شهروندى نوين و امر به معروف و نهى از منكر

واضح آرشیو وب فارسی:فارس: شهروندى نوين و امر به معروف و نهى از منكر
خبرگزاري فارس: همه افراد در جامعه هم‏چون سرنشينان يك كشتى، داراى سرنوشت يكسانى هستند و مسافران كشتى صرف نظر از مقرراتى كه توسط مؤسسه كشتى رانى يا ناخدا به آنها ابلاغ مى شود، به طور طبيعى حق دارند و موظفند از امورى كه ممكن است آنها را در كام دريا جاى دهد، شديداً جلوگيرى كنند و در جهت حفظ كشتى و مسافران از خطرات كوشش نمايند.

چكيده
امر به خوبى‏ها و نهى از بدى‏ها دو اصل پذيرفته شده همه اقوام و ملل مختلف در طول تاريخ زندگى انسان‏ها بوده است؛ زيرا اين دو اصل در بردارنده منافع انسان‏ها و منطبق با عقل و فطرت‏اند. از آنجا كه افراد يك جامعه سالم مانند اعضاى بدن، در راه زندگى اجتماعى و ايجاد حيات صحيح انسانى سهيم و شريك مى‏باشند و هيچ يك از آنها نمى‏توانند در برابر قوت‏ها و كاستى‏هاى جامعه بى‏تفاوت باشند، لذا مسئله نظارت همگانى، امر به معروف و نهى از منكر، براى جلوگيرى از فساد و سوق دادن جامعه به سوى اصلاح ضرورت مى‏يابد.

آنچه امروزه بر اهميت اين وظيفه شرعى مى‏افزايد، تحول مفهوم شهروندى، توسعه ملى، امنيت انسانى و اجتماعى است. امروزه شهروند حق‏مدار كه لازمه تامين امنيت‏اش رهايى از ترس و نياز و مشاركت فعالانه در امور جامعه است، به جاى شهروند صرفا تكليف‏مدار نشسته است. مسئوليت‏پذيرى فعالانه و داوطلبانه شهروند آگاه ركن اصلى تامين امنيت انسانى، اجتماعى و توسعه پايدار ملى در دنياى كنونى مى‏باشد. امر به معروف و نهى از منكر، مهم‏ترين بستر سياسى- اجتماعى است كه اين امر را محقق مى‏سازد.

مقدمه
عصر جهانى شدن با متحول نمودن عناصر متشكله دولت؛ يعنى مليت، سرزمين، حكومت و حاكميت و تعاملات ميان آنها، سبب شده است كه رابطه سنتى ميان مشروعيت، كارآيى، استقلال و اقتدار به‏هيچ وجه نمى‏تواند مبين موقعيت دولت در عرصه داخلى و بين‏المللى باشد. تحت اين شرايط، روابط ميان شهروندان و دولت را نمى‏توان به مثابه گذشته بر اساس ارتباطات و وفادارى‏هاى سنتى توضيح داد؛ زيرا عناصر متشكله شهروندى كلاسيك؛ يعنى هويت، مسئوليت، حقوق و مشاركت تجزيه شده است.( قوام، سيد عبدالعلى 1382).

بنابراين، شهروندان در عصر جهانى شدن كسانى هستند كه اكثرا در فعاليت‏هاى جديد سياسى؛ نظير عمليات مستقيم دخالت دارند و ضمن وابسته بودن به جنبش‏هاى جديد اجتماعى معمولا كمتر در فعاليت‏هاى سياسى قديم و سنتى در چارچوب احزاب سياسى و اتحاديه‏ها، سنديكاها شركت مى‏نمايند. در مفهوم جديد، شهروند حق‏مدار به جاى شهروند صرفا تكليف‏مدار مى‏نشيند. و امر به معرف و نهى از منكر مهم‏ترين بستر سياسى- اجتماعى است كه اين امر را محقق مى‏سازد.

