فوايد روان‌شناسي از ديدگاه قرآن كريم

واضح آرشیو وب فارسی:خبرگزاري قرآني ايران: فوايد روان‌شناسي از ديدگاه قرآن كريم
گروه خبرنگاران افتخاري / نجيبه خروشي : از جمله اهداف روان‌شناسي اسلامي بيان و توضيح يك سلسله از حالت‌هاي انفعالي در انسان و نيز در حيوانات است و اين حالت‏ها و عواطف در حفظ بقاي نسل انسان و حيوان به آن‌ها كمك شاياني مي‌كنند.
از جمله هدف‏هاي روان‌شناسي را مي‏توان تأمين نيازمندي‌ها در موجود زنده از قبيل ايجاد نشاط و حالتي براي فعاليت و در نتيجه انجام اعمال و رفتارها و برآوردن نيازهاي اساسي و ضروري زندگي و ادامه آن به‏طور كلي هماهنگ كردن انسان‏ها با محيط زندگي دانست. (1)

طبيعي است كه انگيزه‏هاي فراواني انسان‌ها دارند كه در انجام اين اهداف تأثير دارند و مي‏توان اين انگيزه‏ها را به دو بخش اصلي تقسيم كرد: 1- انگيزه‏هاي فيزيولوژيك؛ 2- انگيزه‏هاي رواني انگيزه‏هاي فيزيولوژيك به نيازهاي مربوط به جسم و عوارضي كه در بافت‏هاي بدن، مانند كمبود مواد لازم براي بدن يا به‏هم خوردن تعادل آن به وجود مي‏آيند، مربوط مي‏شود.

اين انگيزه‏ها، رفتار فرد را به جهت اهدافي كه نيازهاي فيزيولوژيك بدن را برآورده مي‏سازند راهنمايي و يا نقص و كمبودي را كه گاهي در بافت‏هاي بدن به وجود مي‏آورد، جبران و روح و بدن را به حالت توازن در مي‏آورد. انگيزه‏هاي رواني نيز در جريان رشد نيازهاي معنوي فردي و اجتماعي انسان تأثير به‌سزائي دارند.

در قرآن مجيد كه از هرگونه تحريف و تغيير مبرا هست، روي انجام اين انگيزه‏ها به نحو كامل و صحيح براي تأمين اهداف عالي تعيين‌شده در شرايع آسماني غير تحريف شده تأكيدهاي فراواني انجام شده است. حكمت فراگير خداوند كه نعمت‏هاي خود را به مخلوقاتش عطا فرموده، چنين اقتضا مي‏كند كه در آن‌ها ويژگي‌ها و صفات مخصوصي به وديعه بگذارد و آن‌ها را شايسته انجام وظائفي بكند كه براي انجام آن‌ها آفريده شده‏اند خداوند از زبان حضرت ابراهيم(ع) در قرآن در مقام اثبات وجودش چنين نقل مي‏كند: «...ربنا الذي اعطي كل شئ خلقه ثم هدي‏: خداي ما آن كسي است كه همه موجودات عالم را نعمت وجود بخشيده، سپس به راه كمالش هدايت كرده است‏» (2)

و در سوره «اعلي‏» آيه 1 الي 3 در مقام توصيف صانع عالم و آفريدگار جهان و همه مخلوقات از جمله انسان‌ها چنين مي‏فرمايد: «سبح اسم ربك الاعلي الذي خلق فسوي والذي قدر فهدي: اي پيامبر به نام خداي خود كه برتر و بالاتر از همه موجودات است، به تسبيح و ستايش مشغول باش، آن خدائي كه عالم را آفريد و همه آن‌ها را به حد كمال خود رسانيد و آن خدايي كه هر چيز را قدر و اندازه داد و به راه كمالش هدايت كرد.»

چنان‌چه خوانندگان توجه دارند، اين انگيزه‏ها و عوامل حيات فيزيولوژي، توازن لازم و كافي براي ادامه زندگي را در انسان‌ها فراهم مي‏سازند و طبق تحقيقات جديد دانشمندان فيزيولوژي در بدن انسان و حيوان نوعي تمايل طبيعي نسبت ‏به حفظ توازن ثابت در باطن و فطرت و سرشت انسان‏ها وجود دارد. اين، همان نظريه‏اي است كه چهارده قرن قبل در قرآن مجيد اصول آن‌را در آيات متعددي چنين بيان فرموده است.

