي مخصوص عبادت معرفي شده است. تقريبا همهي جوامع، مکانها و بناهاي بسياري را به امور عبادي اختصاص دادهاند. در طول تاريخ معابد و کليساها و بناهايي از اين قبيل، اختصاصا براي انجام مناسک ديني ساخته و پرداخته شدهاند. افزون بر اين، فراعنهي مصر املاکي جهت تأمين نيازهاي مالي راهبان اختصاص دادند و يونانيان باستان و روميان اموالي اختصاصي براي کتابخانهها و امور آموزشي در نظر گرفتند. امروزه ايدهي وقف امري شناخته شده و پذيرفته شده در همه جاي جهان است. در شمال امريکا نيز وقف وجود دارد اما با نام مؤسسات ديني و بنيادهاي خيريه. (5) تنها در ايالات متحده، دهها هزار از اين قبيل بنيادها وجود دارد. وقف در تاريخ اسلام در تاريخ اسلام اولين بناي وقفي، مسجد قبا (6) در مدينه است که در بدو پيامبر اکرم (صلي الله عليه و آله و سلم) به سال 622 ميلادي ساخته شد و هنوز در همان مکان باقي است اما با ساختاري جديد و توسعه يافته، شش ماه پس از ساختن مسجد قبا، مسجد النبي در مرکز مدينه بنا نهاده شد. وقف مساجد و مستغلاتي که منافع و درآمدهاي آنها اختصاصا جهت حفظ و نگهداري و تعمير مساجد به کار ميرود، در رديف اوقاف ديني قرار ميگيرند. وقف بشر دوستانه و خيرخواهانه (7) نوع ديگري از وقف است که با هدف دستگيري از فقيران جامعه به وجود آمده است و مردم بيشتر متمايلند در اين گونه از نهادها و فعاليتها در قالبهايي مانند کتابخانهها، تحقيقات علمي، آموزش، خدمات درماني، و مواظبت از حيوانات و محيط زيست سرمايهگذاري کنند. از اي قبيل موقوفات ميتوان به عنوان وام براي تقويت و ايجاد مشاغل کوچک و ساختن و حفظ پارک، جاده، پل و سد بهرهبرداري کرد. وقفهاي خيريهاي از زمان خود پيامبر اکرم (صلي الله عليه و آله و سلم) شروع شد. مردي به نام مخيريق (8)(9) وصيت کرد که هفت باغستان او در مدينه پس از مرگش به پيامبر اکرم (صلي الله عليه و آله و سلم) برسد. مخيريق در سال 626 ميلادي از دنيا رفت و پيامبر باغستانهاي هفتگانه را وقف فقرا و نيازمندان نمود. اين شيوه توسط عمر، دومين خليفه پيامبر اکرم (صلي الله عليه و آله و سلم) نيز پيگيري شد. هنگامي که او از پيامبر دربارهي نخلستاني که در منطقهي خيبر به دست آورده بود سؤال کرد، پيامبر ميفرمايد: «اگر مايلي ميتواني آن را وقف نمايي و خرماهايش را صدقه بدهي». و بدين ترتيب هنگام رحلت پيامبر اکرم (صلي الله عليه و آله و سلم) در سال 632 ميلادي تعداد بسياري از اين قبيل اوقاف خيريهاي به وجود آمده بود. نوع سومي از وقف، کمي پس از رحلت پيامبر و در زمان خلافت عمر (635 - 645) رواج يافت. هنگامي که عمر خواست سندي مکتوب براي وقف خود در خيبر (نخلستان) تنظيم کند، از بعضي اصحاب پيامبر دعوت کرد شاهد آن سند باشند. جابر، يکي ديگر از اصحاب پيامبر، بيان ميدارد که وقتي اين سند منتشر شد، بسياري از مالکان، مقداري از املاک خود را وقف کردند، عدهاي از اين واقفان