همان‏طور كه مى‏دانيم، معروف به كارى اطلاق مى‏شود كه با عقل و شريعت نيكو شناخته شود. (مفردات الفاظ قرآن، ج 2، 2613، ص 29. 7) به عبارت ديگر "معروف" يعنى شناخته شده و مقابل منكراست، يا كار نيك مطابق فطرت "معروف" آن است، كه مردم با ذوق آن را از حيات اجتماعى متداول مى دانند و به فطرت سليم آن را درمى‏يابند. (قاموس قرآن، ج 6، چ چهارم، 4613، ص 72. 3)

طبق اين تعريف‏ها، معروف‏ها در بين ملت‏ها فطرى و همگانى هستند و معمولا با تفاوت بسيار اندك بين دسته‏هاى گوناگون بشر يكسانند. در واقعيات زندگى بشرى، يك سلسله معيارهاى اصيل براى خوب وبد و زشت و زيبا وجود دارد و بشر با همان توان بشرى قدرت تشخيص شايستگى‏ها و زيبايى‏ها را دارد. بنابراين، خوبى‏ها و بدى‏ها ذاتى هستند و انسان با بينش فطرى و برداشت‏هاى نخستين خود مى‏تواند برخى از آنها را دريابد و مختصات كلى آنها را باز شناسد و در جزئيات و سطوحى كه عقل انسان از شناخت آن قاصر است، وحى به كمك انسان مى‏شتابد و در تشخيص خوبى‏ها از بدى‏ها او را راه مى‏نمايد. (بايدها و نبايدها، بنياد نشر آثار و انديشه‏هاى آيت الله بهشتى، چ دوم، ص 67- 77)

راغب اصفهانى در مفردات مى‏گويد: "مَنكَر، چيزى است كه به زشتى شناخته شده است. منكر از "نكر" به معناى نشناختن ريشه دارد و انكار نوعى عدم قبول است. " (قرشى، سيدعلى اكبر، ج 7، ص 90. 1) منكر، هر كارى است كه عقل‏ها و خردهاى صحيح زشتى آن را حكم مى‏كنند، يا اين‏كه عقل‏ها در زشتى و خوبى آن كار سكوت مى‏كنند، سپس دين و شريعت بدى وزشتى آن را بيان مى‏كند. (اصفهانى، راغب، ج 3، ص 69. 3) كارى كه مردم در جامعه خود آن رإ؛ ّّ + نشناسند؛ يعنى در جامعه متروك باشد، حال يا به خاطر زشتى‏اش يا به خاطر اين‏كه جرم و گناه است. (تفسير الميزان، ج 21، ص 18. 4)

بنابراين، معروف ومنكر قلمرو وسيعى دارد و در محدوده عبادات يا يك سرى از گناهان كبيره نمى‏گنجد. معروف، شامل امور اعتقادى، اخلاقى، عبادى، حقوقى، اقتصادى، نظامى (همانند مرزدارى و پيكار در راه خدا) سياسى (مثل حضور در صحنه‏هاى انقلاب اسلامى و حفظ دستاوردهاى آن) و امور فرهنگى مى‏شود و منكر نيز شامل منكرات اعتقادى، عبادى، اخلاقى، اقتصادى (مانند كم فروشى و احتكار)، سياسى (همانند جاسوسى و كمك به ضدانقلاب)، نظامى (نظير فرار از جبهه و جنگ، عدم رعايت سلسله مراتب فرماندهى) و... مى‏شود. در مجموع مى‏توان از معروف و منكر، به ارزش‏ها و ضد ارزش‏ها تعبير نمود.

در مجموع مى‏توان گفت: توجه خاصى كه به اين فريضه در آيات و روايات شده نشان دهنده ابعاد مهم آن مى‏باشد و نتايج عينى و عملى زيادى از آيات و روايات متعدد قابل برداشت مى‏باشد كه اجراى احكام اسلامى، اجراى وظايف متقابل مردم و دولت، نظارت صحيح و مدبرانه مردم بر فعاليت‏هاى دولتى و افزايش پاسخ‏گويى و مسئوليت‏پذيرى نهادهاى حكومتى، برقرارى نظم اجتماعى داوطلبانه در جامعه، افزايش مسئوليت‏پذيرى مردم در جامعه، اصلاح شيوه‏هاى حكومت‏دارى مبتنى بر نيازهاى سياسى، اجتماعى و اقتصادى جامعه، نشان دادن راه و سلوك انبياء و اولياء و صلحا، معرفى مؤمنان واقعى، بينش عقيدتى و تفكر سالم، اقتصاد سالم، امنيت قضايى عمران و آبادانى كشور، استحكام و استوارى امور كشور و نظم و انضباط، وظيفه شناسى گسترش عدل و داد و تقويت نيروهاى‏صالح و تضعيف منافقان و دشمنان، از مهم‏ترين نتايج اجرايى شدن اين وظيفه مى‏باشد كه با تحول مفهوم شهروندى و توسعه پايدار ملى در دنياى كنونى تلازم دارد.