از جمله اين آيات، آيه 19 از سوره «حجر» است: «والارض مددناها و القينا فيها رواسي و انبتنا فيها من كل شئ موزون: زمين را گسترانيديم و در آن كوه‌هاي عظيم بر نهاديم و از آن هر چيز را مناسب و موافق با حكمت و عنايت ‏برويانيديم.‏» و در آيه ديگري (در سوره فرقان، آيه 2) مي‏فرمايد: «و خلق كل شئ فقدره تقديرا: خداوند همه چيز را آفريد، آن‌گاه آن‌را در اندازه معيني قرار داد.» و در آيه ديگر (3) مي‏فرمايد: «و كل شئ عنده بمقدار: ... هر چيزي نزد او به اندازه است‏.»

پس انحاي تقدير و توازن در خلقت الهي يك اصل مهم اساسي است كه براساس آن موجودات را مطابق با مصالح و نيازهاي آن‌ها آفريده و براي هر شي‏اي آن‌چه را كه لازمه ادامه زندگي و حيات اوست، اعطا كرده است: «انا كل شئ خلقناه بقدر: ما همه چيز را در اندازه‏هاي مشخص و معيني آفريديم‏.»

پس ايجاد توازن روحي و جسمي يك هدفي است كه در علوم مربوط به انسان و حيوان از جمله روان‌شناسي از ديدگاه قرآن، مسأله‏اي است مهم و قابل طرح و انگيزه‏ها و عوامل فراواني در تأمين اين هدف و انجام آن به نحو نيكو وجود دارد. از قبيل عوامل حفظ ذات، در سوره‏هاي طه، 17 و 120 سوره نمل آيات 17، 18، 80 و 81 سوره توبه آيه 120سوره بقره، آيه 155 سوره نحل آيه 112 سوره قريش آيه 3 و 4 و غير اين‌ها از آيات فراوان در قرآن كه به توضيح انگيزه‏ها و انجام بهينه هدف ايجاد توازن در جسم و روح مي‏پردازند از جمله آن‌ها بيان انگيزه بقاي نوع و انگيزه جنسي و غير اين‌ها (سوره حجرات، 13 نساء، 1 نحل، 72 و ...)

عوامل و انگيزه‏هاي رواني در قرآن

نظير انگيزه‏ها و عوامل فيزيولوژيكي عوامل و انگيزه‏هاي رواني و فطري هستند كه نيازهاي فطري و معنوي و اساسي در سرشت روان انسان‌ها را برآورده مي‏‌كنند از قبيل عدالت‏خواهي، نيكي، زيبايي و احساس نظم و ايجاد هم‏بستگي و ساير تمايلات روحي و فطري انسان. در قرآن مجيد و احاديث اهل بيت عصمت و طهارت(ع) دستورات كافي و وافي در اين مورد وارد شده و توضيح داده شده است و دانشمندان غربي نيز كم و بيش به اين حقايق اعتراف دارند از جمله «ابراهام مارنو» يكي از دانشمندان غرب عقيده دارد كه نيازهاي معنوي انسان نوعي نيازهاي فطري هستند كه تكامل رشد و بالندگي شخصيت فرد به برآوردن آن‌ها بستگي دارد.(4)

حالت‌هاي انفعالي در قرآن

از جمله اهداف روان‌شناسي اسلامي بيان و توضيح يك سلسله از حالت‌هاي انفعالي در انسان و نيز در حيوانات است و اين حالت‏ها و عواطف در حفظ بقاي نسل انسان و حيوان به آن‌ها كمك شاياني مي‌كنند مثلا حالت ترس كه يك حالت انفعالي است، انسان‌ها را از خطرهايي كه تهديد مي‏كند، دور مي‌كند و همچنين ساير حالات انفعالي از قبيل خشم و ... انسان‌ها را به دفاع از خود و مبارزه براي بقاي نوع و حالت انفعالي مثلا محبت؛ اساس پيوند دو جنس نر و ماده در انسان و حيوان بوده و براي جذب هركدام به ديگري به‌منظور بقاي نوع لازم و ضروري است و بحث از رابطه نزديك اين حالت‌ها و انفعال‌ها در انسان و حيوان از جمله مسائلي است قابل بحث و بررسي در روان‌شناسي و يكي از مسائل اساسي آن علم به شمار مي‏رود.

