سدسازي از ديدگاه موافقان و مخالفان

واضح آرشیو وب فارسی:خراسان: سدسازي از ديدگاه موافقان و مخالفان
ايران پس از چين و تركيه، سومين كشور سازنده سدهاي بزرگ در جهان است. اين خبري است كه مسئولان ارشد وزارت نيرو بارها و بارها آن را در مناسبت هاي گوناگون بر زبان آورده اند و بدان افتخار كرده اند.

گفته مي شود در حال حاضر 93 سد مخزني بزرگ در كشور به مرحله بهره برداري رسيده و بيش از 100 مورد ديگر نيز در دست اجرا يا مطالعات پاياني است. با اين حال تاكيد بيش از حد بر اجراي پروژه هاي سدسازي در كشور منتقداني نيز دارد. به گونه اي كه فعالان زيست محيطي، آثار و پيامدهاي منفي احداث سدهاي بزرگ را بر محيط زيست و جوامع انساني، بسيار بيشتر از منافع احداث آن ها مي دانند و حتي سال گذشته نيز همايشي را با محوريت بيابان زا بودن سدهاي بزرگ ايران در تهران برگزار كردند. اما دامنه اين انتقادها به فعالان و حتي مسئولان اجرايي سازمان جنگل ها و منابع طبيعي و جهاد كشاورزي نيز رسيده است، به گونه اي كه در همايشي كه در هفته منابع طبيعي در اسفند ماه سال گذشته در تهران برگزار شد، يكي از مسئولان ارشد سازمان جنگل ها و مراتع كشور اعلام كرد: هزينه عمليات آبخيزداري براي ذخيره يك مترمكعب آب، يك دهم هزينه تمام شده از طريق احداث سدهاي بزرگ است؛ اغلب سدهاي كنوني كشور عملا به تشتك هاي تبخير تبديل شده اند و فقط آب و پول كشور را به هدر مي دهند. چرا كه نه تمهيدات مديريتي لازم در اراضي بالادست را در برنامه ها ديده اند و نه از شبكه هاي پايين دست خبري است...

سدها ، فوايد و آسيب ها
بيشترين پهنه هاي جغرافيايي فلات ايران از اقليم خشك و نيمه خشك برخوردار است و كشور ما در كمربند جهاني بيابان ها قرار دارد. به همين دليل است كه ايرانيان از هزاران سال پيش راهكارهاي موثري را براي سازگار ساختن اين تمدن كهن با كم آبي و خشكسالي در پيش گرفته اند. احداث آب بندها، سدهاي كوچك و بزرگ، آب انبارها، مخازن زيرزميني و قنات هايي كه گاه طول شبكه آب رساني آن ها به صدها كيلومتر مي رسد، همه و همه از جمله ابتكارات ايرانيان در مهندسي آب بوده است؛ مسئله اي كه باعث شده است حتي شاردن، سفرنامه نويس مشهور فرانسوي در نوشته هاي خود اذعان كند: در فن اكتشاف و هدايت آب، هيچ مردمي در جهان به پاي ايرانيان نمي رسند.

با اين اوصاف، تاكيد بيش از اندازه بر احداث سدهاي مخزني بزرگ در كشور كه از دهه 30 خورشيدي آغاز شد، آن هم در كشوري كه ميانگين تبخير در آن 3 برابر ميانگين جهاني است، انتقادهاي فراواني را موجب شده است. امروزه فعالان عرصه محيط زيست نيز معتقدند فوايد احداث سدها در برابر آسيب هايي كه از اين راه متوجه طبيعت و جوامع مي شود، ناچيز است.

به باور كارشناسان، هر سد حداقل 5 هزار هكتار از اراضي بالا دست خود را به زير آب مي برد و تخريب مي كند، سدها باعث افزايش شديد هدررفت آب از طريق تبخير مي شوند و اين رقم در ايران چيزي حدود 5 تا 10 ميليارد مترمكعب است؛ تخريب اكوسيستم هاي آبي و خشكي، فرسايش شديد خاك، خشك شدن رودها و قنات ها در پايين دست، فرونشست زمين و افت آب هاي زيرزميني در پايين دست و تخريب ميراث فرهنگي و طبيعي كشور، از ديگر آسيب هاي جدي فرآيند احداث سدهاي بزرگ در كشور است. با اين وجود در حال حاضر مسئولان در ايران در بحث تامين منابع آبي نوعي اولويت غيرعادي را به سدسازي داده اند و نخستين گزينه اي كه به ذهن آن ها مي رسد، احداث سدهاي مخزني بزرگ است.