نگاهى به مفهوم شهروندى و سير تحول آن
واژه لاتين politeia در نيمه دوم قرن پنجم قبل از ميلاد به مجموعه جامعه شهرى اطلاق مى‏شد، كه بيانگر نظام نهادهاى دولت‏شهر يا polis بود. وجود جامعه شهرى و مشاركت در آن به معنى شهروندشدن و برخوردارى از حقوق مدنى آن بود. در آن دوران شرط لازم جامعه سياسى ، وجود شهروندى بود و همسانى ميان شهروند و قدرت سياسى وجود داشت. به عبارت ديگر، شهروندان به صورت متناوب هم فرمان‏روا بودند و هم فرمان‏بر .

بطوركلى در دموكراسى‏هاى باستانى يونان و رم نيز شان شهروندى به معنى داشتن حقوق و تكاليف يكسان در نزد قانون و مشاركت در امور سياسى و عمومى جامعه بود. حق حكومت كردن و تكليف اطاعت از حكومت هر دو جزء شان شهروندى تلقى مى‏گرديد، اما در آتن، شهروند تنها به مردان آزاد محدود مى‏شد و بردگان، زنان و كودكان از شمار شهروندان خارج بودند، در حالى‏كه در امپراطورى رم شأن شهروندى به عامه مردم و مردمان سرزمين‏هاى مغلوب ( فتح شده) نيز گسترش داده شد. تفاوت ميان شهروندى رم و يونان باستان در اين بود كه در ميان رومى‏ها، شأن شهروندى بيشتر در معناى منفى برخوردارى از امنيت قانونى بود تا به معناى مثبت شركت فعال در زندگى عمومى جامعه. متفكران دوره رنسانس، به خصوص در ايتاليا معتقد بودند كه انسانيت فرد تنها به عنوان شهروند جامعه‏اى آزاد و خود مختار تحقق مى يابد. در نهايت، شكوفايى مفهوم شهروند(ى) را در انقلاب فرانسه مى توان ديد ،كه ضمن اعلاميه حقوق انسان و شهروند در سال 1789 اعلام گرديد.

در قرن نوزدهم، شهروندى معناى برخوردارى‏از حقوق عمده‏اى؛ چون آزادى بيان ، برابرى در نزد قانون؛ حق اجتماع و غيره بدون توجه به وضع طبقاتى، جنسى، نژادى يا مذهبى بود. ولى در قرن بيستم، مفهوم حقوق اجتماعى، مضمون شهروندى را گسترش بيشترى داد و منظور از حقوق اجتماعى ، برخوردارى از خدمات اجتماعى ، بهداشتى، آموزشى، تامين اجتماعى و غيره بود. بدين ترتيب، مفهوم شهروندى ديگر خصلت صرفا حقوقى و سياسى نداشت، بلكه مضمون اجتماعى و اقتصادى نيز پيدا كرد .

مفهوم شهروندى مدرن امروزه از جهات ديگرى نيز با چالش روبروست . مساله جهانى شدن روابط اقتصادى و اجتماعى را از يك سو و تشديد هويت‏هاى قومى و ملى و نيز ظهور گرايش‏هاى نئوليبرالى با نفى عناصر اجتماعى و اقتصادى شهروندى، را از جمله چالش‏هاى پيش رو براى شهروندى مدرن ذكر كرده‏اند. به نظر مى رسد كه وجود چنين مسائلى، ضرورت تجديد نظر در مفهوم رايج شهروندى را بويژه برحسب مفهوم حقوق بشر ايجاب مى كند.

عصر جهانى شدن با متحول نمودن عناصر متشكله دولت؛ يعنى مليت، سرزمين، حكومت و حاكميت و تعاملات ميان آنها سبب شده است كه رابطه سنتى ميان مشروعيت، كارآيى، استقلال و اقتدار به‏هيچ وجه نمى‏تواند مبين موقعيت دولت در عرصه داخلى و بين‏المللى باشد. تحت اين شرايط، روابط ميان شهروندان و دولت را نمى‏توان به مثابه گذشته بر اساس ارتباطات و وفادارى‏هاى سنتى توضيح داد؛ زيرا عناصر متشكله شهروندى كلاسيك؛ يعنى هويت، مسئوليت، حقوق و مشاركت تجزيه شده است.( قوام، سيد عبدالعلى 1382).

بنابراين، شهروندان در عصر جهانى شدن كسانى هستند كه اكثرا در فعاليت‏هاى جديد سياسى؛ نظير عمليات مستقيم دخالت دارند و ضمن وابسته بودن به جنبش‏هاى جديد اجتماعى معمولا كمتر در فعاليت‏هاى سياسى قديم و سنتى در چارچوب احزاب سياسى و اتحاديه‏ها، سنديكاها شركت مى‏نمايند. در مفهوم جديد، شهروند حق‏مدار به جاى شهروند صرفا تكليف‏مدار مى‏نشيند.

