‏تربيت در سيره و سخن امام مجتبي(ع)

واضح آرشیو وب فارسی:اطلاعات: ‏تربيت در سيره و سخن امام مجتبي(ع)

آغاز سخن:‏

براي ساختن جامعه‏اي نمونه و تربيت انسان‏هاي كامل و سالم، اصول و روش‌هايي لازم است كه انسان در سايه آن‏ها بتواند به دور از هر گونه انحراف مسير سعادت را بپيمايد.

ارائه كامل‏ترين و سالم‏ترين روش‏هاي اطمينان‌بخش تربيتي، انسان را به سعادت حقيقي و زندگي جاودانه و رضاي پروردگار متعال نزديك مي‏كند. اين شيوه‏ها را مي‏توان از زندگي و رفتار و گفتار اسوه‏هاي حقيقي دين اسلام و پيشوايان راستين به دست آورد.

در اين نوشتار به بررسي سيره تربيتي امام حسن مجتبي عليه‌السلام مي‏پردازيم، به اميد اين كه بتوانيم از راه و روش آن پيشواي معصوم كمال بهره را برده و در پرتو رهنمودهاي نوراني‌اش تربيت ‏شويم.

ضرورت تربيت

انسان موجودي متعالي و داراي استعداد رسيدن به كمال است و براي سير تكاملي خويش نيازمند پيروي از يك روش تربيتي قوي و كامل مي‏باشد. انسان فاقد تربيت، فاقد همه چيز است، پس بايد به دنبال تربيت روح و روان خويش باشد.

امام مجتبي عليه‌السلام در زمينه ضرورت تربيت روحي و معنوي انسان و تغذيه روان او مي‏فرمايد: «عجبت لمن يتفكر في ماكوله كيف لا يتفكر في معقوله، فيجنب بطنه ما يؤذيه و يودع صدره ما يرديه:(1) تعجب مي‏كنم از فردي كه در غذاي جسماني خود فكر مي‏كند (كه سالم و بهداشتي باشد) اما در غذاي روح و جان خويش نمي‏انديشد، در نتيجه شكم خود را از غذاهاي زيانبخش حفظ مي‏كند ولي سينه‏اش را در مقابل آن چه آن را پست مي‏گرداند رها مي‏كند.»

بخش اول: عوامل تربيت

الف: خانه و خانواده

خانواده از مهمترين عوامل تربيتي محسوب مي‏شود كه هدف از آن، ايجاد و پرورش نسل و هدايت آن به سوي اهداف صحيح تربيت مي‏باشد. خانواده كانون مقدسي است كه در پرتو پيوند زناشويي دو انسان پايه گذاري شده و با پيدايش فرزند جلوه‏اي تازه به خود مي‏گيرد. نتيجه اين پيوند فرزنداني است كه هركدام ممكن است در آينده سرباز يا سربار جامعه باشند. روانشناسان اجتماعي، خانواده را يكي از پاسداران آثار تمدن مي‏دانند. در مورد تاثير و نقش خانواده در روند صحيح تربيت از امام مجتبي عليه‌السلام سخنان قابل توجهي به ما رسيده است.

نقش پدر صالح

پدر كه ركن مهم خانواده است‏بايد داراي شرايط و صفات پسنديده‏اي باشد.امام مجتبي عليه‌السلام به مردي كه براي نظر خواهي به حضورش آمده بود، فرمود: «شايسته است كه همسر دخترت مردي با تقوا و مومن باشد. زيرا اگر او دختر تو را دوست‏بدارد وي را احترام خواهد كرد و اگر از او خوشدل نباشد به وي ستم روا نمي‏دارد.»2

مطمئنا اگر پدر به عنوان مدير خانواده فردي صالح و باايمان باشد همسر و ساير اعضاي خانواده را در پرتو مهر و محبت‏خويش قرار داده و در اثر شايستگي‏هاي معنوي خويش، كانون خانواده را به محيطي امن تبديل نموده و زمينه تربيت فرزنداني باايمان و مسئوليت‏پذير را فراهم خواهد نمود.

