روناس؛ طلاي سرخ كوير +تصاوير

واضح آرشیو وب فارسی:تابناک: روناس؛ طلاي سرخ كوير +تصاوير
اين گياه به دليل وجود رنگدانه و ماده رنگيني به نام آليزارين در ريشه آن كه در توليد رنگ طبيعي نقش مهمي دارد از قديم الايام مورد توجه صاحبان صنايع نساجي و فرش دستباف كشور قرار داشته است.
روناس از جمله محصولات كشاورزي است كه اين روزها كشت آن در سطح كشور تقريبا به اردكان منحصر شده اما كسادي بازار روناس كشاورزان منطقه را دچار بي انگيزگي كرده است.

به گزارش خبرنگار مهر از اردكان، حاج عباس دوشادوش چهار نفر از دوستانش كه به آنان «هيار» مي‌گفت كار برداشت روناس از زمين هايش را آغاز كرده بود. وقتي با دوست عكاسم از ماشين پياده شديم حاج عباس دست از كار كشيد و در جواب ما كه گفتيم: خسته نباشي! گفت: درمونده نباشي جوون.

كنجكاو شده بود بداند دوست عكاسم براي چه و روي چه حساب و كتابي همينطور چيريك چيريك دارد از محصول طلايي اش عكس مي‌گيرد.

خودم و دوستم را معرفي كردم و از حاج عباس و دوستانش خواستم به كارشان ادامه دهند تا كار عكاسي رفيقم كه با ديدن بوته‌هاي سبز روناس در اين فصل سرد گل از گلش شكفته بود، تمام شود.

حاج عباس و دوستانش ناخودآگاه جلوي لنز دوربين ژست‌هاي قيصري مي‌گرفتند. تا آمديم بهشان بفهمانيم كه همانطور مثل چند دقيقه پيش به كارشان ادامه دهند نصف گوشت بدنمان آب شد اما سرانجام با چشمك دوستم فهميدم كه نتيجه قابل قبول است.

حاج عباس پرسيد: عكستونو گرفتيد؟ جواب دادم: بله دستتون درد نكنه خيلي خوب شد. با شوق و ذوق پريد طرف كتري سياهي كه روي آتش قل قل مي‌كرد. بعد از توي خورجين موتورش چهار ليتري آب را بيرون آورد و دست به كار شستن استكان‌هاي كمر باريك توي سيني شد.

براي آنكه به ما بفهماند مهمان چقدر برايش عزيز است، مشتي نقل اعلا از جيب اوركتش برداشت و ريخت توي قندان سفالي. بعد با دقت و ظرافتي مثال زدني توي يكي يكي استكان‌ها چاي آتيشي ريخت. وقتي خيالش بابت همه چيز راحت شد دوستانش را با صداي بلند براي صرف چاي دبش دهن سوزش صدا زد.

حالا ديگر جمعمان جمع شده بود. در فاصله خنك شدن چاي فرصت را غنيمت شمردم و از حاج عباس پرسيدم: براي چه روناس مي‌كاري؟

جواب داد: اينجا هوايش گرم است و آبش شور. نه دريايي دارد، نه چشمه و نه رودي، اينجا آسمانش بخيل است و زمينش خسيس.

پيرمرد ريز نقشي كه خودش را صفرعلي معرفي كرد، حرف حاج عباس را پي گرفت: كشت و زراعت در كوير به اين سادگي‌ها نيست. در منطقه ما اردكان كه از همه جا كم آب تر و بدآب و هواتر است، فقط چند تا محصول روي خوش به ما نشان مي‌دهد.

پرسيدم: چه محصولاتي؟ حاج رمضان جواب داد: پسته، انار و همين روناس.

مصطفي ميراب زاده از كارشناسان اداره جهاد كشاوري شهرستان اردكان كه براي بازديد از روند برداشت روناس يا به اصطلاح اردكاني‌ها «روناس كني» به زمين حاج عباس آمده بود نيز به جمع ما پيوست.

درباره محصول روناس و سازگاري آن با آب و هواي اردكان پرسيدم.

ميراب زاده گفت: روناس گياهي صنعتي است كه در آب شور خوب رشد مي‌كند و حدود چهار هزار هكتار از زمين‌هاي كشاورزي منطقه زير كشت اين گياه است.

اين كارشناس كشاورزي افزود: اين ابتكار و خلاقيت باعث رونق كشاورزي، صنعت و تجارت در اين منطقه شده است.