در وقفنامهي خود اين شرط را افزودند که ثمرات و عوايد اين وقف ابتدا به فرزندان و نسلهاي بعدي آنان تعلق بگيرد و سپس مازاد آن، اگر مازادي داشته باشد، به فقرا داده شود. چنين وقفي به «وقف خانوادگي» يا «وقف فاميلي» مشهور شد. بر خلاف بنيادهاي خيريهي امريکايي که صرفا در جهت اهداف ديني يا خيرخواهانه فعاليت ميکنند (نوع اول و دوم از وقف)، در اسلام گونه ديگري از وقف براي حمايت از خانوادهي خود و نسلهاي بعدي که همين نوع سوم است به وجود آمد. (10)ويژگيهاي اساسي وقف از لحاظ شرعي، واقف (پس از وقف) هيچگونه مالکيتي نسبت به موقوفات ندارد. عدهاي از فقها بر اين باورند که مالکيت موقوفات از آن خداوند است. اما بعضي ديگر معتقدند مالکيت موقوفات در دست افراد ذي نفع (موقوفعليهم) است هر چند اين مالکيت کامل نيست؛ به اين معنا که اين مالکان نميتوانند موقوفات را خارج از شرايط و اهداف واقف مصرف و يا هزينه کنند. در اين مورد وقف با بنياد خيريه متفاوت است، زيرا مديريت يک بنياد معمولا ميتواند داراييهاي آن بنياد را بفروشد. اين تفاوت متضمن اين نکته است که دوام و استمرار، يک ويژگي بسيار قوي در وقف است که در بنيادهاي خيريه کمتر به چشم ميخورد. دوام و استمرار وقف به اين معناست که هر گاه مهر و نشان وقف بر مالي، به ويژه در مورد املاک، بخورد آن مال براي هميشه وقف خواهد ماند و خارج کردن يک موقوفه از حالت وقفي مستلزم طي کردن فرآيندي طولاني و مشکل خواهد بود. البته در صورت موافقت مراجع و محاکم قضايي (11) تعويض اموال و املاک وقفي به موارد بهتر و يا به مواردي که ارزش مساوي داشته باشند اشکال ندارد. اموال و املاک جديد نيز همچنان وقف هستند و در راستاي همان اهداف و مقاصد اموال و داراييهاي پيشين استفاده ميشود. بنابراين، در مقام نظر، حالت دوام و استمرار وقف مستلزم اين معناست که اموال يا املاک وقفي نبايد کاهش يا تقليل يابد و به دليل لزوم همين ويژگي (دوام) در وقف بوده که برخي از فقها وقف را فقط در مورد املاک و مستغلات (که حالت بقا و استمرار دارند) صحيح دانستهاند. عدهاي از فقها نيز برخي کالاهاي بادوام را که منافع و عوايد بلند مدت دارند، به منزلهي املاک و مستغلات گرفتهاند. (12) بنابراين، کتاب، وسايل و ابزار، احشام و پول را نيز ميتوان وقف کرد. براي حفظ موقوفات، هم واقفان و هم محاکم قضايي، احتياطهاي مضاعفي در سندسازي و نگهداري اسناد وقف به خرج دادهاند. آنان معمولا بر ثبت اين اسناد در محاکم قضايي و به رؤيت شهود معتبر رساندن تأکيد کردهاند. محاکم قضايي در بسياري از شهرها و مناطق، اسناد مفصلي از داراييهاي وقفي را از اوايل قرن 15 و 16 ميلادي ثبت کردهاند که بسياري از اين اسناد هنوز موجود است و مورد مطالعهي مورخان در استانبول، قاهره، فاس، دمشق، بيت المقدس، اصفهان و ديگر شهرهاي کهن قرار ميگيرد. از آنجا که وقف يک عمل اختياري و خيرخواهانه است، شرايطي که واقف