در قرآن كريم نيز توصيف و توضيح دقيقي درباره بسياري از عواطف انفعالي مانند ترس، خشم، محبت، شادي، نفرت، غيرت، حسد، ندامت، شرم و خواري و ساير حالت‌هاي مهم و اساسي نفس انسان ذكر شده است. از جمله اين انفعال‌ها «حالت ترس‏» است كه در قرآن در آيات متعددي ترس براي حفظ انسان از عذاب الهي و اجتناب از گناهان و تمسك به پرهيزگاري و عبادت و كار و غير اين‌ها مطرح شده است و سوره‏هاي مختلف قرآن(5) مسائل گوناگون مربوط به ترس و انواع آن‌را مورد بحث و تحقيق و بررسي قرار داده است مراجعه كنيد.

نظير ترس ساير صفات انفعالي انسان‌ها از قبيل «خشم‏»(6) و «محبت(7) و حب ذات‏» (8) و «نوع‏دوستي‏»(9) و محبت پدري و مادري(10) و محبت‏ خداوند(11) و پيامبر(12) و شادي(13) و حسد(4) و اندوه(15) و ندامت و پشيماني(16) و غير اين‌ها از انواع و موارد انفعال‌ها را ذكر و توضيح داده است و حتي در قرآن نمونه‏هاي عملي قابل تنبه در آيات متعدد ذكر شده است مراجعه كنيد. (17)

بديهي است كه همراه اين انفعال‌ها تغييرات فيزيولوژي زيادي در بدن انسان‌ها و در شكل ظاهري بدن و خطوط چهره از قبيل ضربان قلب، انقباض مويرگ‌هاي خوني در امعا و احشا و گسترده شدن اين مويرگ‌ها در سطح بدن پديد مي‏آيند.

در قرآن مجيد نيز از اضطراب و تپش شديد قلب در حالت انفعالي ترس نام مي‏برد به سوره احزاب آيه 10 و 11 مراجعه كنيد، اين دو آيه حالت ترسي را كه در جريان جنگ خندق (احزاب) بر مسلمانان چيره شده بود وصف مي‏كند و نظير اين آيه در ساير سوره‏هاي قرآن مجيد از قبيل سوره غافر، 18 و سوره حج، 72 سوره زخرف، 17 سوره زمر، 60 قيامت، 24 و 25 عبس، 40 و 42 و 38 و 39 مطففين، 22 و 24 غاشيه، 8 و 10 انبياء، 97 سجده، 12 شوري، 45 زمر، 23 قلم، 43 درباره آثار و نتايج ترس مطالبي بيان شده است.

روشن و واضح است اين انفعال‌ها گرچه وظائف مهمي در زندگي انسان به عهده دارند و انسان‌ها را در حفظ بقاي ذات ياري مي‏كنند، با اين حال زياده‏روي در آن‌ها براي سلامت جسم و روان زيان‏آورند مثلا ترس براي انسان در عين حال كه مفيد است و انسان ها را از خطرات بزرگ زندگي كه انسان‌ها را تهديد مي‏كند، ياري مي‏دهند و ليكن ترس زياد زندگي انسان‌ها را مختل مي‏‌كند و از انجام وظائف لازم جلوگيري مي‏كند و شخصيت انسان‌ها را دچار تزلزل مي‌كند و لذا در تحقيقات جديد در طب «روان‏تني‏» (سيكوماتي) اين حقيقت روشن شده است كه اضطراب در جنبه‏هاي انفعالي انسان يكي از عوامل رشد بسياري از عوارض بيماري‌هاي جسمي است و آمارهاي زيادي موجود نشان مي‏دهند كه درصد زيادي از بيماراني كه اغلب به مطب پزشكان مراجعه مي‏كنند، اساسا از اضطراب‏هاي ناشي از مشكلات رواني شكايت دارند، اين بيماران در حقيقت نيازمند مداواي پزشكي نيستند، بلكه در واقع به معالجه رواني نياز دارند (18)

دستورهاي قرآن درباره حالات انفعالي انسان‌ها

قرآن با توجه و اهتمام به راهنمائي مردم در امر مهار كردن حالات رواني و غلبه بر آن‌ها از علوم جديد پزشكي پيشي گرفته است، زيرا در اين كار فوايد بهداشتي فراواني وجود دارد كه تاكنون به طور دقيق و علمي شناخته نشده است، ولي در عصر حاضر به فوايد آن كم و بيش پي‌برده‏اند. قرآن در آيات متعدد مردم را به نترسيدن از اموري راهنمايي مي‏كند كه معمولا آن‌ها حالت ترس را در انسان‌ها بر مي‏انگيزانند مانند مرگ و فقر.