دگرگونى‏هاى گسترده اجتماعى، اقتصادى، سياسى و فرهنگى يك قرن اخير در سطح جهانى، و تاثير تدريجى و بعدها سريع آن بر جوامع گوناگون، و از جمله جامعه ايرانى، به پيدايش نيازهاى نوينى انجاميد كه امروزه به شكل‏هاى گوناگون در خواسته‏هاى مردم و گروه‏ها و نيروهاى اجتماعى و سياسى تجلى پيدا مى‏كند. نيازهاى نوين جامعه ايران كه دگرگونى‏هاى جهانى در ايجاد آنها مؤثر بوده است به شكل پنج نياز اساسى خودنمايى نموده و در جنبش‏هاى اجتماعى ايران نمود يافته است. بنابراين، مى‏توان عنوان نمود كه جنبش‏هاى اجتماعى نوين نقش بسيار مهمى در تحول مفهوم شهروندى از شهروند تكليف‏مدار به شهروندحق‏مدار داشته است.

چيستى توسعه پايدار ملى
واژه توسعه از نظر لغوى در زبان انگليسى، به معنى بسط يافتن، درك كردن، تكامل و پيشرفت است. گرچه اين واژه از قرن هشتم هجرى (14 ميلادى) براى توضيح برخى پديده‏هاى اجتماعى بكار رفته است، ليكن استفاده وسيع از اين واژه به عنوان يك چارچوب تحليلى براى درك پيشرفت جوامع انسانى، به بعد از جنگ جهانى دوم و در دهه‏هاى1960-1950 مربوط مى شود.(ازكيا، 1380) در آن موقع، اين واژه مترادف با نوسازى، رشد، صنعتى شدن و براى تعبيرات و اصطلاحات مشابه به كار مى‏رفت. به اعتقاد نظريه‏پردازان اين دوران، براى دستيابى به توسعه بايد از مرحله سنتى خارج شد و به تجدد رسيد؛ الگويى كه مورد توجه افرادى؛ چون لرنر، شرام و راجرز بود.(ازكيا، همان)

بطوركلى مى‏توان گفت كه توسعه، مفهومى است كه از آغاز دوران مدرنيته از سوى نظريه‏پردازان براى كشورهايى كه از سطح پائين رشد اجتماعى، اقتصادى و سياسى برخوردار بودند مطرح شد و هدف اوليه نظريه پردازان از مفهوم توسعه ارائه الگو و مدلى براى حركت جوامع مختلف، به ويژه به سبك كشورهاى غربى بود. با اين حال، كم كم مفهوم توسعه دچار پيچيدگى و تعريف‏هاى متعدد و مبهمى شد، به طورى كه ارائه يك تعريف جامع براى آن مشكل شد. براى مثال، مايكل تودارو جامعه‏شناس مشهور غربى، توسعه را چنين تعريف مى‏كند: توسعه را بايد جريانى چند بعدى دانست كه مستلزم تغييرات اساسى در ساخت اجتماعى، طرز تلقى عامه مردم و نهادهاى ملى و نيز تسريع رشد اقتصادى، كاهش نابرابرى و ريشه‏كن كردن فقر مطلق مردم است. توسعه در اصل بايد نشان دهد كه مجموعه نظام اجتماعى، هماهنگ با نيازهاى متنوع اساسى و خواسته‏هاى افراد و گروه‏هاى اجتماعى در داخل نظام، از حالت نامطلوب زندگى گذشته خارج شده و به سوى وضع يا حالتى كه از نظر مادى و معنوى بهتر است، سوق يابد. (تودارو، 1366)

جامعه‏شناسان برخلاف اقتصاددانان كه از توسعه بر مفاهيم و شاخص‏هاى كمى تأكيد مى‏ورزند، بر بعد ارزشى آن نيز تاكيد مى‏كنند. به‏عنوان مثال، گى روشه جامعه‏شناس فرانسوى، در مفهوم توسعه مى‏گويد: »بطوركلى صحبت از مفهوم توسعه، قضاوتى است ارزشى كه با ارزش‏هاى معينى ارتباط دارد و اين مفهوم با نظامى از ارزش‏ها مرتبط مى‏شود كه داراى كاركرد است. همه جوامع به يك اندازه به افزايش سطح زندگى ارزش نداده و اهميت يكسانى در اين مورد قائل نيستند«.(روشه، 1368)