تاثير مادر شايسته

مادر نقش قابل توجهي در رشد و شكوفايي استعداد فرزندان در محيط خانه دارد تا آن جا كه يكي از عوامل سعادت و شقاوت انسان را در گرو اعمال مادر او دانسته‏اند. حضرت مجتبي عليه‌السلام در مورد نقش ويژه مادر در ساختار شخصيت افراد سخني دارد كه ما را در درك اين مهم ياري مي‏كند.

آن حضرت هنگامي كه با معاويه مناظره مي‏كرد، در مورد يكي از علل شقاوت معاويه و سعادت خويش به نقش مادر اشاره كرده و فرمود: « چون مادر تو هند است و در دامن چنين زن پست و فرومايه‏اي پرورش يافته‏اي اين گونه اعمال زشت از تو سر مي‏زند و سعادت ما خانواده در اثر تربيت مادراني پاك همچون فاطمه عليها السلام و خديجه عليها‌السلام مي‏باشد.»3

مادر به عنوان يك موجود عاطفي در ايجاد محيطي آرام براي فرزندان موثر است، و نقش تعيين كننده‏اي از هنگام انعقاد نطفه تا رسيدن به سن آموزش كودكان دارد. به ويژه در دوران بارداري و هنگام شير دادن كه شخصيت رواني و اخلاقي كودك ساخته مي‏شود، مادر منبع تغذيه مستقيم كودك مي‏باشد.

بر اين اساس ايمان و اخلاق والدين كه دو ركن مهم خانواده هستند شرط اساسي در نيل به اهداف بلند تربيت مي‏باشد.

ب: دوستان

بعد از خانواده دوستان و هم بازي‏ها و هم‌كلاسي‏هاي يك كودك مي‏توانند به عنوان يك عامل محيطي در تربيت و خلق و خوي او تاثيرگذار باشند. كودك و نوجوان گرايش زيادي به دوستان هم سن و سال خود دارد و بدون ترديد اين همنشيني و هم‏گرايي دوستان در يكديگر موثر خواهد بود. البته معاشرت با دوستان صميمي يك نياز طبيعي است و لذت بخش‏ترين ساعات زندگي براي يك كودك و نوجوان لحظاتي است كه با دوستان سپري مي‏كند.

پيشوايان معصوم ما ضمن بيان اثرهاي مثبت و منفي رفاقت و همنشيني، پيروان خود را به مصاحبت‏با افراد شايسته سوق داده‏اند.

حضرت مجتبي عليه‌السلام در اين رابطه به فرزندش مي‏فرمايد: «يا بني لا تواخ احدا حتي تعرف موارده و مصادره فاذا استنبطت الخبرة و رضيت العشرة فآخه علي اقالة العثرة و المواساة في العسرة؛4

فرزندم! با هيچ كس دوستي نكن مگر اين كه از رفت و آمد (و خصوصيات روحي واخلاقي) او آگاه گردي، هنگامي كه دقيقا بررسي نمودي و معاشرت با او را برگزيدي، آنگاه با او براساس گذشت و چشم‌پوشي از لغزش‏ها و ياري كردن در سختي‏ها دوستي كن.»

ج ـ تشكُل‌ها و محافل اجتماعي

انسان با رفت و آمد به مجالس و محافل، تحت تاثير رفتارها و حركات شركت كنندگان در آن‏ها قرار مي‏گيرد.

