دهخدا، جاودانه فرهنگ ايران

واضح آرشیو وب فارسی:اطلاعات: دهخدا، جاودانه فرهنگ ايران

هفتم اسفند 1334 مصادف با سالروز درگذشت علامه علي‌اكبر دهخدا مؤلف لغت‌نامه دهخدا و يكي از خادمان بزرگ فرهنگ ميهن است كه نام او در فرهنگ ايران جاودانه شده است.

به اين بهانه و با چند روز تاخير ـ به علت تعطيلي چند روز گذشته ـ نگاهي گذرا به زندگي و خدمات وي داريم:

***

علي اكبر دهخدا در سال 1297 هجري قمري در تهران به دنيا آمد. پدر دهخدا، خان‌باباخان اهل قزوين بود و پيش از تولد وي به تهران آمده و در اين شهر ساكن شده بود.

علي اكبر ده ساله بود كه پدرش وفات كرد و دهخدا با سرپرستي مادر به تحصيل خود ادامه داد.

يكي از فضلاي آن عصر به نام شيخ‌غلامحسين بروجردي تعليم دهخدا را عهده‌دار بود.

دهخدا غالباً مي‌گفته كه هر چه دارد، بر اثر تعليم آن بزرگ مرد است.

بعدها كه مدرسه سياسي در تهران افتتاح شد، دهخدا در آنجا به تحصيل پرداخت.

به علت همسايگي با مرحوم حاج شيخ‌هادي نجم آبادي، دهخدا با وجود كمي سن از محضر آن مرد استفاده مي‌كرد و در همان زمان به فرا گرفتن زبان فرانسوي پرداخت و سپس به اروپا رفت و در آنجا زبان فرانسه و معلومات جديد را تكميل كرد.

بازگشت دهخدا به ايران همزمان با آغاز مشروطيت بود و در آن هنگام وي در انتشار روزنامه صوراسرافيل كه از جرايد معروف مشروطيت بود با ميرزا جهانگيرخان صوراسرافيل و ميرزا قاسم تبريزي به همكاري پرداخت.

پس از تعطيل مجلس در دوره محمدعلي شاه، دهخدا با جمعي از آزادي خواهان به اروپا رفت.

در سويس سه شماره از روزنامه صوراسرافيل را منتشر كرد و سپس به استانبول رفت و در آنجا نيز در انتشار روزنامه «سروش» با آزادي خواهان همكاري كرد. پس از خلع محمدعلي شاه، دهخدا از طرف مردم تهران و كرمان به نمايندگي مجلس برگزيده شد و به درخواست آزادي خواهان به مجلس رفت.

در دوران جنگ جهاني اول دهخدا در يكي از روستاهاي چهارمحال و بختياري منزوي بود و پس از جنگ به تهران آمد و از كارهاي سياسي كناره گرفت و به خدمات علمي و فرهنگي مشغول شد و سرانجام در هفتم اسفند ماه 1334 هجري شمسي در تهران وفات كرد و در قبرستان ابن‌بابويه به خاك سپرده شد.

آثار

1ـ امثال و حكم كه در چهار جلد شامل امثال فارسي است و در كنار آنها اصلاحات و كنايات و موضوعات فراواني را نيز نقل كرده است.

2ـ ترجمه عظمت و انحطاط روميان تأليف منتسكيو كه تاكنون به چاپ نرسيده است.

3ـ ترجمه روح‌القوانين اثر منتسكيو كه چاپ نشده است.

4ـ فرهنگ فرانسه به فارسي كه شامل لغات علمي، تاريخي، ادبي، جغرافيايي و طبي است و مرحوم دهخدا معادلهاي دقيق آنها را به دست داده است و اين كتاب نيز تاكنون به طبع نرسيده است.

5 ـ شرح حال ابوريحان بيروني كه همزمان با سالگرد تولد بيروني تاليف شده و به چاپ رسيده است.

6ـ حاشيه بر ديوان ناصر خسرو كه دهخدا در تصحيح اشعار و توضيح بعضي نكات مطالبي بر اين ديوان افزوده است.

7ـ تصحيحاتي در ديوان سيد حسن غزنوي كه چاپ شده است.

8 ـ تصحيحاتي بر ديوانهاي حافظ، منوچهري، فرخي، مسعود سعد، سوزني دارد.

9ـ چرند و پرند كه مجموعه مقالات انتقادي دهخداست و در صوراسرافيل چاپ شده است.