اما امروزه با متحول شدن فضاى سياسى و اقتصادى جهان تحت تاثير پديده جهانى شدن و تحول مفهوم شهروندى و حقوق انسانى، مفهوم توسعه نيز از ديدگاه بيشتر صاحب‏نظران، همه ابعاد زندگى بشر را در برمى‏گيرد. در اين مفهوم توسعه از نيازهاى انسانى آغاز مى‏شود و حتى مسائل مربوط به زندگى معنوى انسان را نيز در برمى‏گيرد. (سيف‏زاده، 1388) برهمين اساس مى‏توان گفت: توسعه بهبود، رشد و گسترش همه شرايط و ابعاد مادى و معنوى حيات اجتماعى را دربرمى‏گيرد كه در رابطه بين دولت و ملت بوجود مى آيد و شرايط مناسبى از امنيت، آزادى فردى، مشاركت سياسى، رشد اقتصادى و رفاه مالى و غيره را مهيا مى‏كند. با توجه به گستردگى مفهوم توسعه، اين مفهوم در شاخه‏هاى متعددى تقسيم‏بندى مى‏شود، كه شامل توسعه اقتصادى، توسعه سياسى، توسعه اجتماعى، توسعه فرهنگى و غيره است كه مجموع اينها شاخص‏هاى يك جامعه توسعه يافته را تشكيل مى دهد.(بخشايش اردستانى، 1388)

در مفهومى كلى‏تر، توسعه، فرايندى است كه متضمن تغييرات مداوم در تمام عرصه‏هاى زندگى انسانى، اعم از مادى و معنوى و بهبود بنيان‏هاى اقتصادى، اجتماعى و سياسى است كه انسان در اين فرايند، آزادانه به حياتى توأم با عزت‏نفس و اتكاى به خويش، در محدوده‏اى پذيرفته شده، نايل مى‏شود. (سيف‏زاده، پيشين)با در نظرگرفتن چنين مفهومى از توسعه مى‏توان گفت: آن جنبه‏اى از توسعه امروزه مى‏تواند زمينه اصلى پيشرفت يك جامعه را بوجود آورد كه ماهيتى چند بعدى و سياسى داشته باشد. توسعه ملى پايدار، به معناى افزايش ظرفيت‏ها و پويايى‏هاى نظام ملى‏در همه ابعاد سياسى ، اجتماعى، اقتصادى و فرهنگى است، تا حدى كه نظام ملى قادر به پاسخ‏گويى به نيازهاى فزاينده و سازگارى و تعامل با شرايط متغير داخلى و خارجى شود.

هم‏چنين اين مفهوم از توسعه دربرگيرنده افزايش ظرفيت افراد در تاثيرگذارى بر آينده‏شان مى‏باشد؛ يعنى اين‏كه نه تنها برنامه‏ها و پروژه‏ها نياز به انجام تغييرات فيزيكى و عينى دارد، بلكه اين تغييرات به شيوه‏اى بايد صورت گيرد كه افراد ظرفيت و توانايى بيشترى براى انتخاب و پاسخ‏گويى به اين تغييرات را داشته باشند و تغييرات برنامه‏ريزى شده بايد متوجه پتانسيل افراد و مصونيت شخصيت آنها باشد.(برايانت و وايت، 1982) اين تعريف از توسعه پايدار ملى نه تنها دولت و ملت يك جامعه را در مسير پيشرفت همه جانبه قرار مى‏دهد، بلكه نقش بسيار مهمى در مصون نمودن آنها در برابر آفات توسعه دارد.

در كل مى‏توان گفت: اگر هدف بلند مدت توسعه پايدار ملى را، دستيابى به سطحى از توسعه ظرفيت‏ها و قابليت‏هاى توليد و بازتوليد خلاقيت، ثروت، قدرت و حيثيت ملى بدانيم، به گونه‏اى كه بتواند امنيت، آزادى، كرامت، مشاركت، رفاه و عدالت را براى آحاد ملت فراهم كند، هدف درازمدت بعد سياسى اين توسعه نيز بايد دستيابى به نوعى از نظم، ثبات و تعادل سياسى و اجتماعى مى‏باشد، كه مسلما اين جنبه از توسعه كمتر متكى به كاربرد زور و اقتدار دولت، و بيشتر متكى به سازوكارهاى خود تنظيم كننده ميان عرصه‏ها، نيروها و نهادهاى مختلف اقتصادى، اجتماعى و فرهنگى؛ يعنى متكى به گسترش فرهنگ مشاركت، اخلاق و فضيلت مدنى مى‏باشد. اين مفهوم از توسعه، با مؤلفه‏هايش است كه امروزه مى‏تواند زيربناهاى مقاوم‏سازى ، توانمندسازى و تأمين امنيت اجتماعى يك جامعه را بوجود بياورد. ركن اصلى دستيابى به چنين مفهومى از توسعه ملى مسئوليت‏پذيرى داوطلبانه و مشاركت فعالانه شهروندان حق‏مدار- تكليف‏مدار در جامعه مى‏باشد. امر به معروف و نهى از منكر مهم‏ترين فريضه دينى است كه بسترساز اصلى تحقق چنين مسئله‏اى مى‏باشد.