قرآن درباره ترس از مرگ، روش بنيادي و بنياني را در پيش گرفته است و آن بيان اين مسأله و توضيح آن به انسان‌هاي عاقل است كه حيات دنيا، يك زندگي گذرا و فاني و نعمت هاي آن نابود‌شدني است و تنها زندگي اخروي است كه نعمت‏هايش ابدي و باقي و جاودانه است و مرگ نيز يك حالت طبيعي بوده، مرحله‏اي از زندگي فاني اين دنيا و رجوع به زندگي باقي و هميشگي رستاخيز است كه انسان‌ها براساس تكامل در حيات و زندگي به سوي آن در حركتند.

از اين‌رو مؤمن واقعي و حقيقي از مرگ نمي‏هراسد، زيرا يقين دارد كه مرگ او را به نعمت‌هاي باقي و جاودان پس از مرگ منتقل خواهد كرد كه خداوند به بندگان پرهيزكار خود اعطا مي‏فرمايد. قرآن زندگي دنيا را جز لهو و لعب ندانسته و زندگي اخروي را واقعي و حقيقي مي‏داند: «و ما هذه الحياة الدنيا الا لهو و لعب و ان الدار الآخرة لهي الحيوان لو كانوا يعلمون‏: زندگي اين دنيا جز لهو و بازيچه‏اي بيش نيست و زندگي واقعي در آخرت است اگر مردم آن را بدانند.» (19)

«و ما الحياة الدنيا الا لعب و لهو و للدار الآخرة خير للذين يتقون افلا تعقلون‏: دنيا جز بازيچه كودكانه و هوسراني بي‏خردان چيزي نيست و همانا سراي آخرت براي نيكوكاران بهتر است، آيا در اين مورد تعقل مي‏نمائيد؟» (20) روي اين اصل زندگي دنيا در قرآن به‌عنوان متاع، يعني بهره كم و مختصر و در مقابل، زندگي اخروي همانا زندگي باقي و جاوداني معرفي شده است.

پيامبران الهي به امت‌هاي خويش به نقل قرآن چنين مي‏گفتند: «يا قوم انما هذه الحياة الدنيا متاع و ان الآخرة هي دار القرار: اي قوم، اين زندگي (فاني) دنيا متاع ناچيزي بيش نيست و سراي آخرت منزلگاه ابدي (وحيات جاوداني) است.»(21) اين‏گونه دستورات حقيقي و واقعي براي مسلمانان از عوامل مهمي بودند كه باعث مي‏شدند مسلمانان صدر اسلام در ميدان جنگ و جهاد و قتال و مبارزه با كفر و شرك و بت‏پرستي شجاعانه و بدون ترس از مرگ اقدام كنند و با شهامت و جرأت فراواني در آرزوي شهادت در راه خدا و رسيدن به نعمت‌هاي بهشتي باشند و بر صفوف دشمنان شجاعانه بتازند و دين خدائي را در عرصه زندگي بشري گسترده كنند.

از باب نمونه و دليل و مدرك بر ادعاي بالا چند آيه زير را توجه كنيد: «و لا تحسبن الذين قتلوا في سبيل الله امواتا بل احياء عند ربهم يرزقون، فرحين بما آتاهم الله من فضله و يستبشرون بالذين لم يلحقوا بهم من خلفهم الا خوف عليهم و لا هم يحزنون: گمان مبريد كساني كه در راه خدا كشته شده‏اند؛ مرده‏اند، بلكه اينان زنده هستند و در نزد خدا متنعم خواهند بود، آنان به آن‌چه به داده شده، شادمانند و به مؤمناني كه هنوز به آنان نپيوسته‏اند و بعدا در پي آنان به راه آخرت مي‏گردند، مژده مي‏دهد كه از مردن نترسيد و از فناء متاع دنيا هيچ غم و اندوهي به خود راه ندهيد.» (22)