تعيين ميکند بايد مو به مو مورد عمل قرار گيرد؛ البته تا وقتي که متناقض يا مخالف قوانين شريعت نباشد. تفصيل مطلب چنين است که درآمدهاي وقف بايد انحصارا در راستاي اهدافي که وقف براي آن به وجود آمده است مصرف شود. اهداف وقف نيز تا وقتي که اولا با قوانين شريعت سازگار باشد و ثانيا قابل حصول باشد نميبايست توسط متولي يا دادگاهي که بر آن نظارت ميکند تغيير يابد. اگر چنانچه (در اثر تغيير شرايط جامعه) عملي کردن و محقق ساختن اهداف وقف غير ممکن شود بايد درآمدها و عوايد وقف در نزديکترين و شبيهترين مورد به اهداف وقف مصرف شود و اگر باز هم امکان نداشت، منافع وقف به فقرا و نيازمندان ميرسد. ويژگي دوام و استمرار شامل همهي قيود و شرايط واقف نيز ميشود، خواه اين شرايط مربوط به اهداف و مقاصد وقف باشد، خواه مربوط به توزيع درآمدها باشد و يا در ارتباط با ادارهي موقوفات و نظارت بر وقف و يا ديگر قسمتهاي وقف. شرايط وقف کردن ايجاد و انشاي وقف مستلزم شرايطي است که به برخي از مهمترين آنها اشاره ميشود: 1. موضوع وقف بايد از املاک و مستغلات و يا اموال بادوام باشد. در جوامع اسلامي وقف زمين، ساختمان، گلههاي شتر، گاو و گوسفند، کتاب، جواهرات، شمشير و ديگر ابزار جنگ، و ابزار کشاورزي رواج داشته است. 2. وقف بايد دائمي و غير موقت باشد. (13) فقها وقف موقت را فقط در مورد اوقاف خانوادگي و فاميلي جايز دانستهاند. 3. واقف بايد شرعا صلاحيت و توانايي وقف را داشته باشد. بنابراين بچه، مجنون يا کسي که مالک مالي نيست نميتواند وقف کند. 4. اهداف و مقاصد وقف بايد در نهايت به امري ختم شود که هم از نظر شريعت و هم از نظر واقف جنبهي خيرخواهي و صدقه داشته باشد. بنابراين اگر ثروتمندي فقط به اين دليل که توانگر است چيزي وقف کند، وقف او از نظر شرعي صحيح نيست و لازم است قصد خيرخواهي و صدقه دادن نيز داشته باشد. 5. و سرانجام، موقوفعليهم (ذي نفعان وقف) بايد زنده و شايستهي وقف باشند (14) و وقف براي مردگان جايز نيست. ادارهي وقف (توليت وقف) عموما خود واقف نوع مديريت و توليت وقف را در وقف نامه مشخص ميکند. به کسي که ادارهي امور وقف را بر عهده دارد اصطلاحا «متولي» يا «ناظر وقف» گفته ميشود. مسؤوليت متولي آن است که درآمدهاي وقف را، به بهترين شکل، در راستاي منافع موقوف عليهم به کار گيرد. اولين وظيفهي متولي حفظ و نگهداري خود موقوفه است و سپس به حداکثر رساندن درآمدزايي آن، دستمزد و حق و حقوق خود متولي نيز معمولا در وقف نامهها بيان ميشود. اما اگر در وقف نامه مطلبي در اين باره ذکر نشده باشد، متولي، در صورتي که نخواهد مجاني کار کند، بايد به محاکم قضايي مراجعه کند تا مبلغي به عنوان دستمزد برايش تعيين کنند. سيستم قضايي، يعني محاکم و دادگاهها، مرجع نهايي رسيدگي و رفع و رجوع همهي مسائل و مشکلات مربوط به وقف هستند. در اوايل قرن هشتم، يکي از قضات مصري، دفتري جهت نظارت و