اين مسئله اي است كه محمد درويش، عضو هيئت علمي موسسه تحقيقات جنگل ها و مراتع كشور را به انتقاد وا داشته است. او در اين باره مي گويد: معضل حال حاضر ما بيشتر به خاطر اولويت غيرعادي است كه به سدسازي داده مي شود وگرنه كسي با اصل سدسازي مخالف نيست.

وي ادامه مي دهد: در حال حاضر 93 سد بزرگ مخزني در كشور ساخته شده است ولي در بيش از 80 مورد از آن ها هنوز شبكه هاي آبياري به بهره برداري نرسيده است؛ يعني ما به 80 درصد از اهداف خود در احداث اين سدها دست پيدا نكرده ايم.

درويش همچنين اشاره اي هم به ناهماهنگي وزارت خانه هاي نيرو و جهاد كشاورزي در احداث شبكه هاي آبياري دارد و مي گويد: معاونت زيربنايي جهاد كشاورزي اعلام كرده است با بودجه هاي كنوني دست كم 50 سال طول مي كشد تا شبكه هاي 3 و 4 آبياري مزارع ساخته شود. پس آيا بهتر نيست به جاي كلنگ زني سدهاي جديد، بودجه ها را براي احداث اين شبكه ها هزينه كنيم؟

وي عمر مفيد سدها را نيز به دليل انباشتگي رسوبات در حدود 50 سال اعلام مي كند و مي افزايد: با اين شرايط شبكه هاي آبياري در عمل هنگامي به بهره برداري مي رسند كه عمر اين سدها به پايان مي رسد!

اين عضو هيئت علمي موسسه تحقيقات جنگل ها و مراتع همچنين با انتقاد از اين سخن وزير نيرو كه گفته بود: هم اكنون 105 سد در دست ساخت داريم و از اين نظر در جهان بي نظيريم، مي گويد: بايد بر احداث شبكه ها و بهره برداري كامل از سدهاي ساخته شده نظارت دقيقي شود.

وي كه در بخش تحقيقات بيابان اين موسسه نيز پژوهش هاي بسياري انجام داده است، عملكردهاي اين چنيني را باعث توسعه نامتقارن و ناپايدار كشور مي داند كه در نهايت موجب بيابان زايي مي شود.

درويش اضافه مي كند: سدها زمين هاي آباد بسياري را در بالادست خودشان تخريب و تخليه مي كنند؛ در مورد دشت هاي پايين دست هم همين طور است؛ مثلا سد 15 خرداد در قم باعث شد دشت مسيله كه زيستگاه بسياري از حيوانات در معرض خطر انقراض بود، 85 درصد از پوشش گياهي خود را از دست بدهد و علاوه بر اين كه آبي پشت آن جمع نشده است، تبديل به كانون فرسايش بادي در منطقه شده است يا سد سيوند كه باعث خشك شدن درياچه بختگان شد.

وي ادامه مي دهد: در اين شرايط وزارت نيرو اعلام مي كند كه سالانه بين 200 تا 250 ميليون تن رسوبات در پشت سدهاي كشور جمع مي شود و اين ها همه به خاطر اين است كه در اثر مديريت غلط، پوشش گياهي مناسبي در بالادست نداريم؛ پس بهتر است كه اعتبارات موجود را صرف آبخيزداري كنيم تا كارايي بيشتري در طول زمان داشته باشيم.