«و لئن قتلتم في سبيل الله او متم لمغفرة من الله و رحمة خير مما يجمعون‏: اگر در راه خدا كشته شده يا بميريد در آن جهان به آمرزش و رحمت‏خدا نايل مي‏شويد و آن بهتر است از هر چيزي كه در حيات دنيا براي خود فراهم مي‏آوريد، اگر در راه خدا بميريد يا كشته شويد اندوهي به خود راه ندهيد كه به رحمت ايزدي پيوسته و به سوي خدا محشور خواهيد شد.»(23) از اين‌رو خداوند در آيات متعددي در قرآن، مؤمنان را براي مبارزه با كفر و الحاد و شرك دعوت كرده در برابر اين فداكاري و مبارزه در راه خدا اجر و ثوابي قرار داده است.

«فليقاتل في سبيل‌الله الذين يشرون الحياة الدنيا بالآخرة و من يقاتل في سبل‏الله فيقتل او يغلب فسوف نؤتيه اجرا عظيما: اي مؤمنان بايد در راه خدا با آنان كه زندگي مادي دنيا را بر آخرت گزيدند، جهاد و مبارزه كنند و هر كسي كه در راه خدا با آنان كه زندگي مادي دنيا را بر آخرت گزيدند جهاد و مبارزه كنند و هركسي كه در راه خدا كشته شد، فاتح شده، زود باشد كه او را (در بهشت جاوداني) اجري عظيم عطا خواهيم كرد.» (24)

آري اين است راه رسيدن به سعادت و نيل به مقامات بهشتي، اين، سيره دائمي خداوند است در برابر انسان‌هاي فداكار و شهيدان شجاع و مبارزان حق و حقيقت پيامبران به جان و مال و مكتب. خداوند با چنين افراد فداكار معامله پرسودي كرده، جان انسان‌هاي عزيز و فداكار را در مقابل اعطاي بهشت و نعمت‌هاي اخروي بي‏پايان خريداري كرده است. اين، وعده‏اي است الهي براي اطمينان در مقابل فداكاري‌ها و شهادت‏طلبي‏هاي انسان‏هاي با ايمان.

«ان الله اشتري من المؤمنين انفسهم و اموالهم بان لهم الجنة يقاتلون في سبيل الله فيقتلون و يقتلون وعدا عليه حقا في التوراة و الانجيل و القرآن و من اوفي بعهده من الله فاستبشروا ببيعكم الذي بايعتم به و ذلك هو الفوز العظيم‏: خدا جان و مال مؤمنان را به بهاي بهشت‏خريداري كرده، آنان كه در راه خدا مبارزه مي‏كنند، دشمنان دين را به قتل مي‏رسانند يا خود كشته مي‏شوند، اين وعده قطعي الهي است و عهدي است كه در تورات و انجيل و قرآن به حق وعده داده شده است و از خداوند با وفاتر به انجام عهد و وعده كيست؟ اي مؤمنان شما به خود در اين معامله بشارت دهيد كه اين معاهده با خدا به حقيقت، سعادت و پيروزي بزرگي است.‏»(25)

آري پيروزي بزرگي است كه خداوند در مقابل گذرا از زندگي دنيا كه قابل بقا و دوام نيست، نعمت‌هاي بزرگ جاودان و قابل بقا هديه مي‏‌كند، انسان‌ها، خواهي‌ نخواهي از اين دنيا خواهند رفت، پس چه بهتر كه انسان‌ها طوري از اين دار فاني بروند كه نتيجه آن سود ابدي و حتمي و جاودانه باشد، از مرگ و مردن چاره‏اي نيست، همه موجودات ممكن چنين سرنوشتي دارند، زود يا دير از اين دنيا سفر مي‏كنند و بقائي در اين دنيا براي هيچ موجودي جز ذات پروردگار ممكن نيست.