ثبت و ضبط اسناد مربوط به اوقاف آن منطقه تأسيس کرد. اين اقدام شکل رسمي يافت و منجر به ايجاد «دفتر ثبت اسناد و کنترل اوقاف» زير نظر قاضي القضاة وقت شد. همزمان با دوران افول تمدن اسلامي، فساد و سوء استفاده به موقوفات نيز سرايت کرد و اين مسأله باعث شد دخالتهاي دولتي در امور اوقاف زيادتر شود، و پس از اين دوره بود که امپراطوري عثماني در اوايل قرن نوزدهم، وزارتي مخصوص امور اوقاف تأسيس کرد و قوانيني حقوقي براي اوقاف وضع شد که مهمترين آن 16 قانون اوقاف مصوب 29 نوامبر سال 1863 ميلادي بود. اين قانون به اجرا درآمد و اداره و نظارت بر اوقاف را سامان بخشيد و حتي پس از تجزيهي امپراتوري عثماني در سال 1918 تا سالها در کشورهاي ترکيه، سوريه، عراق، لبنان، فلسطين و عربستان سعودي به اين قانون عمل ميشد. در حال حاضر نيز بيشتر کشورهاي اسلامي نهادها و سازمانهاي وقف و امور خيريه دارند. اين نهادها (وزارت يا سازمان) موقوفات را کنترل و درآمدهاي آنها را در ساختن و نگهداري مساجد هزينه ميکردند. مسلمانان مقيم کشورهاي غير اسلامي نيز اوقاف خود را بر اساس قوانين شريعت اسلام، در بين محدوديتهاي قانوني و قواعد دست و پاگير آن کشورها تأسيس کردهاند. مثلا در هند، جايي که اقليت عظيمي از مسلمانان زندگي ميکنند، ايجاد و انشاي وقف در سال 1954 در سطح دولتي به رسميت شناخته شد و وزارت حقوق هند يک مقام نظارتي بر امور اوقاف مسلمانان را در نظر گرفت و اکنون هر ايالت هند يک هيأت وقف، متشکل از 11 عضو مسلمان دارد. انجمنهاي اسلامي امريکا و کانادا، موقوفات خود را بر اساس قوانين و مقررات بنيادهاي خيريه اداره ميکنند. به اين معنا که هر يک از گروههاي اسلامي يک مؤسسهي غير انتفاعي، که عمدتا يک مسجد محلي يا يک مرکز اسلامي را به عنوان وقف در اختيار دارند، تأسيس ميکنند. در سال 1975 ميلادي، بنياد اسلامي شمالي امريکا (NAIT) (15) در ايالت اينديانا به ثبت رسيد. يکي از اهداف عمدهي اين مؤسسهي اسلامي غير انتفاعي اين بود که اوقاف مسلمانان شمال امريکا را اداره کند و دارايي آنها را توسعه و ارتقا دهد. چند سال بعد، مؤسسهي مشابهي با همان نام در ايالت انتاريو (16) کانادا به ثبت رسيد. اين دو بنياد مسؤوليت حفظ و نگهداري بسياري از مساجد، مراکز و مدارس اسلامي شمال امريکا را در اختيار دارند. نقش اجتماعي - سياسي وقف ويژگي استمرار و دوامي که در وقف وجود دارد، موجب انباشت ثروت موقوفات در همهي سرزمينهاي اسلامي ميشود و تنوع اهداف وقف، حوزهي وسيعي از فعاليتهاي مذهبي و اعمال خيريه را پشتيباني ميکند. گستردگي وقف و اهداف آن نقش مهمي در حيات اجتماعي سياسي جوامع و گروههاي اسلامي ايفا ميکند. گزارشها و اطلاعاتي که از دفاتر ثبت اوقاف استانبول، بيت المقدس، قاهره و ديگر شهرهاي اسلامي استخارج شده، حاکي از اين است که زمينهاي وقفي، مقدار قابل توجهي از زمينهاي مزروعي را دربر ميگيرد، به