نقش امر به معروف و نهى از منكر بر توسعه پايدار ملى
براى رسيدن به چنين مفهومى از توسعه پايدار ملى شهروندان بايد داوطلبانه در مسؤوليت‏هاى اجتماعى مشاركت فعال داشته باشند و اين مساله ايجاب مى‏كند كه يك شهروند فعال و حق‏مدار، ناظر و مراقب همه امورى باشد كه پيرامون وى اتفاق مى‏افتد. اين مطلب در فقه اسلامى تحت عنوان امر به معروف و نهى از منكر مطرح شده و از مهم‏ترين مبانى تفكر سياسى يك مسلمان به شمار مى‏رود، چنان كه از مهم‏ترين فرايضى است كه وجوب كفايى آن ضرورى دين شناخته شده و ضامن بقاى اسلام است. (مصباح يزدى، 1389)

قرآن كريم در بيان صفات ممتاز مؤمنان مى‏فرمايد: »وَ الْمُؤْمِنُونَ وَ الْمُؤْمِناتُ بَعْضُهُمْ أَوْلِياءُ بَعْضٍ يَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ يَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْكَرِ وَ يُقِيمُونَ الصَّلاةَ وَ يُؤْتُونَ الزَّكاةَ وَ يُطِيعُونَ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ (توبه، آيه 71)؛ مردان و زنان با ايمان ولى (و يار و ياور) يكديگرند، امربه معروف و نهى ازمنكر مى كنند، نماز را برپا مى مى‏دارند و زكات را مى‏پردازند و خدا و رسولش را اطاعت مى‏كنند.

به موجب اين آيه، افراد مؤمن به سرنوشت يكديگر علاقمند بوده و به منزله يك پيكر مى‏باشند. پيوند سرنوشت‏ها موجب مى‏شود كه تخلف و انحراف يك فرد، در كل جامعه تأثير بگذارد، چنان كه يك بيمارى واگير در صورتى كه معالجه نگردد، از فرد به جامعه سرايت نموده و سلامت آن را به خطر مى‏اندازد.

پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله در اين زمينه مى‏فرمايد: »يك انسان گنه‏كار در ميان مردم، همانند فرد ناآگاهى است كه با گروهى سوار كشتى شده و آن گاه كه كشتى در وسط دريا قرار مى‏گيرد، تبرى برداشته و به سوراخ نمودن جايگاه خود مى‏پردازد، هر كسى به او اعتراض مى‏كند او در پاسخ مى‏گويد: من در سهم خودم تصرف مى‏كنم، به يقين اين، يك حرف احمقانه است. اگر ديگران او را از اين عمل خطرناك باز ندارند، طولى نمى‏كشد كه همگى غرق مى‏شوند«. براى روشن تر شدن نقش فريضه امر به معروف و نهى از منكر در راستاى توسعه پايدار ملى بايد به تبيين كاركردها و آثار امر به معروف و نهى از منكر پرداخته شود. از آنجا كه امر به معروف و نهى از منكر پديده‏اى اجتماعى و نظارتى‏همگانى است و ارزنده‏ترين آثار آن نيز در اجتماع نمود مى‏يابد، لذا نتايج و آثار امر به معروف در اين بخش؛ يعنى اجتماع مورد كاوش قرار مى‏گيرد. اين نتايج عبارتند از :

امنيت: هر جامعه اى براى پويايى خويش نيازمند آرامش و امنيت از جانب داخل و خارج است. از مهم ترين آثار اجتماعى امر به معروف و نهى از منكر حفظ امنيت مى باشد و ساير آثار اجتماعى اين فريضه، مثل بقاى جامعه، وحدت، اجراى احكام، آبادانى، سازندگى و... همگى در راستاى توسعه پايدار ملى قرار مى‏گيرند و وجود آنها به نوعى با ايجاد آن مرتبط مى باشد.
انسجام و بقاى جامعه و وحدت آن: همه افراد در جامعه هم‏چون سرنشينان يك كشتى، داراى سرنوشت يكسانى هستند و مسافران كشتى صرف نظر از مقرراتى كه توسط مؤسسه كشتى رانى يا ناخدا به آنها ابلاغ مى شود، به طور طبيعى حق دارند و موظفند از امورى كه ممكن است آنها را در كام دريا جاى دهد، شديداً جلوگيرى كنند و در جهت حفظ كشتى و مسافران از خطرات كوشش نمايند. از ديد قرآن و روايات امر به معروف و نهى از منكر ضامن بقاى جامعه، و ترك اين دو سبب نابودى و هلاك جوامع است.