وي هم چنين از دست رفتن منابع آبي سنتي مثل چشمه ها، چاه ها و قنات هاي كهن را از ديگر آثار منفي احداث سدها مي داند و مي گويد: اگر آب را در زير زمين و سفره هاي زيرزميني ذخيره كنيم، ديگر تبخير و تعرق را نخواهيم داشت و به علاوه اين كار حدود يك دهم سدسازي هزينه در بردارد، از سوي ديگر آبخوان هاي ما گنجايشي حدود 40 تا 60 برابر كل سدهاي ساخته شده در ايران دارند ولي هم اكنون در حاشيه قرار گرفته است.

سدسازي و محيط زيست
فعالان زيست محيطي كشور معتقدند تاكنون از ناحيه احداث سدهاي بزرگ در كشور، آسيب هاي جبران ناپذيري به محيط طبيعي ايران وارد آمده است.

خشك شدن بسياري از تالاب ها و درياچه ها به ويژه درياچه اروميه يا درياچه بختگان و هامون، نابودي قسمت قابل توجهي از جنگل هاي شمال، فرونشست زمين، خشك شدن قنات هاي كهن مثل قنات هزار ساله نيشابور، فرسايش و جابه جايي خاك در حجم هاي انبوه، نابودي رودخانه ها و اكوسيستم هاي آبي و تبخير شديد بخش زيادي از آب هاي كشور در پشت سدها، از جمله اين موارد است.

به دليل چنين آسيب هايي است كه از دهه 90 ميلادي تاكنون قريب به 400 سد مخزني بزرگ در كشورهاي توسعه يافته تخريب شده است تا از حجم تاثيرات منفي آن ها كاسته شود.

در خراسان شمالي نيز در سال هاي اخير سدهاي بزرگي احداث شده است ولي از بين 5 سد نسبتا بزرگ در استان، يكي از آن ها هرگز آب گيري نشده است در اين شرايط، كارشناس مسئول واحد انساني اداره كل حفاظت محيط زيست استان از انجام مطالعاتي در خصوص پيامدهاي احداث سدهاي بزرگ استان بر محيط زيست پيراموني آن ها خبر مي دهد كه البته گويا هنوز نتايج قطعي آن تعيين و ارزيابي نشده است.

زهرا طالب زاده همچنين ارزيابي زيست محيطي پروژه هاي سدسازي را از وظايف قانوني پيمان كاران و شركت هاي مشاور وزارت نيرو مي داند و در عين حال تاكيد مي كند: محيط زيست از نظر قانوني اين اختيار را دارد كه در صورت لزوم، اجراي پروژه هاي بزرگ را متوقف كند. اين در حالي است كه بعضي از فعالان زيست محيطي و كارشناسان معتقدند كه در ايران ارزيابي هاي زيست محيطي معمولا پس از تصويب قطعي پروژه ها صورت مي گيرد و در نتيجه سازمان حفاظت محيط زيست در عمل قدرت مانور چنداني در اين خصوص ندارد و در بيشتر موارد با اين توجيه كه هزينه هاي ميلياردي بسياري صرف مطالعات و شروع پروژه هاي عمراني شده است، اختيارات قانوني محيط زيست را محدود مي كنند.محمد حجازي، از فعالان زيست محيطي در خراسان شمالي، ساختن سدهاي بزرگ را داراي تاثيرات بسياري در عرصه هاي اجتماعي، اقتصادي، زيست محيطي، كشاورزي و انرژي مي داند كه نبود مطالعات همه جانبه مي تواند مشكلات زيادي در اين زمينه ايجاد كند.

وي همچنين محاسبه هزينه- فايده در مورد احداث سدها را ضرورتي اجتناب ناپذير مي داند و تاخير در بهره برداري از كانال هاي آبياري و ناكافي بودن مطالعات ژئوتكنيكي و شناسايي گسل ها را باعث هدر رفتن آب هاي مخازن سدها برمي شمارد. او همچنين معتقد است: هدايت روان آب هاي سطحي و بارش هاي شديد براي نفوذ دادن آن ها به داخل زمين و در واقع انجام فعاليت هاي آبخيزداري و آبخوان داري بسيار مهم تر و مفيدتر از ساخت سدهاي بزرگ است.

