درخشش مباحث توحيدي در شاهكار فردوسي

واضح آرشیو وب فارسی:ايران: درخشش مباحث توحيدي در شاهكار فردوسي
فرهنگ از واژه‌هايي به شمار مي‌آيد كه هر صاحبنظري براساس ديدگاه خود آن را تعريف مي‌كند اما به صورت عاميانه به مجموعه دستاوردهاي ملت، قوم يا گروه در طول زمان اطلاق مي‌شود. بنابراين آنچه نسل گذشته براي آيندگان بر جا مي‌گذارد، فرهنگ نام دارد و اين بقايا شامل هنجارها، ارزش‌ها، آگاهي‌ها، دانش و معرفت نسل گذشته نيز مي‌شود اما تمدن به صورت عمده در مسائل عيني ديده مي‌شود.
فرهنگ داراي دو جنبه مادي و غير مادي است اما تمدن در اشكال مادي و قابل رؤيت است. زماني كه بحث تمدن به ميان مي‌آيد به بناهاي گذشته، آثار و فعاليت‌هاي برجسته گذشتگان اشاره مي شود و بسياري از اين آثار ممكن است امروز وجود نداشته باشند.
تمدن ايراني بسيار قابل ملاحظه و برجسته در ميان ساير تمدن‌ها به شمار مي‌آيد. ايرانيان با سكونت در يك منطقه خاص گروه‌ها و حكومت‌هاي بزرگي چون هخامنشيان، پارس و پارت را ايجاد كردند و شهرهاي امروزي چون دامغان، همدان و شيراز را به وجود آوردند. حكومت‌هايي چون هخامنشيان امروزه تمدن هخامنشي ناميده مي‌شود و پس از ورود اسلام به ايران نيز تمدن اسلامي و ايراني در كشور شكل گرفت و علي رغم فراز و نشيب‌ها و جنگ‌هاي بسيار در دوران‌هاي مختلف تاريخ، اين فرهنگ و تمدن ائتلافي در كشور باقي ماند.
شكل متعالي تلفيق فرهنگي و تمدني را مي توان در فرهنگ و تمدن اسلامي و ايراني در ابعاد مختلف اجتماعي، اقتصادي، سياسي و... مشاهده كرد. نمونه شاهكار اين تلفيق در دوره صفويه مشاهده مي‌شود چرا كه شاهكارهايي چون مساجد مختلف در شهرهاي بزرگ چون اصفهان خلق شد و اين آثار برگرفته از معماري ايراني و انديشه و برداشت اسلامي ميان ايرانيان بود. در ادواري از تاريخ كه كشور تحت تسلط خارجيان قرار مي‌گرفت و يا جنگ‌هاي داخلي و خارجي رخ مي‌داد، امكان پرورش باورهاي عميق كمرنگ مي‌شد اما در ساير مواقع وجوه فرهنگ چون ادبيات و هنر با شاعراني چون فردوسي، حافظ، سعدي، مولانا و ... پرورش يافت و در برخي حكومت‌ها چون صفويه به نقطه اوج خود رسيد.
البته اين مطلب را بايد اشاره كرد كه در برخي مواقع مباحث فرهنگي و تفكري اسلام و ايران با يكديگر همخواني نداشت كه اين موارد بسيار اندك هستند. اما برخي باورها و ارزش‌ها كه كاملاً منحصر به فرهنگ ايراني بوده چون نوروز باستاني به دليل نداشتن تزاحم با فرهنگ اسلامي به رشد خود ادامه داده و همچنان در ميان ايرانيان پاس داشته مي‌شود. علاوه بر آن در كنار هفت سين ايرانيان، قرآن‌كريم نيز گرامي داشته شده و همين امر نشان دهنده تلفيق عميق فرهنگ اسلامي و ايراني است.
يكي از مهمترين فعاليت‌هاي ايرانيان همزمان با پذيرش دين اسلام، پرورش اين دين بزرگ جهاني بود، شهيد مطهري در كتاب «خدمات متقابل اسلام و ايران» به اين مبحث اشاره كرده‌اند و گفته‌اند كه اگرچه ايرانيان دين را با واسطه اعراب دريافت كردند اما خود به پرورش آن دست زدند و بسياري از ابهامات آن را رفع كردند. در تاريخ حديث مشاهده مي‌كنيم كه افرادي كه به نقل حديث دست زدند چون «صحيح بخاري» و «صحيح مسلم» با وجود داشتن انديشه اسلامي، داراي منشأ ايراني بودند و در قلمرو ايران زيست مي‌كردند.