ضمانت اجراى احكام و دستورات الهى: امر به معروف و نهى از منكر به عنوان اصل "نظارت عمومى" يا "ضمانت اجرايى" قوانين اسلام مطرح مى باشد. خداوند نظارت بر حسن اجراى احكام الهى را برعهده فرد فرد جامعه اسلامى از هر قشرى نهاده و از اين رو، هر فرد و گروهى همواره چشمان بيدار امت اسلامى را مراقب خويش دانسته و تلاش مى كند حتى الامكان قوانين اسلامى را رعايت نموده و زير پا نگذارد. امام باقر(ع) مى فرمايند: "امر به معروف و نهى از منكر فريضه بزرگى است كه به سبب آن واجبات برپا مى شود." (وسائل الشيعه، ج 11، ص 59. 3)

برقرارى عدالت اجتماعى: نظارت عمومى بر حسن اجراى احكام عدالت‏گستر اسلام، زمينه فراگيرى عدالت اجتماعى را فراهم مى سازد. امام على(ع) در اين مورد مى فرمايند: "... امر به معروف و نهى از منكر با برگرداندن مظالم (به صاحبان اصلى آن) و مخالفت ستمگر همراه است. هم‏چنين تقسيم (عادلانه) بيت المال و غنايم را در پى دارد و صدقات (ماليات‏هاى شرعى) از جاهاى لازم گرفته شده و در جاى حق و مناسب مصرف مى‏شود«. (وسايل الشيعه، ج 11، ص 30. 4)

آبادانى و سازندگى در جامعه: عمران و آبادانى كشور ساختار امر به معروف و نهى از منكر است. امام باقر(ع) در اين مورد مى فرمايند: "بوسيله امر به معروف و نهى از منكر سرزمين‏ها آباد مى شود. "( وسائل الشيعه، ج 11، ص 59. 2)

خير و سلامتى: پيامبر گرامى (ص) در اين باره مى فرمايند: "امت من تا زمانى كه امر به معروف و نهى از منكر كنند در خير و سلامتى‏اند. " (وسائل الشيعه، ج 61، چ دوم، ص 32. 1)

قدرتمندى مومنان: تقويت نيروهاى صالح درون جامعه و تضعيف منافقان از بركات امر به معروف و نهى از منكر است. حضرت على(ع) مى فرمايند: "هر كس امر به معروف كند مومنان را قدرتمند مى‏كند. "( نهج البلاغه، ترجمه محمد دشتى، حكمت 13).

تضعيف جبهه نفاق: خداوند متعال اين برنامه را بسيار زيبا در آيه شصت و هفت سوره توبه بيان مى‏نمايد، كه: »منافقان سعى در امر به منكر و نهى از معروف دارند و مومنان بايد با امر به معروف و نهى از منكر توطئه آنان را خنثى نمايند«. حضرت على (ع) نيز تاثير امر به معروف و نهى از منكر را در شكست خط نفاق و درمانده كردن منافقين قطعى دانسته و مى‏فرمايد: "كسى كه نهى از منكر كند بينى منافقان را به خاك مى مالد. " (نهج البلاغه، ترجمه محمد دشتى، حكمت 13)

مصلحت عمومى جامعه و طرد نااهلان از پست‏هاى كليدى: حضرت على(ع) در اين باره مى‏فرمايد: "خداوند امر به معروف را براى مصلحت عامه مردم و نهى از منكر را براى طرد سفيهان واجب كرده است.( نهج البلاغه، ترجمه محمد دشتى، حكمت 25. 2)

شكوفايى اقتصاد: اقتصاد سالم منوط به امر به معروف و نهى از منكر است. با امر به معروف و نهى از منكر راه‏هاى صحيح كسب و تجارت و پيشرفت صنعت، هموار گشته و هر كسى درخور استعداد خويش به امرار معاش مى‏پردازد و بيكارى، گران‏فروشى، احتكار و ساير انحرافات اقتصادى ريشه كن مى گردد. امام باقر (ع) در ادامه حديث جابر مى فرمايند: "به وسيله امر به معروف و نهى از منكر كسب‏ها حلال مى شود. " (وسائل الشيعه، ج 11، ص 59. 3)