راز طلاي سرخ

وي عنوان كرد: روناس همان طلاي سرخي است كه كشاورزان اردكاني با همت و تلاش خود در كوير سوزان مي‌كارند و پرورش مي‌دهند و مي‌سايند.

ميراب زاده درباره مشهور شدن روناس به طلاي سرخ در بين اهالي كوير اظهار داشت: اين گياه به علت سازگاري در آب شور و خاك كوير همچنين بازدهي مطلوب اقتصادي در بين مردم اردكان به طلاي سرخ مشهور شده است.

وي بيان داشت: اندك توجهي به اين گياه صنعتي مي‌تواند در اشتغال زايي و رونق اقتصادي منطقه نقش چشمگيري ايفا كند.

بازار صادرات روناس در ركود به سر مي‌برد/ اميد كشاورزان نااميد شده

حاج عباس كه انگار دل پري از كسادي بازار روناس داشت گفت: در سالهاي اخير با ركود بازار صادرات روناس، وضعيت اقتصادي ما كشاورزان كه با يك دنيا اميد و آرزو و طي سه چهار سال تلاش و كار و زحمت روناس را مثل فرزندانمان پرورش داده ايم، بسيار بحراني است.

تاريخچه روناس

ميراب زاده درباره تاريخچه روناس گفت: اطلاعات دقيقي در اين زمينه وجود ندارد اما به نظر مي‌رسد همزمان با آغاز كشاورزي در اين منطقه كه با سكني گزيدن اولين ساكنان اردكان در منطقه «زردگ» توامان بوده، كشت روناس هم رواج يافته است.

اين كارشناس روناس تصريح كرد: كشت روناس در واپسين سالهاي دهه 60 و به ويژه دهه 70 به علت حفر چاه‌هاي عميق در منطقه «چاه افضل» و «دم كفتار» افزايش يافت و تا سال ۱۳۷۵ رونق چشمگيري داشت.

ميراب زاده درباره كاهش ميزان كشت روناس در اردكان و عدم رونق بازار جهاني اين محصول در سالهاي اخير افزود: به علت توليد و صادرات اين گياه در چين و ركود بازار صادرات ايران و عدم صرفه اقتصادي كشت اين گياه در شهرستان اردكان به بيش از نصف كاهش يافت.

توليد سالانه 2250 تن روناس در استان يزد

وي درباره وضعيت روناس كاري در اردكان و احمدآباد عنوان كرد: سطح زير كشت روناس در اين شهرستان حدود 420 هكتار و توليد سالانه آن نيز حدود هزار و 800 تن است.

اين كارشناس زراعت يادآور شد: سطح زير كشت اين محصول در استان يزد بالغ بر 508 هكتار، سطح برداشت آن 220 هكتار و توليد سالانه اين گياه صنعتي نيز حدود دو هزار و 250 تن است.

مراكز توليد روناس در كشور

مصطفي ميراب زاده در خصوص مراكز توليد روناس در كشور عنوان كرد: كشت روناس در قديم در اروپا و آسيا بيشتر معمول بوده و در ايران نيز در شهرهاي تبريز، اروميه، اراك، فارس و يزد كشت مي‌شده است.

معاون جهاد كشاورزي شهرستان اردكان ادامه داد:هم اكنون در اكثر نواحي كشور كشت روناس به فراموشي سپرده شده اما در استان يزد به ويژه در شهرستانهاي اردكان و بافق هنوز كم و بيش كشت مي‌شود.

از كاشت تا برداشت، چهار سال تلاش و چشم انتظاري

از حاج عباس درباره زمان كاشت و برداشت اين گياه پرسيدم. صفرعلي كه مشتاق حرف زدن بود وسط حرف حاج عباس پريد و گفت: اكثر كشاورزان براي كاشت روناس ابتدا در دي ماه زمين را كود داده و به صورت عميق شخم مي‌زنند.

حاج عباس ادامه داد: بعد، دو ماهي زمين را به حال خود رها كرده و در اسفند ماه دوباره آن را آبياري مي‌كنيم و پس از چند روز كه زمين گاورو شد يا به اصطلاح محلي «خش آمد"، بذر روناس را مي‌كاريم.

تراب كه به بقچه‌اي تكيه داده و سيگاري روشن كرده بود لب به سخن باز كرد و ادامه داد: پس از آن به روال ۱۲ روز يك بار روناس را آبياري مي‌كنيم و بعد از يك ماه معمولاً جوانه‌هاي روناس آماده بيرون آمدن از زمين است.