عنوان مثال يکي از نقشههاي مربوط به سالهاي 1812 و 1813 از زمينهاي مصر نشان ميدهد که از مجموع 375 / 2 ميليون جريب، 000 / 570 جريب را زمينهاي وقفي تشکيل ميدادند. (رمضان، 1983، ص 128) يا مثلا در سال 1841 در الجزيره (مرکز الجزاير) تعداد 543 زمين وقفي که منافع و درآمدهاي آن صرف مخارج مسجد جامع ميگرديد شمارش شده است. (ابوالأجفان، 1985، ص 326). در ترکيه در اواخر قرن بيستم، حدود يک سوم زمينها وقفي بودهاند (آرماگان، 1989، ص 339). و بالأخره در فلسطين تعداد اسناد ثبت شدهي وقفي تا ميانهي قرن 16 ميلادي به 233 عدد ميرسد که شامل 890 موقوفه ميشود، در حالي که در همين زمان فقط 92 سند شخصي، شامل 108 قطعه املاک، به ثبت رسيده است. (IRCICA، 1982، ص L) درآمدهاي وقف عمدتا در مساجد هزينه ميشوند. اين هزينهها شامل حقوق و دستمزد امام جمعه و جماعت، معلمان و مربيان امور مذهبي و واعظان ميشود. با اين پشتوانهي مستقل مالي، رهبران مذهبي (روحانيون) و مربيان مسائل مذهبي، غالبا ميتوانستند در قبال طبقهي حاکم مواضعي مستقل اتخاذ کنند. براي نمونه، وقتي سربازان فرانسوي الجزيره را در سال 1831 اشغال کردند، کنترل امور موقوفات را در دست گرفتند تا بتوانند رهبران مذهبي که بر عليه آنها مبارزه ميکردند را در تنگنا و تحت فشار قرار دهند (ابوالأجفان، 1985، ص 325) جداي از تعليمات مذهبي که در مساجد و با هزينهي اوقاف انجام ميشد، آموزش عمومي نيز دومين دريافت کنندهي عمدهي درآمدهاي وقفي (بعد از مساجد) بودند. از همان صدر اسلام، آموزش با درآمدهاي وقفي و کمکها و اعانههاي مردمي پشتيباني مالي ميگرديد. حتي اختصاص بودجهي آموزشي دولتي نيز معمولا به شکل ساختن مدارس و اختصاص ملکي وقفي براي هزينههاي جاري مدارس بوده است. اوقاف زمان ايوبيان (1249 - 1171) و مملوکيان (1517 - 1250) فلسطين و مصر نمونههاي خوبي براي مطلب ذکر شده هستند. بر اساس منابع تاريخي، اورشليم (بيت المقدس) در ابتداي قرن بيستم، 64 مدرسه داشته که همگي وقفي بوده است. اين مدارس همچنين از پشتوانهي مالي اوقاف فلسطين، ترکيه و سوريه برخوردار بودند. تعداد 40 عدد از اين مدارس توسط حاکمان و مقامات ايوبيان و مماليک وقف شده بودند. (العسلي، 1983، صص 111 - 95). دانشگاه الازهر نمونهي ديگري براي استفادهي نظام آموزشي از اوقاف است. اين دانشگاه در سال 972 پايهگذاري شد و بودجهي آن تا زمان روي کار آمدن محمد علي در مصر و به کنترل درآوردن اوقاف در 1812، توسط درآمدهاي وقفي مخصوص به خود دانشگاه تأمين ميشد. (رمضان، 1983، ص 135) هزينههاي اوقاف در نظام آموزشي معمولا شامل: کتابخانهها، کتابها، حقوق معلمان و کارمندان مدارس و شهريهي دانشجويان ميشود. تأمين هزينههاي آموزشي، به ويژه در دوران شکوفايي اسلام محدود به تحصيلات مذهبي نبود و در همهي عرصههاي آموزشي هزينه ميشد. افزون بر آن، اين نحوهي هزينه کردن درآمدهاي وقفي در امور