جمع‏بندى
امر به معروف و نهى از منكر هم‏چون خون در پيكره دين جريان دارد و ضامن حيات اسلام است. خيزش و قيام مصلحان در جامعه اسلامى نيز، بازتابى از عمل به اين فريضه مى‏باشد و اگر مصلحان بزرگى، هم‏چون امام حسين عليه السلام نمى‏بودند، ارزش‏هاى انسانى و الهى از بين رفته و اسلام قرن‏ها پيش توسط تبه‏كاران دفن شده بود. انقلاب اسلامى ايران، خود يكى از ثمرات و نتايج با ارزش اين اصل در جنبه‏هاى سياسى و حكومتى است كه توسط مصلح بزرگ، امام خمينى(رحمة الله عليه) رهبرى شده و به پيروزى رسيد و هم اكنون به زعامت رهبر معظم انقلاب اسلامى‏به راه خود ادامه مى دهد.

امر به معروف و نهى از منكر يكى از دستورات مهم و اساسى در فرهنگ دينى‏است. در قرآن كريم آيات متعددى در زمينه امر به معروف و نهى از منكر وجود دارد و جزو ويژگى‏هاى مومنين شمرده است. امر به معروف و نهى از منكر داراى مراتبى است كه دقيقاً بايد رعايت شود، به نحوى كه اگر با رعايت يك مرتبه از آن، به وظيفه شرعى عمل شد، نوبت به مرتبه ديگر نمى‏رسد.

اولين مرتبه آن است كه كارى انجام دهيم كه دلخورى خود را از عمل انجام‏شده برسانيم. همين مرتبه نيز مى‏تواند مراحلى داشته باشد، مانند اين كه با مشاهده عمل زشت او، چشم خود را ببنديم يا اخم كنيم يا چهره در هم بكشيم.

دومين مرتبه امر به معروف و نهى از منكر، امر و نهى به وسيله زبان است كه اين مرتبه خود نيز داراى درجاتى‏است. اگر با موعظه، ارشاد و گفتار ملايم مقصود به دست مى‏آيد، نوبت به مراتب بعدى نمى‏رسد.

سومين مرتبه، اقدام عملى است. اين مرتبه نيز داراى مراحلى است كه دقيقاً بايد رعايت شود. كسى كه متصدى امر به معروف و نهى از منكر است، بايد در تمام مراتب اين واجب دينى، همانند پزشك دلسوز و مهربانى برخورد كند كه جز كمك به بيمار و نجات او انگيزه ديگرى ندارد؛ زيرا انسانى كه مرتكب منكر مى‏شود يا نسبت به معروف بى‏توجه است يا عليه آن موضع‏گيرى مى‏كند، مبتلا به نوعى بيمارى روحى و روانى است و بايد با ابراز امر به معروف و نهى از منكر او را از چنين بيمارى نجات بخشيد.

امام صادق عليه السلام مى‏فرمايد: »تنها كسى مى‏تواند امر به معروف و نهى از منكر كند كه سه ويژگى داشته باشد: آگاه بودن از آنچه به آن امر يا از آن نهى مى‏كند، اجراى عدالت در امر و نهى، و مراعات رفق و مدارا در امر و نهى«.
مسلماً اگر امربه معروف و نهى از منكر با مراتب و شرايط مذكور انجام پذيرد، يكى از اثرات مهم اين فريضه، امنيت بخشى به فرد و جامعه و عملى شدن مفهوم نوين شهروند حق‏مدار مى‏باشد. هم‏چنين ساير اثرات و كاركردهاى امر به معروف و نهى از منكر مثل بقاى جامعه و حفظ وحدت، عدالت اجتماعى و اقتصادى، آبادانى و سازندگى، قدرتمندى افراد صالح جامعه و تضعيف دشمنان و منافقان، همگى در راستاى ايجاد امنيت و آرامش افراد اجتماع و در واقع مفهوم نوينى از توسعه پايدار ملى است.

ماه پيشانيان مهسا
منبع : ماهنامه پگاه حوزه شماره 318
انتهاي متن/

يکشنبه|ا|25|ا|دي|ا|1390

این صفحه را در گوگل محبوب کنید

[ارسال شده از: فارس]

[مشاهده در: www.farsnews.com]

[تعداد بازديد از اين مطلب: 127]