خراسان شمالي، وجود ۵سد بزرگ و ۱۰ سد در دست مطالعه
مسئولان وزارت نيرو اعلام كرده اند حدود 90 درصد از آب مخازن سدها را در اختيار بخش كشاورزي قرار مي دهند. با اين حال، تكميل نشدن شبكه هاي آبياري و كانال هاي انتقال آب و مزارع و نيز بازده بسيار پايين بخش كشاورزي در استفاده بهينه از اين آب گران قيمت كه هيچ گاه بيشتر از 38 درصد نبوده است، انگشت اتهام را به سوي اين بخش از اقتصاد كشور نشانه رفته است.

با اين وجود مدير آب و خاك سازمان جهاد كشاورزي خراسان شمالي در اين زمينه معتقد است: طرح هايي مثل سامان دهي اراضي كشاورزان، احداث شبكه هاي آبياري، تجهيز و مدرن سازي اراضي پاياب سدها و به كارگيري شيوه هاي نوين آبياري مي تواند بحران آبي را كه در حال حاضر گريبان گير كشور ماست، كنترل كند.

غلامرضا حجي پور مي گويد: ما معتقديم هم زمان با ساخت سدها بايد فعاليت هاي آبخيزداري در بالادست حوضه آبريز انجام شود تا از فرسايش خاك و افزايش رسوبات مخزن سد پيش گيري شود. در كنار اين مسئله هم بحث شبكه آبياري را بايد ادامه داد كه اين مسئله در مورد سدهاي جديد رعايت مي شود.

وي همچنين ضمن اشاره به وجود 5 سد بزرگ در استان و 10 سد در دست مطالعه مي افزايد: ديگر در استان جايي براي ساخت سدهاي بزرگ نداريم و حال بايد اولويت را بر احداث كانال ها، احيا و بازسازي قنات ها، احداث استخرهاي ذخيره آب، تجهيز و نوسازي اراضي و عمليات آبخيزداري گذاشت و از اين طريق به سمت كشاورزي مكانيزه پيش رفت.

مدير آب و خاك سازمان جهاد كشاورزي استان سهم بخش كشاورزي خراسان شمالي از سدهاي احداث شده در استان را معادل 163 ميليون مترمكعب مي داند و اظهار مي دارد: شبكه هاي 3 و 4 آبياري سدهاي بارزو شيروان، بيدواز اسفراين و شيرين دره كه به منظور انتقال آب به مزارع از سوي جهاد كشاورزي احداث مي شود، هنوز در دست اجراست و به بهره برداري نرسيده است.

وي همچنين سد چري فاروج و شورك شيروان را نيز 2 مورد مي داند كه هنوز شبكه هاي 3 و 4 آن ها اجرايي نشده است. هرچند كه سد شورك هنوز حتي آب گيري هم نشده و در واقع دچار كم آبي ناشي از مكان يابي اشتباه شده است.

حجي پور همچنين چندين روستاي كوچك و بزرگ را در پايين دست سدهاي بارزو يا شيرين دره نام مي برد كه پس از ساخته شدن اين سدها دچار كم آبي و خشكسالي شده است.

وي در ادامه به خشك شدن چندين رشته قنات قديمي در حوضه سد بيدواز اسفراين هم اشاره و احتمال تاثيرپذيري اين مسئله را از سد بيدواز به طور تلويحي تاكيد مي كند؛ هر چند كه بلافاصله از كمبود اعتبارات براي مطالعات دقيق در اين خصوص گلايه مي كند.

مدير آب و خاك سازمان جهاد كشاورزي استان همچنين بر اين باور است كه با هزينه صرف شده براي ساخت يك سد نسبتا بزرگ مي توان 10 تا 15 بند كوچك و بزرگ ساخت. وي تاثيرات آن ها را در حفظ منابع آبي و روان آب هاي سطحي بسيار بيشتر از سدهاي مخزني بزرگ مي داند و براي اثبات اين گفته خود به آماري استناد مي كند كه از فراواني تبخير آب در ايران به اندازه 3 برابر ميانگين جهاني و نيز ميزان بارندگي پايين و در غير فصل بودن بارش هاي جوي در كشور تا يك سوم ميانگين جهاني حكايت دارد.