10ـ ديوان اشعار كه حاوي اشعار گوناگون دهخدا است.

11ـ لغت نامه كه مفصل‌ترين كتاب لغت در زبان فارسي است و علاوه بر آن اعلام نيز با شرح و تفصيل در اين كتاب آمده است.

دهخدا براي تاليف اين كتاب نزديك چهل سال وقت صرف كرده و نزديك صد نفر با وي همكاري داشته‌اند.

خود درباره اين كتاب نوشته است:

«مرا هيچ چيز از نام و نان به تحمل اين تعب طويل جز مظلوميت مشرق در مقابل ظالمين ستمكار مغربي وا نداشت. چه براي نان همه طرق به روي من باز بود، و با ابديت زمان نام را نيز چون جاوداني نمي‌ديدم پاي بند آن نبودم و مي‌ديدم كه مشرق بايد به هر نحو شده است با اسلحه تمدن جديد مسلح گردد، نه اينكه اين تمدن را خوب مي‌شمردم، چه تمدني كه دنيا را هزاران سال اداره كرد، مادي نبود».

سبك دهخدا

دهخدا در ادبيات عهد انقلاب مشروطه مقامي ارجمند دارد، او باهوش‌ترين و دقيق‌ترين طنزنويس اين عهد است.

او با نثر ويژه‌اي كه در نوشتن مقالات انتقادي صوراسرافيل به كار برد نمونه‌اي از نثر طنز و انتقادي فارسي را ابداع كرد. دهخدا هر حادثه‌اي را دستاويز قرار مي‌داد تا به استبداد بتازد.

نكته مهم در طنزهاي دهخدا عشق و علاقه و دلسوزي به حال مردم خرده پا است. دهخدا با نماياندن جهات تاريك زندگاني، جهت روشن و اميدبخش آن را هرگز فراموش نمي‌كرد. او به بطالت و تنبلي و بي‌شعوري مي‌تاخت. مقالات طنزآميز او با امضاي «دخو» انتشار يافت.

اشعار

اشعار دهخدا را مي‌توان به سه دسته تقسيم كرد:

نخست اشعاري كه به سبك متقدمان سروده، بعضي از اين سروده‌ها داراي چنان استحكامي است كه تشخيص آنها از گفته‌هاي پيشينيان دشوار است.

دوم اشعاري كه در آنها تجدد ادبي به كار رفته است. مسمط «ياد آر ز شمع مرده ياد آر» از بهترين اشعار جديد فارسي به شمار مي‌آيد.

سوم اشعار فكاهي او كه به زبان عاميانه سروده شده است. دهخدا جزو معدود شاعران دوره مشروطيت است كه جهان بيني و جهان نگري روشني دارد. هرگز دچار احساسات نمي‌شود و شعار نمي‌دهد. دهخدا اشعارش را در قالبهاي معهود مثنوي، غزل، مسمط، قطعه، دوبيتي و رباعي سروده است. مضامين اشعار او: وطن پرستي، دادخواهي، رسوا كردن ظالمان و حاكمان نالايق و مبارزه با رياكاري و دورويي است. يكي از ويژگيهاي شعر دهخدا طنز تلخ و گزنده اوست كه با تحليل قوي و سرشارش همراه مي‌شود.

نمونه‌اي از شعر

اين شعر را دهخدا در سوگ جهانگيرخان صوراسرافيل سروده است:

ياد آر ز شمع مرده ياد آر

اي مرغ سحر، چو اين شب تار

بگذاشت ز سر سياهكاري

وز نفحه روح بخش اسحار

رفت از سر خفتگان خماري

بگشود گره ز زلف زر تار

محبوبه نيلگون عماري

يزدان به كمال شد پديدار

و اهريمن زشتخو حصاري

ياد آر ز شمع مرده ياد آر

اي مونس يوسف،‌اندر اين بند

تعبير عيان چو شد تو را خواب

دل پر ز شعف، لب از شكر خند

محسود عدو به كام اصحاب

رفتي بر يار و خويش و پيوند

آزاد‌تر از نسيم و مهتاب

زان كو همه شام با تو يك چند

در آرزوي وصال احباب

اختر به سحر شمرده ياد آر

چون باغ شود دوباره خرم

اي بلبل مستمند مسكين

وز سنبل و سوري و سپرغم

آفاق نگارخانه ي چين

گل سرخ و به رخ عرق ز شبنم

تو داده ز كف قرار و تمكين

زان نوگل پيش رس كه در غم

ناداده به نار شوق تسكين

از سردي دي، فسرده ياد آر

لغت‌نامه دهخدا

لغت‌نامه بزرگ دهخدا كه در 16 جلد توسط انتشارات دانشگاه تهران به چاپ رسيده است شامل شرح و معني واژگان آثار ادبي و تاريخي زبان فارسي است. اين لغت‌نامه، بزرگ‌ترين و مهم‌ترين اثر دهخدا است، كه بيش از 40 سال از عمر او، صرف آن شد. لغت‌نامه دهخدا، معاني، تفاسير، و شروح تاريخي بسياري از واژه‌هاي عربي را نيز داراست.