جواد هم كه لابد نمي‌خواست جلوي رفقايش كم بياورد، پشت حرف تراب را گرفت: پس از بيرون آمدن روناس مدت 40 تا ۵۰ روز نبايد آبياري كرد و در اصطلاح محلي خودمان مي‌گوييم روناس «بچه» را اگر آب بدهي، زرد مي‌شود.

ميراب زاده هم ادامه داد: روناس به دو روش كاشت بذر و قلمه كاشت مي‌شود كه هر دو روش اصول و فوت و فن كوزه گري خاص خودش را دارد.

حاج عباس به محض تمام شدن حرف مهندس ميراب زاده اظهار داشت: حكايت برداشت هم حكايتي است براي خودش.

اين كشاورز اردكاني ادامه داد: فصل برداشت روناس از اول ماه آبان تا اوايل دي ماه است اما اينكه مي‌بينيد 20 روز از دي گذشته و هنوز مشغول به كاريم، دلايل خاص خودش را دارد.

ميراب زاده گفت: هرچه برداشت روناس به فصل زمستان نزديك تر شود، محصول بيشتري مي‌دهد اما چون ممكن است بر اثر سرما يخ بزند ناگزير اكثر كشاورزان برداشت را در آبان ماه شروع مي‌كنند.

اين كارشناس زراعت افزود: ريشه روناس به شكل قلمه‌هاي قرمز رنگ و به طول ۴۰ تا ۵۰ سانتيمتر همراه با خاك از دل زمين بيرون مي‌آيد.

صفرعلي، يكي از روناس كاران ادامه داد: سه نفر از ما روي زمين به حالت نشسته ريشه‌ها را از خاك جدا مي‌كنيم و يك نفر هم ريشه‌هاي مناسب و جوانه دار «بوته» را از توي ريشه‌ها جدا مي‌كند.

جواد پي حرف صفر را گرفت و افزود: ريشه‌هاي طلايي روناس را به صورت كپه‌هاي كوچك كه در اصطلاح محلي به آن «سوهه» مي‌گوييم حدود ۲۰ روز وسط زمين زير آفتاب پهن مي‌كنيم تا خوب خشك شود و در اين مدت براي جلوگيري از پوسيدگي چند بار كپه‌ها را وارونه مي‌كنيم.

كيالي؛ حكايت غربال، عرق جبين و قناعت

قبل از بارگيري روناس براي انتقال به مازاري شخصي كه به «كيال» معروف است با غربالي بزرگ ريشه‌هاي روناس را الك مي‌كند تا خاك و خار و خاشاك آن گرفته شود.

دوست عكاس من باز هم دست به كار شده بود و چپ و راست از «رجب كيال» كه از اهالي شهر احمدآباد و شايد تنها بازمانده از نسل كيالهاي اردكان است، عكس مي‌گرفت.

كيالي يكي از سخت ترين و طاقت فرساترين حرفه‌ها در صنعت روناس محسوب مي‌شود. حرفه‌اي بسيار پرزحمت كه دستمزدي ناچيز دارد؛ هفت هزار تومان در قبال كيالي هر من روناس.

حالا ريشه روناس آماده ساييده شدن است. روناس‌هاي الك شده به كارگاه‌هاي روناس سابي كه به مازاري مشهور است، حمل مي‌شود.

اما حكايت مازاري...

روناس خشك شده را در محل مناسبي كپه كرده و در انبارهاي سرپوشيده نگهداري مي‌كنند تا پس از خشك شدن ته مانده رطوبت آن براي سائيدن به مازاري منتقل شود.

مصطفي ميراب زاده درباره مازاري گفت: مازاري كارگاه بزرگي است كه در آن روناس سائيده، درجه بندي و بسته بندي مي‌شود.

اين كارشناس كشاورزي در خصوص قسمت‌هاي مختلف مازاري افزود: انبارهاي بزرگ براي نگهداري روناس خشك، انبار روناس سائيده شده، انبار علوفه براي شتر، محل نگهداري شتر و كارگاه اصلي روناس كوبي از قسمتهاي مختلف مازاري است.

رسول ميرحسيني كه سالهاست در مازاري‌هاي مختلف عرق ريخته و خاك و گرد روناس خورده، دستي به ريش هايش كه به علت كار كردن مداوم در مازاري حنايي شده بود كشيد و وقتي فهميد خبرنگاريم قصه پر غصه‌اي از كسادي بازار روناس و نچرخيدن چرخ زندگي اش برايمان روايت كرد.