سدسازي يا آبخيزداري؛ اولويت با كدام است؟
ما اگر بخواهيم كشاورزي پايدار، صنعت پويا، مهار سيلاب ها و كنترل رسوبات و فرسايش خاك را داشته باشيم، بايد به آبخيزداري بها بدهيم. اين ها گفته هاي مدير آبخيزداري اداره كل منابع طبيعي خراسان شمالي است كه البته سدسازي و آبخيزداري را نه در مقابل يكديگر، بلكه مكمل هم مي داند.

محمداكبرپور در اين باره مي گويد: بيشتر گستره خراسان شمالي از نظر اقليمي در ناحيه خشك و نيمه خشك جاي مي گيرد و توزيع نامناسب مكاني و زماني بارندگي و نيز فقر پوشش گياهي و در نتيجه سيلاب هاي مخرب از ويژگي هاي اين مناطق است.

وي آبخيزداري را مجموعه اقداماتي مي داند كه با كنترل ميزان فرسايش خاك، هجوم رسوبات به مخازن و جلوگيري از وقوع سيلاب هاي شديد باعث تعديل شرايط خشكسالي و جلوگيري از بحراني شدن دشت ها از نظر منابع آبي مي شود؛ هرچند كه نتايج آن در بلند مدت ظاهر مي شود.

وقتي از وي در مورد تاثيرات زيان بار احداث سدهاي بزرگ بر عرصه هاي طبيعي مي پرسم، در پاسخ مي گويد: انسان ها در مواجهه با طبيعت بايد سعي كنند آثار تخريبي خود را به حداقل ممكن برسانند و اين كار هم با به كارگيري علم روز ممكن مي شود.او اضافه مي كند: آبخيزداري در واقع مكمل سدهاست، چون مانع تجمع رسوبات در مخازن و صرف هزينه هاي بسيار براي انجام لاي روبي سدها مي شود و از اين طريق از ورود سالانه 250 ميليون مترمكعب رسوبات به مخازن سدها جلوگيري مي شود.

اكبرپور همچنين وضعيت بحراني فرسايش خاك و دشت هاي استان را نيازمند توجه بيش از پيش مسئولان به آبخيزداري مي داند و مي گويد: با انجام آبخيزداري مي توان سالانه بيش از 100 ميليارد مترمكعب از نزولات جوي را حفظ و ذخيره سازي و به علاوه از وقوع سيلاب ها پيش گيري كرد.قائم مقام اداره كل منابع طبيعي استان همچنين بهره گيري از سدهاي زيرزميني را مسئله جديدي در دنيا مي داند كه در كشور ما نيز مطرح شده است و از مطالعه يك مورد از سدهاي زيرزميني كه در اصل در دل طبيعت پنهان بوده و تنها با اندكي دخالت انسان تكميل مي شود، خبر مي دهد؛ سدهايي طبيعي كه ديگر مشكلاتي نظير تبخير شديد آب ها يا افت سفره هاي زيرزميني را در پي نخواهد داشت.

سدسازي ضرورتي انكارناپذير
آيا قبول داريد كه سدسازي نوعي فعاليت بيابان زاست؟ اين نخستين پرسشي است كه از مديرعامل شركت سهامي آب منطقه اي خراسان شمالي مي پرسم. سوالي كه باعث مي شود جواب بگيرم: اين يك بحث روشنفكرانه است كه منشاء آن هم آمريكاست.

محمد علايي همچنين سدسازي را پديده اي مي داند كه به هر حال در نظام طبيعي اطراف ما دست اندازهايي را موجب مي شود و نمي توان آن را به طور مطلق، خير يا شر ناميد.

وي سپس ادامه مي دهد: از 60 هزار سد بزرگ جهان حدود 15 هزار مورد از آن ها در آمريكا ساخته شده است و ما در اين ميان تنها 250 سد در كشور داريم. حالا آن ها آمده اند و 15 سد خودشان را كه عمر مفيد آن ها نيز به پايان رسيده بود، تخريب كرده اند ولي ما نبايد به اشتباه بيفتيم. هرچند كه به او يادآوري مي كنم اين تعداد سدهاي تخريب شده، نه 15 مورد كه نزديك به 400 مورد بوده است و تخريب آن ها نيز به دليل تاثيرات نامطلوب زيست محيطي آن ها صورت گرفته است، ولي علايي ترجيح مي دهد در مورد فوايد احداث سدهاي منطقه توضيح بدهد: در حوضه گرگان رود و جنگل گلستان در چند سال متوالي سيلاب هاي شديدي رخ داد كه با خسارت هاي مالي و جاني فراواني همراه بود.