لغت‌نامه بزرگ دهخدا شامل بخش بزرگي از واژگان ادبي زبان فارسي، با معناي دقيق، و اشعار و اطلاعاتي درباره آنهاست.

با اين وجود، اين لغتنامه فاقد بخش اعظم واژگان علمي و صنعتي فارسي است كه بيشتر در دهه‌هاي پس از تأليف اين لغتنامه به حوزه زبان فارسي وارد شدند.

حدود نيمي از كتاب را لغات با معني و شاهد و نيم ديگر آن اعلام تاريخي و جغرافيايي است. اين اثر حاوي كليه لغات فرهنگهاي خطي و چاپي فارسي و عربي است و در نقل آنها بسياري از غلط‌هاي گذشتگان تصحيح شده‌ است و بسياري از لغات تركي، مغولي، هندي، فرانسوي، انگليسي، آلماني، روسي و ديگر زبان‌هاي متداول در زبان فارسي نيز در اين فرهنگ آمده ‌است. براي صحيح خوانده ‌شدن لغات در جلوي هر كلمه حروف حركت‌دار به كار رفته ‌است. علاوه بر اين مزايا، يك دوره مفصل دستور زبان فارسي نيز در لغت‌نامه آمده‌ است.

چاپ لغت‌نامه نخست در سال 1319 در چاپخانه بانك ملي آغاز و يك جلد آن در 486 صفحه به چاپ رسيد و مدتي متوقف شد، سپس مجلس شوراي ملي عهده دار چاپ لغت‌نامه بود و چون لغت‌نامه به دانشگاه تهران منتقل شد، چاپخانه دانشگاه به تنهايي عهده‌دار چاپ شد كه هم اكنون هم ادامه دارد.

موسسه لغت‌نامه دهخدا

موسسه لغت نامه دهخدا، نخستين سازمان در ايران است كه براي تأليف فرهنگ لغت يا واژه نامه تأسيس شده است. حيات اين سازمان در سال 1324 ش، حدود 30 سال پس از آنكه دهخدا طرح تأليف لغت نامه را ريخت، با تصويب مجلس شوراي ملي، در خانه دهخدا در خيابان ايرانشهر تهران آغاز شد. در سال 1334 با درگذشت دهخدا اين سازمان به دو اتاق در كنار عمارت مجلس در ميدان بهارستان منتقل شد. بنابر وصيت دهخدا دكتر محمد معين سرپرستي اداره كار را بر عهده گرفت و ديگر ياران دهخدا، دكتر سيد محمد دبير سياقي و دكتر سيد جعفر شهيدي او را ياري دادند.

در آذر ماه 1336 بنابر مصوبه مجلس اين سازمان با بودجه پيش‌بيني شده به دانشكده ادبيات دانشگاه تهران منتقل شد و اعضاء لغت نامه در ساختمان نگارستان در ميدان بهارستان مشغول به كار شدند.

در سال 1353 مرحوم دكتر محمود افشار، ساختماني در محل موقوفات خود به موسسه لغت نامه دهخدا اهدا كرد.

كار تأليف لغت نامه در 50 جلد در سال 1359، پايان يافت.

در طول تأليف اين لغت نامه عظيم بيش از يكصد تن در تأليف، يادداشت برداري و تنظيم يادداشت‌ها با موسسه همكاري داشته‌اند.

اين اثر بزرگ ملي در سال 1372 حروف نگاري رايانه‌اي شد و اينك در 16 جلد و نيز بر روي لوح فشرده قابل بهره‌برداري است.

منابع: سايت‌هاي اينترنتي رشد و ويكي پديا

شنبه|ا|10|ا|اسفند|ا|1387

این صفحه را در گوگل محبوب کنید

[ارسال شده از: اطلاعات]

[مشاهده در: www.ettelaat.com]

[تعداد بازديد از اين مطلب: 75]