آموزشي، به شکستن انحصار آموزشي کمک مينمود و باعث ميشد غير از طبقات حاکم و اشراف، از بين عموم مردم نيز گروههاي فرهيخته سر بر آورند. در برخي دورانهاي تاريخي مشاهده ميشود که اغلب دانشمندان مسلمان از طبقات فقير و پايين جامعه برآمدهاند و خيلي وقتها همين دانشمندان با قوت در مقابل سياستهاي حاکمان ايستادگي کردهاند. (السيد، 1989، صص 258، 237) سومين دستهي عمدهاي که در اموال وقف سهيم هستند عبارتند از: فقيران جامعه، نيازمندان، يتيمان (ايتام)، زندانيان و موارد ديگر از اين قبيل، از ديگر موارد مصرف درآمدهاي وقف ميتوان به امور درماني و بهداشتي، شامل ساختن بيمارستانها و تأمين مالي پزشکان و کارآموزان و هزينهي درمان بيماران اشاره کرد. بيمارستان کودکان شيشلي (17) استانبول که در سال 1898 بنا گرديده است از جمله اين موارد ميباشد. (السيد، 1989، ص 287) وقف براي حفظ و نگهداري حيوانات نيز وجود دارد. به عنوان مثال در دمشق موقوفاتي براي حفظ و نگهداري گربهها و يا اسب و قاطرهاي از کار افتاده وجود دارد (السباعي، 1969). همچنين اوقافي وجود دارد که در ياري رساندن به مردم در سفر به حج و يا ازدواج دختران دم بخت و بسياري از مقاصد خيرخواهانه و انسان دوستانهي ديگر هزينه ميگردد. وضعيت وقف در قرن بيستم در خلال دوران استعماري قرن نوزدهم و بخش قابل توجهي از قرن بيستم، ادارهي اوقاف در بسياري از کشورهاي استعمار زده، به استثناي چند کشور مانند الجزاير و اندونزي، به پيروي از الگوهاي سنتي و موروثي ادامه دادند. البته جو عمومي عقب ماندگي و توسعه نيافتگي کشورهاي اسلامي مسائل مربوط به وقف را نيز دربر گرفته بود. به علاوه، سيستم آموزش غربي که از طريق حکومتهاي استعمارگر وارد کشورهاي اسلامي شد و توسط امکانات اقتصادي جديد تقويت گرديد بزرگترين ضربه را بر پيکرهي آموزش سنتي که با درآمدهاي اوقاف (که از پيش تضعيف شده بود) پشتيباني ميشد وارد کرد. با استقلال يافتن بسياري از کشورهاي اسلامي در اواسط قرن نوزدهم، دولتهاي ملي تأسيس شد و اين دولتها مواضعي عمدتا منفي نسبت به وقف و اوقاف اتخاذ کردند. براي نمونه دولتهاي سوريه، مصر، ترکيه، تونس، و الجزاير بسياري از موقوفات را به اموال عمومي دولتها ملحق کردند و از طريق اصطلاحات ارضي و ساير شيوهها، زمينهاي وقفي را تقسيم کردند. البته دولتهاي اين کشورها خود را ملزم به تأمين بودجهي مساجد و برخي مدارس ديني از جمله دانشگاه الازهر در قاهره ميدانستند، اما درآمدها و اموال وقف را ضميمه داراييهاي دولتي کردند. بسياري از کشورهاي اسلامي، ادارهها و سازمانهايي در خصوص ادارهي وقف و امور مذهبي تأسيس کردند. پس از آنکه وقف از حالت پويايي و توسعه بازماند، کلمهي وقف اکنون بيشتر يادآور مساجد است. با اين حال برخي از کشورها از جمله لبنان، ترکيه، اردن و اخيرا الجزابر اقداماتي در زمينهي احيا و بازساري و توسعهي موقوفات انجام دادهاند و قوانين جديدي براي بهبود، حفظ و توسعهي اوقاف و همچنين تشويق مردم جهت ايجاد وقفهاي جديد وضع کردهاند.