ماركس وبر، جامعه‌شناس، داراي تحليل جالبي در مقايسه ميان مسيحيت پروتستان و كاتوليك در اروپا است، وي بيان داشته كه با ورود پروتستان‌ها، مسيحيت در اروپا كمرنگ شد اما مناطقي كه كاتوليك مذهب بودند همچنان بر اعتقادات سفت و سخت خود باقي ماندند. وبر با اين مطالعه عنوان كرد كه آنچه مهم است، حاملان دين هستند، چراكه مسيحيت يك تفكر و انديشه است اما اين حاملان انديشه‌اند كه باعث قوت و ضعف آن مي‌شوند. با اين مقدمه بيان مي‌دارم كه باور اسلام وارد ايران شد و ايرانيان ناقلان اين انديشه شدند و در تحول فرهنگي نقش واسطه‌اي را ايفا كردند، جلسات علمي و نشست برگزار شد و كتاب‌ها و مقالات متعددي در حوزه انديشه اسلامي و ايراني نوشته شد و در نهايت دين اسلام پرورش يافته و مؤثر، در اختيار ايرانيان قرار گرفت.
دين اسلام در يك فضاي زيبا و متعالي به كمال رسيد و نمونه‌هاي جالب اين فرهنگ و تمدن تلفيقي در كتاب اشعار شاعران ديده مي‌شود.
شاعران ايراني در آثار خود از سويي به حفظ و نگهداري زبان پارسي و مادري خود همت گماردند و از سويي مسئوليت معرفي دين را نيز برعهده گرفتند، از جمله اين افراد مي‌توان به فردوسي حكيم اشاره كرد. فردوسي با سرودن شاهنامه تلاش كرد پارسي اصيل و واژگان اين زبان را حفظ كند و مباحث ديني و اسلامي را نيز به شكل متعالي ارائه دهد. علاوه بر او، حافظ نيز مضامين ايراني و اسلامي را با شيوه‌هايي بسيار زيبا خلق كرده است.
در ارزشمند بودن شاهنامه فردوسي براي حفظ و پاسداشت زبان فارسي هيچ شكي وجود ندارد و مي‌توان از اين اشعار با لذت وافي به مباني و مباحث توحيدي و ديني پي برد. درباره اينكه فردوسي چگونه در كتاب شعر خود به هويت ديني و فرهنگي توجه كرده، پايان نامه‌هاي بسياري نوشته شده است و حتي در مباحث بسيار جزئي آن چون نقش زنان در شاهنامه نيز تحقيقات بسياري شده است. فردوسي براي اثبات زبان فارسي اين اشعار عظيم را كه توليد ادبي قابل توجه جهانيان در طول قرن‌ها به شمار مي‌رود سروده است. وي با استفاده از اشعار به سراغ ارزش‌هاي اخلاقي و ديني رفته و هنجارهاي جهان شمول اخلاقي را ارائه كرده است. البته بسياري از اين باورها مختص دين اسلام نيست بلكه در تمام اديان و فرهنگ‌ها نيز بدان اشاره شده است و بنابراين نمي‌توان گفت تمام مباحث تنها به دين اسلام اشاره دارد بلكه سنت و تفكر جهانشمولي در اين كتاب حفظ شده است و هر فردي با هر عقيده‌اي مي‌تواند ارزش‌هاي اخلاقي آن را آموزش ببيند. از نكات قابل توجه شاهنامه مي‌توان به تناسب اشعار و ارائه مدايح مختلف درباره ائمه بويژه حضرت علي (ع) اشاره كرد، بنابراين مضامين اشعار در اين كتاب بسيار حائز اهميت است.
در مقايسه ايران پيش و پس از اسلام مي‌توان نتيجه گرفت كه باورهاي ديني و اسلامي باعث تعالي تفكر ايرانيان شده و بناي تازه و رفيعي را بنا نهاده است، اين بنا در طول تاريخ بر اثر ورود بيگانگان و حكومت پادشاهان نالايق كه قادر به برقراري امنيت كشور نبودند، رو به اضمحلال رفته اما امروز آنچه از بناها، كتاب‌ها و ساير آثار فرهنگي و تمدني ايران مشاهده مي‌شود، باقي ماندن فرهنگ و تمدن است كه البته نيازمند توجه بيشتر و ايجاد نهضت‌هاي فكري براي باقي ماندن براي آيندگان است.
٭ مدرس علوم اجتماعي دانشگاه علامه طباطبايي و مديركل پژوهش‌هاي راديو

پنجشنبه|ا|31|ا|فروردين|ا|1391

این صفحه را در گوگل محبوب کنید

[ارسال شده از: ايران]

[مشاهده در: www.iran-newspaper.com]

[تعداد بازديد از اين مطلب: 72]