«قل لن ينفعكم الفرار ان فررتم من الموت او القتل و اذا لا تمتعون الا قليلا: اي پيامبر به منافقان بگو اگر از مرگ يا قتل فرار مي‏كنند، آن فرار هرگز به نفع شما نيست زيرا كه اندك زماني بيش، از زندگي كامياب نخواهيد شد.» (26)

حالت ترس از فقر و معالجه آن يكي ديگر از حالت‌هاي انفعالي نفس كه چه‏بسا باعث كشاندن انسان‌ها به سوي بدبختي و گرفتاري‌هاي فراوان مي‌شود، مسأله فقر و نداري و ترس از آن است. قرآن در مقام معالجه اين مرض رواني برخي از انسان‌ها، مسائل اساسي و زيربنايي روحي و دروني را مطرح مي‌كند. اصولا انسان‌ها براي چه از فقر مي‏ترسند؟ براي اين كه قدرت انسان‌ها در اداره زندگي خويش به نحو دلخواه كمبودهايي دارند، انسان‌ها به صورت طبيعي توانايي برطرف كردن اين كمبودها را ندارند، خداوند در برابر اين نحو فكر و رويه مي‏فرمايد: «روزي تنها، دست‏ خداوند است و تنها او است كه روزي دهنده و صاحب قدرت و اقتدار است.‏»

به اين ترتيب انسان‌ها با توسل به خداوند و رابطه نزديك بندگي واقعي نزد او مي‏توانند اين مشكل رواني را كاملا حل كنند. خداوند در قرآن مجيد در آيات متعدد، خود را تنها روزي‌دهنده مخلوق‏ها معرفي مي‏كند: «ان الله هو الرزاق ذوالقوة المتين: ‏همانا روزي‌دهنده خلق تنها خداست كه صاحب قوت و اقتدار ابدي است.‏» خداوند روزي انسان‌ها را به طرق و وسائل مختلف و گوناگون به آنان مي‏رساند از قبيل نزول بركات آسماني «و في السماء رزقكم و ما توعدون: روزي شما با همه وعده‏ها كه به شما داده شده، در آسمان (به امر خدا مقدر) است.‏»(28)

«و ما من دابة في الارض الا علي الله رزقها و يعلم مستقرها و مستودعها كل في كتاب مبين: هيچ جنبده‏اي در زمين نيست جز آن‌كه روزي او بر خداست و خدا منزل دائمي و موقت او را مي‏داند و همه حالات مخلوق در دفتر علم ازلي پروردگار قرار دارد.» (29)

علت اين‌كه خداوند تنها روزي‌دهنده مخلوقات است، در اين آيات ذكر نشده و لكن در آيات ديگر قرآن توضيحي به اين نحو درباره آن داده شده است كه خداوند، شنوا و داناست و داراي قدرت انجام آن بوده، تأمين مصالح امور بندگان در اختيار اوست.

«و كاين من دابة لا تحمل رزقها الله يرزقها و اياكم و هو السميع العليم‏: چه بسا حيوانات كه خود بار روزي خود را به دوش نكشند و خدا به آنها و هم به شما روزي را مي‏رساند و او شنوا و داناست‏»(30)

«الله يبسط الرزق لمن يشاء من عباده و يقدر له ان الله بكل شئ عليم‏: خداوند هركس از بندگان را كه بخواهد روزي وسيع و يا تنگ به او مي‏رساند، همانا او به مصلحت‏هاي تمام مخلوقات آگاه و داناست.‏» (31)

«و ما يفتح الله للناس من رحمة فلا ممسك لها و ما يمسك فلا مرسل له من بعده و هو العزيز الحكيم يا ايها الناس اذكروا نعمة الله عليكم هل من خالق غيرالله يرزقكم من السماء والارض لا اله الا هو فاني تؤفكون‏: در رحمتي را كه او به روي مردم مي‏گشايد، هيچ‏كس نتواند بست و آن‌را كه او ببندد هيچ‏كس جز او نتواند باز كند و اوست‏خداي بي‏همتاي با حكمت و اقتدار، اي مردم متذكر شويد كه چه نعمت‌ها خدا به شما عطا فرموده؟ آيا جز خدا آفريننده‏اي هست كه در آسمان و زمين به شما روزي دهد؟ هرگز جز آن خداي يكتا خدائي نيست پس اي مشركان چگونه از درگاه حق رو به بتهاي باطل مي‏آوريد.» (32)

قرآن رابطه عليت ‏بين اعطاي روزي و بين صفات كمال و قدرت خداوند و حكمت و علم و شنوائي او را اعلام مي‌كند. (33)

نظير بحث و بررسي در اين صفات كه از اهداف مهم روانشناسي اسلامي به‌شمار مي‏رود، صفات غلبه بر غضب و مساله محبت ‏به خدا و پيامبر و غير اين‌ها از موجودات(34) و ساير انفعال‌ها از قبيل ادراك حسي(يعني شنوايي، بينايي و بويايي، قوه لمس و قوه چشائي و ...) و تفكر و يادگيري(35) يادآوري و فراموشي و سيستم مغز و اعصاب، شخصيت، روان درماني و غير اين‌ها است.