اكنون نيز چنان چه سد شيرين دره نبود، در هنگام سيلاب امسال و سال گذشته بايد در آن جا عزاي عمومي اعلام مي شد! ولي حالا اين منطقه آب مازاد هم دارد و اين آب براي آن ها خرمي و آباداني به همراه داشته است.

وي اضافه مي كند: در منطقه اي مثل دشت يا گلمن دره براي مهار سيلاب ها به هيچ وجه با آبخيزداري نمي توان به نتيجه رسيد و حتما بايد سدهايي براي اين منظور ساخته شود. وي همچنين ادعاي خشك شدن قنات ها به دليل احداث برخي سدها مثل بيدواز را تكذيب مي كند و مي گويد: در اين ناحيه چون آب مورد نياز اراضي كشاورزي پاياب سدها از داخل رودخانه منتقل مي شود، حتي رودخانه فصلي نيز تبديل به رودخانه اي دايمي شده است و خشك شدن اين قنات ها احتمالا به دليل مرمت نشدن يا مشكلات ديگري بوده است. مديرعامل شركت سهامي آب منطقه اي خراسان شمالي همچنين خواستار مديريت يكپارچه منابع آب مي شود و استان ما را به لحاظ احداث كانال هاي انتقال آب سدها در جايگاه خوبي در سطح كشور مي داند. اين گفته ها در حالي است كه به دليل به پايان نرسيدن شبكه هاي مزارع كه احداث آن ها با جهاد كشاورزي است، آب سدهاي استان هنوز به زمين هاي كشاورزي نرسيده است.با اين حال علايي بعضي از سدهاي احداث شده در كشور را به دليل مكان يابي نامناسب يا مطالعات ناكافي و مشاوره هاي غلط، دچار مشكلاتي مي داند و البته سد شورك شيروان را نيز جزو اين دسته از سدها مي داند و از پي گيري هاي قضايي در مورد مشاوران وقت خبر مي دهد.وي همچنين از مقاومت شركت متبوع خود در برابر درخواست هاي فراوان مردم و مسئولان استان براي احداث چندين سد در مناطقي از استان كه از توجيه فني و اقتصادي بي بهره هستند، به عنوان سندي بر انجام مطالعات دقيق علمي در اين زمينه سخن به ميان مي آورد.

اثرات مثبت سدسازي بر محيط زيست
معاون عمراني استاندار خراسان شمالي هم مي گويد: احداث سد در منطقه و ايجاد آن بر محيط زيست تاثير مثبت مي گذارد اما مشكل ممكن است در پايين دست سدها بر اثر تخريب به وسيله آب سيلاب هاي جاري برگردد.طالب زاده اظهار مي دارد: اين مشكل فقط در مورد سدها وجود ندارد و دشت ها و رودخانه هاي جاري را نيز دربرمي گيرد، مانند دشت جاجرم كه با توجه به خشكسالي و نبود بارندگي مناسب در آب هاي زيرزميني در محيط زيست تاثير منفي دارد.وي خاطرنشان مي كند: براي رفع اين مشكل بايد آب جاري و روان آب هاي دائم رودخانه هايي كه سد برروي آن ها قرار دارد را در رودخانه جاري كرد تا از به وجود آمدن عوامل منفي در تغذيه آب هاي زيرزميني و دشت ها جلوگيري كرد.وي تصريح مي كند: چنان چه ميزان بارش همين طور باشد به طور قطع در پايين دست سدها با مشكل زيست محيطي مواجه خواهيم شد.
يکشنبه 22 دي 1387

این صفحه را در گوگل محبوب کنید

[ارسال شده از: خراسان]

[مشاهده در: www.khorasannews.com]

[تعداد بازديد از اين مطلب: 177]