پي نوشت : 1- . Confinement. 2- prohibition. 3- در کتب معتبر فقهي معمولا وقف را با اين عبارت مفيد و مختصر تعريف ميکنند: «الوقف تحبيس المال و تسبيل المنفعة»؛ يعني وقف آن است که مالي حفظ شود و درآمدهاي آن در اهدافي معين مصرف شود. تعريف وقف در قانون مدني ايران نيز ترجمهي همين عبارت است. در مادهي 55 قانون مدني آمده است: «وقف عبارت است از اينکه عين مال حبس و منافع آن تسبيل شود.» قابل ذکر است که در برخي کتب فقهي بين حبس مال و وقف آن تفاوت قائل شدهاند و اين دو را مترادف ندانستهاند اما در مقالهي حاضر اشارهاي به اين موضوع نشده است. (مترجم). 4- Habs. 5- Foundations. 6- Quba. 7- Philanthropic. 8- مخيريق نضري اسرائيلي، دانشمندي يهودي بود که مسلمان شد و در جنگ احد به شهادت رسيد. هنگامي که در جنگ ضربت خورد و در حال شهادت بود وصيت کرد اموالش به پيامبر اکرم (صلي الله عليه و آله و سلم) برسد و پيامبر نيز آنها را وقف نمود. عدهاي او را از طايفه بني نضير و برخي او را از بني قينقاع دانستهاند. (الاصابة في تمييز الصحابة، ابن حجرعسقلاني، جلد 6، ص 46، چاپ بيروت: دار الکتب العلمية، 1995 م). 9- Mukhayriq. 10- در کتب فقهي و رسالههاي عمليه، وقف به دو دستهي وقف عام و وقف خاص تقسيم ميشود. وقف عام شامل نوع اول و دوم و واقف خاص به معناي وقف نوع سوم از نظر نويسنده است. (مترجم). .11- شيعيان در زمانهاي گذشته مشکلات اجتماعي خود را از طريق فقهاي طراز اول، که به آنان حاکم شرع گفته ميشود، رفع و رجوع ميکردند و به همين دليل دخل و تصرف در اوقاف نيز از نظر فقه شيعه منوط به اذن حاکم شرع است اما در بين اهل سنت به دليل وجود سيستم خلافت و حکومت، اين گونه مسائل از طريق دادگاهها و محاکم عمومي پيگيري ميشد. (مترجم). 12- معناي عبارت فوق از نظر فقهي آن است که اين فقهاي دستهي دوم، شرط غير قابل انتقال و غير مصرفي بودن اموالي که وقف ميشوند را قبول کردهاند، اما در مصاديق اين شرط توسعه داده و کالاهاي بادوام، همچون ابزار کشاوري با سهام و اوراق قرضه را به منزلهي املاک و مستغلات که غيرقابل انتقال هستند فرض کردهاند (مترجم). 13- يعني نميتوان وقف را به يک يا چند سال منحصر کرد و اصلا قيد زمان در وقف جايز نيست مگر در مورد وقف براي اولاد و خانواده که در متن ذکر شده است. (مترجم). 14- از نظر فقهي وقف براي بعضي افراد و گروهها جايز نيست. مثلا وقف بر کافر حربي يا وقف بر اشخاصي که مالشان را در راه معصيت انجام ميدهند جايز نيست. (مترجم). 15- The North American Islamic Trust. 16- Ontario. 17- Shishli. منبع: ميراث جاويدان
این صفحه را در گوگل محبوب کنید
[ارسال شده از: راسخون]
[مشاهده در: www.rasekhoon.net]
[تعداد بازديد از اين مطلب: 823]
-
گوناگون
پربازدیدترینها