امام حسن مجتبي عليه‌السلام در سخني هم به اصل تاثير مجالس اجتماعي اشاره دارد و هم به شركت در محافل سالم و مفيد توصيه و ترغيب مي‏فرمايد، آن جا كه مي‏فرمايد: «من ادام الاختلاف الي المسجد اصاب احدي ثمان: آية محكمة و اخا مستفادا و علما مستطرفا و رحمة منتظرة و كلمة تدله علي الهدي او ترده عن ردي؛ هر كس پيوسته به مساجد برود يكي از هشت‏بهره را خواهد برد: آيه و نشانه‏اي محكم، برادري سودمند، علمي نو، رحمتي مورد انتظار، سخناني كه او را به راه راست هدايت مي‏كند و يا سخني كه او را از هلاكت مي‏رهاند.»5

بخش دوم: شيوه‏هاي تربيت

‏1 ـ استفاده از حس كمال جويي

كودكان و نوجوانان فطرتا كمالات و صفات زيباي انساني را دوست دارند. مربي مي‏تواند از طريق ارضأ صحيح تفوق خواهي، متربيان خود را به سوي اهداف مورد نظر خويش هدايت كند، و آنان را با دلگرمي و نشاط به كسب كمالات وادار سازد. امام مجتبي عليه‌السلام روزي فرزندان خود و فرزندان برادر خود را دعوت كرده و به آنان فرمود: «همه شما كودكان اجتماع امروز هستيد و اميد مي‏رود كه بزرگان جامعه فردا باشيد، دانش بياموزيد و در كسب علم كوشش كنيد، هر كدام كه نمي‏توانيد در مجلس درس مطالب استاد را حفظ كنيد آنها را بنويسيد و نوشته‏ها را در منزل نگهداري نماييد تا در موقع لزوم مراجعه كنيد.»6

آن حضرت با اين روش صحيح تربيتي فرزندان را به كسب دانش و درس خواندن ترغيب و تشويق مي‏كند و آنان به اين طريق با عشق و علاقه به دنبال كسب دانش و ساير كمالات بشري مي‏روند و در اين شيوه، نيازي به تهديد و مجازات نيست.

‏2 ـ معرفي اسوه‏هاي تربيت

كودك و نوجوان فطرتا به دنبال الگو مي‏گردد و اين خواسته دروني او در حس تقليد وي جلوه مي‏كند.

والدين و مربيان بايد با معرفي الگوهاي صحيح، حس تقليد او را جهت دهند. آن چه در اين ميان اهميت ويژه دارد شناساندن الگوهاي راستين و نمونه‏هاي كامل در به وجود آوردن صفات پسنديده در نهاد فرزندان است. اين شيوه در قرآن كريم فراوان ديده مي‏شود. قرآن كريم با معرفي الگوهاي كامل و بي عيب و نقص، در آموزش خوبي‏ها و كمالات و فضائل انساني بهره مي‏گيرد. حضرت مجتبي عليه‌السلام نيز به پيروي از قرآن در سيره تربيتي خويش اين روش را دنبال مي‏كند. آن حضرت بعد از شهادت علي عليه‌السلام خطابه بليغي ايراد كرد و در ضمن آن به معرفي شخصيت ممتاز علي عليه‌السلام پرداخته و مي‏فرمايد: «اي مردم! در اين شب مردي از دنيا رفت كه در هيچ كار نيكي، پيشينيان بر او سبقت نگرفتند و بندگان خدا در هيچ سعادتي نمي‏توانند به او برسند، او به همراه پيامبر صلي‌الله عليه وآله جهاد مي‏كرد و جان خود را فداي او مي‏نمود.» آنگاه با شمردن صفات ديگر اميرمؤمنان عليه‌السلام او را به عنوان امام و الگوي مردم مطرح مي‏كند.7

‏3 ـ ايجاد خودباوري و عزت نفس در كودكان

به وجود آوردن خودباوري و عزت نفس در كودكان، آنهارادر زندگي آينده موفق‏تر خواهد نمود. اين صفت زيبا را مي‏توان از همان دوران كودكي و با شيوه‏هاي مختلف در او پرورش داد. برخي از آن شيوه‏ها عبارتند از:

يك) احترام به كودك

پيامبر اسلام صلي‌الله عليه وآله بارها امام حسن و امام حسين عليه‌السلام را در ايام كودكي احترام مي‏نمود. روزي پيامبر اكرم صلي‌الله عليه وآله نشسته بود كه آن دو كودك وارد شدند، پيامبر به احترام آنها از جاي برخواسته و به انتظار ايستاد. لحظاتي طول كشيد، آنها نرسيدند. رسول اكرم صلي‌الله عليه وآله به طرف كودكان پيش رفت و از آنان استقبال نمود، بغل باز كرد و هر دو را بر دوش خود سوار نمود و به راه افتاد و به آنان فرمود: «فرزندان عزيز، مركب شما چه خوب مركبي است و شما چه سواران خوبي هستيد!»8

در روايت ديگري عبدالله بن عباس مي‏گويد: «با پيامبر صلي‌الله عليه وآله به خانه فاطمه عليها السلام رفتيم. حسن عليه‌السلام (كه كودكي بيش نبود) صورتش را شسته و تميز و پاكيزه از منزل بيرون آمد. رسول خدا صلي‌الله عليه وآله حسن عليه‌السلام را در آغوش گرفته و بوسيد و سپس فرمود: «اين پسر من آقاست.»9

دو) همبازي شدن با او

كودكان و نوجوانان از بازي و ورزش لذت مي‏برند و به اين وسيله ضمن آشنايي بيشتر با جهاني كه در آن زندگي مي‏كنند رشد يافته و در عين حال فرصت‏هاي خوبي را براي بيان احساسات و عواطف خود مي‏يابند. همبازي شدن والدين و بزرگترها با آنان در ايجاد خودباوري در وجود‌شان نقش مهمي دارد. ابورافع يكي از ياران پيامبر صلي‌الله عليه وآله روزي با امام حسن عليه‌السلام كه كودك خردسالي بود، همبازي شد. آنان روي قرار دوش گرفتن از همديگر بازي مي‏كردند. هنگامي كه نوبت‏سواري به ابورافع مي‏رسيد، حضرت مجتبي عليه‌السلام به او مي‏فرمود: عجب دارم از تو كه مي‏خواهي بر دوش كسي سوار شوي كه پيامبر صلي‌الله عليه وآله او را بر دوش خود سوار مي‏كند. وقتي نوبت‏سواري امام حسن عليه‌السلام مي‏شد، ابورافع مي‏گفت: همانطوري كه تو به من سواري ندادي من هم تو را سوار نمي‏كنم. حضرت به او فرمود: آيا ميل نداري كسي را كه پيامبر صلي‌الله عليه وآله بر دوش خود مي‏نشاند بر دوشت‏سوار كني؟ ناچار ابورافع طفل را بر دوش خود سوار مي‏كرد.

شخصيت روحي اين كودك از خلال گفتار و كيفيت استدلالش پيداست. طفلي را كه پيامبر اسلام صلي‌الله عليه وآله در آغوش خود پرورش داده و شخصيت رواني او را احيأ نموده است، بزرگي خود را باور دارد و هرگز با ذلت و زبوني سخن نمي‏گويد.10

سه) انتخاب نام زيبا براي كودك

نام كودك نقش مهمي در شخصيت او ايفا مي‏كند. بايد براي طفل نامي را انتخاب كرد كه بعدها به خاطر آن مورد استهزأ و تحقير قرار نگيرد و در آينده احساس حقارت نكند. نامي كه يادآور وابستگي او به خداوند متعال بوده و نشانگر فرهنگ و مكتب او باشد. سيره عملي امام مجتبي عليه‌السلام در نامگذاري فرزندان خويش گواه روشني بر توجه آن حضرت به اين مهم مي‏باشد. نام فرزندان پسر آن حضرت عبارتند از: حسن، زيد، قاسم، عمرو، عبدالله، عبدالرحمن، حسين، طلحه و نام فرزندان دختر او عبارتند از:‌ام الحسن،‌ام الحسين، فاطمه،‌ام عبدالله، ‌ام‌سلمه، رقيه.11