از من و دوستم قول گرفت كه دردل هايش را توي گزارشمان بياوريم و از كنار رنج‌هاي او و همكار احمدآبادي اش به سادگي عبور نكنيم.

ميرحسيني در جواب سئوالم درباره مازاري گفت: كارگاه روناس سابي يا همان مازاري خودمان محوطه‌اي سر پوشيده و مدور است كه در وسط آن يك سكو به قطر شش تا هفت متر و ارتفاع ۸۰ سانتي متر تعبيه شده و شتري به دور آن مي‌چرخد.

اين كارگر باسابقه مازاري اضافه كرد: در وسط اين سكو يك سنگ ضخيم به طور افقي به عنوان سنگ زيرين نصب شده و در روي آن سنگ بزرگ مازاري به صورت عمودي حول محور يك چوب قطور مي‌چرخد.

نيروي برق جايگزين شترهاي مازاري

وي بيان داشت: تا چند سال پيش سنگ آسياب به وسيله يك تير چوبي به پشت شتري كه در خارج از سكو قرار داشت وصل بود و هر نفر شتر در روز چهار ساعت مي‌بايست دور اين محور بچرخد.

اين كارگر اردكاني اظهار داشت: هر شتر زبان بسته حدود شش كيلومتر در ساعت راه مي‌رفت و هر روز ۶۰ كيلو روناس مي‌ساييد.

احمدعلي، ديگر كارگر مازاري افزود: در هر مازاري چند نفر شتر نگهداري مي‌شد و روزانه هر شش ساعت شيفت شان را عوض مي‌كردند و در مجموع حداقل ۱۲۰ كيلو روناس را مي‌سابيدند.

ميراب زاده نيز گفت: در حال حاضر نيروي برق جاي شترها را گرفته و بازدهي بيشتري هم دارد و ديگر مازاري در اردكان يافت نمي‌شود كه با شتر كار كند.

اين كارشناس زراعت و باغباني مي‌افزايد: روناس‌ها را برحسب نوع مرغوبيت شان به درجه يك يا ممتاز، درجه دو و درجه سه دسته بندي مي‌كنند.

بهره برداري از بزرگترين كارخانه فرآوري روناس خاورميانه در اردكان

اما خبرهاي خوشي درباره فرآوري روناس از رئيس جهاد كشاورزي اردكان شنيده مي‌شود.

رئيس جهاد كشاورزي شهرستان اردكان در گفتگو با خبرنگار مهر در اردكان گفت: اين كارخانه در تيرماه سال 1389 در زميني به مساحت 24 هزار مترمربع و با هزينه‌اي بالغ بر 20 ميليارد ريال احداث شد.

وطنخواه با بيان اينكه اين كارخانه زمينه اشتغال مستقيم 50 نفر را فراهم ساخته افزود: با فرآوري و عصاره گيري از محصول روناس امكان استفاده بهينه آن در صنايع دارويي، رنگرزي وغذايي كشور مهيا شده و بخشي از توليدات نيز به امر صادرات اختصاص يافته است.

اين مسئول بيان داشت: روناس محصولي است كه در سطح 220 هكتار از اراضي استان يزد به ويژه شهرستان اردكان كشت مي‌شود.

وي اظهار داشت: پيش از احداث اين كارخانه كشاورزان به علت عدم فرآوري صحيح و اصولي محصول خود مجبور بودند تنها ريشه خشك شده روناس را با قيمت پايين به فروش برسانند تا پس از صادرات توسط تجار ايراني با نازل ترين قيمت در كشورهاي خارجي فراوري شود.

كاربرد روناس در صنايع نساجي، رنگرزي، غذايي و ساختمان سازي

اين گياه به دليل وجود رنگدانه و ماده رنگيني به نام آليزارين در ريشه آن كه در توليد رنگ طبيعي نقش مهمي دارد از قديم الايام مورد توجه صاحبان صنايع نساجي و فرش دستباف كشور قرار داشته است.

روناس سائيده شده عموماً جهت رنگ آميزي پشم وكرك وتهيه رنگ لاكي قالي در ايران به مصرف مي‌رسد و براي تثبيت بعضي از رنگهاي ديگر كه از كاه و پوست انار و گردو به دست مي‌آيد استفاده مي‌شود.

براي تهيه ماهي دودي و رنگ آميزي ديوار منازل و كارگاه‌ها نيز از روناس استفاده مي‌شود.