------------------------------------------

پي‏نوشت‏ها:

1) قرآن و روانشناسي، تأليف محمد عثماني نجات، ترجمه عباس عرب سال 1367، نشر بنياد پژوهش‏هاي اسلامي آستان قدس رضوي.

2) سوره طه، آيه 50. كتاب قرآن و روانشناسي، ص 28.

3) سوره رعد، آيه 8.

4) قرآن و روانشناسي، ص 50.

5) سوره انفال، 2 سوره سجده، 16 حج، 1 و 2 انبيا، 11 و 12 و 40 احزاب، 10 و 11 توبه، 56 و 57 شعراء، 21 قصص، 21 نمل، 10 بينه، 7 و 8 زمر، 13 نور، 37 انسان، 10 نساء، 77 محمد، 20 شعراء، 14قصص، 33.

6) سوره فتح، 29 توبه، 123 تحريم، 9 اعراف، 150 طه، آيات 92 و 94 آل‌عمران، 119و ...

7) توبه، 38 فاطر، 5 حديد، 20 قيامت، 21 و 20 همزه، 1 تا 4 نازعات، 37 تا 39.

8) اعراف، 188 عاديات، 8 فصلت، 49 معارج، 19 و 20.

9) معارج، 19- 27 آل عمران، 103 انفال، 62 و 63 حشر، 9 حجرات، 10.

10) مريم، 4 و 6 كهف، 46 اسراء، 6 نوح، 12 مدثر، 11 و 13 هود، 42 و 45 يوسف، 8.

11) آل عمران، 31 مائده، 54 توبه، 24 بقره، 145.

12) قلم، 4.

13) احزاب، 21 رعد، 26 يونس، 57 و 58 هود، 9 و 10 نحل، 97 انسان، 11 نساء، 19 آل عمران، 118، 120.

14) بقره، 105 نساء، 54 بقره، 109 يوسف، 5 مائده، 27.

15) قصص، 13 طه، 40 يوسف، 84 و 86 توبه، 40 و 92 آل عمران، 176 لقمان، 23 يس، 76 انعام، 33.

16) قيامت، 1 و 2 بقره، 35، 37.

17) قصص، 25 بقره، 114 مائده، 13 فصلت، 16 اسراء، 37 لقمان، 18 منافقون، 5 جاثيه، 7 و 8.

18) قرآن و روانشناسي، ص 149 و 150.

19) عنكبوت آيه 64.

20) انعام، 32.

21) غافر آيه 39.

22) آل عمران 169- 170.

23) آل عمران 158.

24) سوره نسا 74.

25) سوره توبه: 111.

26) احزاب: 16.

27) سوره ذاريات: آيه 58.

28) ذاريات 22.

29) سوره هود آيه 6.

30) عنكبوت 60.

31) عنكبوت 62.

32) سوره فاطر آيه 2 و 3.

33) قرآن و روانشناسي، تاليف محمد عثمان نجاتي ترجمه عباس عرب، نشر بنياد پژوهش‏هاي آستان قدس رضوي، تاريخ نشر 1367ش.

34) سوره فصلت: 34 آل عمران، 133 و 134 شوري، 36 و 37 و 40 و 43.

35) تغابن: 14 و 15 توبه، 24 مجادله، 22 ممتحنه، 4.

منبع: منبع مجله درس‌هايي از مكتب اسلام، شماره 5.

چهارشنبه|ا|30|ا|بهمن|ا|1387

این صفحه را در گوگل محبوب کنید

[ارسال شده از: خبرگزاري قرآني ايران]

[مشاهده در: www.iqna.ir]

[تعداد بازديد از اين مطلب: 333]