چهار) مشورت با فرزندان

يكي از شيوه‏هاي شخصيت دادن به فرزندان، مشورت كردن با آن‏هاست. امام مجتبي عليه‌السلام ضمن توصيه به اين كار پسنديده، با فرزندان خويش در موارد مختلف مشورت مي‏كرد و بدين وسيله شخصيت آنان را پرورش داده و در آن‏ها عزت نفس ايجاد مي‏نمود. روزي معاوية بن خديج‏به عنوان خواستگار به منزل آن حضرت آمد، حضرت مجتبي عليه‌السلام به او فرمود: « انا قوم لا نزوج نسأنا حتي نستامرهن:12

ما قومي هستيم كه دختران خود را بدون نظرخواهي و مشورت با خودشان، شوهر نمي‏دهيم.»

پنج) سلام كردن به كودكان

حضرت مجتبي عليه‌السلام مي‏فرمايد: «هر كس قبل از سلام كردن به سخن آغاز كند، او را جواب ندهيد.»13

‏اين سخن در مورد معاشرت والدين با كودكان اهميت ويژه‏اي مي‏يابد، زيرا كودكي كه به او سلام داده شود و بدين وسيله از وي احترام نمايند، لياقت و شايستگي خود را باور مي‏كند و از همان دوران كودكي احساس مي‏كند كه ديگران براي او اهميت و ارزش قائل هستند.

‏پيامبر اكرم صلي‌الله عليه وآله فرمود: «پنج چيز را تا لحظه مرگ ترك نمي‏كنم...يكي از آن‏ها سلام دادن به كودكان است.»14‏

‏‏4 ـ مطابقت رفتار با گفتار

والدين و مربيان اگر به گفته‏هاي خويش جامه‌عمل بپوشانند، بهترين و مؤثرترين و پرثمرترين شيوه را در تربيت‏به كار گرفته‏اند و به طور غيرمستقيم و ناخودآگاه متربيان را تحت تاثير قرار داده‏اند. پندها و نصيحت‏هاي مربيان و والدين زماني بر فرزندان موثر واقع خواهد شد كه آنان هر يك نمونه‏اي عملي از آن توصيه باشند و گفتار خويش را با عمل هماهنگ سازند. ‏حضرت امام حسن مجتبي عليه‌السلام يكي از دوستان خود را كه شايسته تمجيد آن بزرگوار بود با صفات زيبائي معرفي كرد و در ضمن خصلت‏هاي پسنديده او مي‏فرمود: « كان لا يقول ما لا يفعل و يفعل ما لا يقول:15 او آن چه را كه عمل نمي‏كرد، نمي‏گفت و كارهايي را كه نگفته بود انجام مي‏داد.»

‏پي نويس:

‏‏1. الدعوات، قطب الدين راوندي، قم، مدرسة الامام المهدي، 1407 ه. ق، ص 144 و 145‏

‏2. مكارم الاخلاق، ص 233

‏‏3. احتجاج طبرسي، ج 1، ص 279‏

‏4. تحف العقول، ص 233

‏‏5. تحف العقول، ص 235

‏‏6. منية المريد، ص 340

‏‏7. منتهي الآمال، ج 1، ص 225

‏‏8. كودك فلسفي، ج 1، ص 115‏

‏9. اعلام الوري، ص 211

‏‏10. كودك فلسفي، ج 2، ص 133‏

‏11. الارشاد، ج 2، ص 16

‏‏12. حياة الحسن عليه‌السلام ، ج 1، ص 329‏

‏13. مسند الامام المجتبي عليه‌السلام ، ص 688‏

‏14. الخصال، ج 1، ص 271

‏15. تحف العقول، ص 234

دوشنبه|ا|5|ا|اسفند|ا|1387

این صفحه را در گوگل محبوب کنید

[ارسال شده از: اطلاعات]

[مشاهده در: www.ettelaat.com]

[تعداد بازديد از اين مطلب: 170]