با مخلوط كردن گرد روناس با ماسه و آهك نوعي تركيب قرمز رنگ حاصل مي‌شود كه براي تزيين ديوار به كار مي‌رود.

قسمتي از ديوارهاي مسجد قديمي «زردگ» اردكان كه از بناهاي قرن پنجم هجري قمري و قديمي ترين مسجد اردكان است با رنگ طلايي روناس روكش شده است كه هنوز آثاري از آن باقي است.

همچنين خريداران روناس ساييده شده اردكان بيشتر تجار اصفهاني، كاشاني، يزدي و شيرازي هستند.

صادرات روناس به بيش از 10 كشور دنيا

كشورهاي تر كيه، هند، پاكستان و كشورهاي آسياي ميانه همواره از مشتري‌هاي ثابت روناس سائيده شده اردكان بوده‌اند و حتي قلمه ريشه روناس نيز به كشور آلمان صادر مي‌شود.

در سال ۱۳۷۵مقدار زيادي بذر روناس به كشور چين صادر شد و اين امر باعث رواج كشت روناس در كشور چين شد.

در حال حاضر چين از صادركنندگان مهم روناس در جهان محسوب مي‌شود و اين مسئله ركود بيشتر بازار روناس و كاهش شديد صادرات روناس اردكان به كشورهاي مختلف را رقم زده است.

مازاري‌ها تغيير ماهيت مي‌دهند/ افتتاح رستوراني در مازاري مظلومي اردكان

آخرين بازمانده از نسل سلسله مازاريهاي جعفرزاده كه در اوايل سال جاري به همت خاندان مظلومي و ميراث فرهنگي اردكان مرمت و جاني دوباره گرفته بود و مي‌رفت تا در حاشيه بافت قديم اردكان، گوشه‌اي از شاهكار معماري نياكانمان را به نمايش بگذارد به رستوران سنتي تبديل شده است.

اين رستوران سنتي با استفاده از فضاي بكر و زيباي مازاري مظلومي يكي از منحصر به فردترين رستوران‌هاي سنتي ايران و شايد جهان است كه علاوه بر سرو غذاهاي گوناگون سنتي و مدرن، بخشي از ميراث كهن مردمان سختكوش كوير را به نمايش گذاشته است.

شايد در زمانه‌اي كه كشاورز و كيال و كارگر مازاري و تاجر روناس دل خوني از بازار كساد و بي توجهي مسئولان به افول توليد و صادرات اين محصول صنعتي دارند، سبز شدن يك رستوران سنتي در فضاي يك مازاري كه مي‌توانست نمودار بخشي از هويت، تاريخ و فرهنگ كويرنشينان سختكوش يزدي باشد، معناي خوشايندي نداشته باشد.

اما هر چه كه هست بهتر از بنايي بي روح است كه سنگ بزرگ آسياب و روناس هايش در پشت درهاي بسته از جنب و جوش و فعاليت و تماشا بازماند.

مازاري مظلومي؛ يادگاري از عصر قاجار

مازاري مظلومي بنا به اعلام كارشناسان ميراث فرهنگي اردكان يكي از منحصر به فرد ترين و زيباترين مازاريها در سطح كشور است.

ديواره‌هاي ضخيم مازاري با يك و نيم قرن استقامت در برابر خشونت كوير با سكوتش نجواي پررمز و رازي را بازگو مي‌كند.

مازاري مظلومي كه متعلق به دوران قاجار است تا سه دهه قبل با اشتران صبر و مقاومت به حركت در مي‌آمده و تا اواخر سال 88 با ابزار مدرن برق داير بوده است.

اين مازاري توسط تاجران بلند آوازه شهراردكان يعني برادران جعفرزاده بنيان گذاري شده و در ارديبهشت امسال به همت يكي از فرزندان خاندان مظلومي بازسازي شده است.

استقبال بي نظير اهالي اردكان و همچنين گردشگران داخلي و خارجي از اين رستوران نشان مي‌دهد اصالت، زيبايي و فرهنگ فراموش شدني نيست.

--------------------------
گزارش: حميدرضا مستوفي
عكس: مسعود ساكي

سه|ا|شنبه|ا|20|ا|دي|ا|1390

این صفحه را در گوگل محبوب کنید

[ارسال شده از: تابناک]

[مشاهده در: www.tabnak.ir]

[تعداد بازديد از اين مطلب: 789]