گفت وگو با دكتر معصومي، پژوهشگر و نويسنده مقدمه اي بر پژوهشي درباره اساطير

واضح آرشیو وب فارسی:مردم سالاری: گفت وگو با دكتر معصومي، پژوهشگر و نويسنده مقدمه اي بر پژوهشي درباره اساطير
مدت زماني از انتشار «مقدمه اي بر اساطير و آيين هاي باستاني جهان» نوشته غلا مرضا معصومي، پژوهشگر و كارشناس آثار تاريخي و باستاني ايران نگذشته كه با وي درباره اين كتاب كه قرار است مقدمه اي بر حدود 16 جلد كتاب باشد به گفت وگو نشستيم. «اساطير و آيين هاي باستاني جهان» مجموعه اي است كه حدود 47 سال از عمر معصومي را به خود اختصاص داده است و حالا اين مجموعه تقريبا به پايان خود رسيده است. معصومي با آن چهره خندان و صميمي در گفت وگويش ما را به دل تمام كاوش هايي مي برد كه خود طي اين سال ها با آنها زيسته است.
غلا مرضا معصومي متولد همدان است اما به گوشه گوشه اين سرزمين دل بسته است و هر جا كه فرصتش فراهم بوده به تحقيق و پژوهش پرداخته است. از تپه باستاني حسنلو در آذربايجان غربي گرفته تا معبد آناهيتا در كنگاور تا سيراف كه تعلق و دلبستگي خاصي به آن دارد. شايد صحبت هاي معصومي درباره سيراف و مردمش آميخته با نوعي عشق باشد اما هر چه هست معصومي شيفته تحقيق است و به گفته خودش از تمام لحظه هاي عمرش استفاده كرده و لحظه اي را هدر نداده است.
غلا مرضا معصومي همچنين در كابينه شهيد رجايي سرپرستي موزه ايران باستان و مركز باستان شناسي ايران را به عهده مي گيرد وخود مي گويد در آن زمان يكي از باستان شناسان عمده كشور بودم. در آن زمان كارهاي بسياري انجام گرفت كه بازگشت حدود پنج هزار شي» عتيقه به موزه از آن جمله است. گفت و گوي ما با معصومي بعد از انتشار «مقدمه اي بر اساطير و آيين هاي باستاني جهان» در ساختمان جديد پژوهشگاه فرهنگ و هنر اسلا مي صورت گرفت. اين گفت و گو را مي خوانيد:
از خودتان بگوييد...
من در سال 1338 از دانشگاه تهران در رشته تاريخ و هنر و باستانشناسي فارغ التحصيل شدم. در اين زمان ( در مقطع فوق ليسانس) مقاله اي راجع به اساطير نوشتم. خدا رحمت كند كلنل علي نقي وزيري، استاد هنر ما بود و من تزم را درباره اساطير از ايشان گرفتم. دانشيار ايشان هم دكتر سيمين دانشور بود كه تز من را سرپرستي مي كرد. در آن زمان تز من بهترين شناخته شد. از همان موقع ( سال 40) شروع به تكميل اين تز در ايران و خارج ايران كردم. در تمام موزه هاي دنيا، دانشگاه ها، كتابخانه هاي بزرگ، دست به بررسي هاي فراواني براي اين مساله زدم و نتيجه اين بررسي ها در 5 جلد كتاب آماده شد. در سال 1372 بود كه در حوزه هنري آقاي رجبي پيشنهاد كردند كه اين كتاب ها چاپ شوند و من با كمال ميل كتاب ها را براي چاپ به ايشان دادم.
اين كتاب ها در هيات تحريريه بررسي شدند و ايشان در نهايت توصيه كرد من تحقيقات بيشتري در اين زمينه انجام دهم و قرار شد نتيجه اين تحقيقات به صورت دايره المعارفي منتشر شود. ايشان هم قول دادند كه نيرو در اختيار ما بگذارند اما متاسفانه چنين چيزي انجام نشد.
ما اين 5 جلد كتاب و تعدادي كتاب ديگر را براي بررسي، فيش نويسي كرديم و حدود 1132 جلد كتاب خارجي براي اين كار ترجمه شد. چنين چيزي در رفرنس هايي كه بعدها در اين آثار ديده مي شود خلا صه اينكه الا ن حدود 48 سال است كه روي اين مجموعه دايره المعارف كار مي كنم. مجموعه اي كه چكيده عمر و جواني من است.
چرا اينقدر دير؟ شما اشاره كرديد كه چهل و اندي سال است كه روي اين اثر كار مي كنيد!
فرصت نشد. هدف اصلي من طي اين سالها چاپ و انتشار اين مجموعه بوده و فعاليت ها و آثار ديگر در حاشيه اين كار انجام شده است. شايد دليل اصلي اينكه اين همه سال به طول انجاميد، اين بود كه من مي خواستم يك تحقيق كامل انجام دهم. هيچ وقت قصد نداشتم كارم خلا صه، فوري و ناقص باشد. من در تمام تحقيقاتم سعي ام اين است كه واقعيت ها را منعكس كنم. شايد باور نكنيد در طول تحقيقاتي كه در سيراف داشتم از خرد و كلا ن و بزرگ و كوچك مرا مي شناختند.
كتاب دايره المعارف اساطير و آيين هاي باستاني قرار است در چند جلد منتشر شود؟
چيزي كه الا ن توسط سوره مهر در 360 صفحه منتشر شده در واقع مقدمه اي است بر 16 جلد اين مجموعه كه قرار است در آينده منتشر شود البته اين مقدمه خود به نوعي كتاب مستقلي است. بيشتر مطالب مجموعه از كتابها، و عكس ها بيشتر از اينترنت تهيه شده است. بخش اعظم كار ترجمه از آثار خارجي است. اطلا عات موجود براساس حروف الفبا تنظيم شده و اطلا عات جامعي در مورد خدايان و الهه ها در اقوام مختلف در خود دارد. حرف «الف» حدود دو جلد را در بر مي گيرد و حرف «آ» يك جلد مجموعه خواهد بود. بقيه هم به همين ترتيب امكان ندارد كسي حرف «آ» و «الف» را بخواند و دنبال جلدهاي ديگر آن نباشد.
مجموعه در حال حاضر در چه مرحله اي است؟
تمام اطلا عات يك بار خوانده و ويرايش شده اما ويراستاري نهايي هنوز انجام نشده است. انتشار كل مجموعه احتمالا حدود 5 سال به طول خواهد انجاميد. اين كتاب يك كتاب تحقيقي است و بيشتر به كار محققان و دانشجويان مي آيد. در مقدمه توضيحاتي آمده كه روشنگر مجموعه است:
«سخن گفتن درباره اساطير و آيين هاي باستاني بسيار دشوار است. زيرا آيين هاي كهن با اساطير عجين شده اند و اين به آن معناست كه بشر از آغاز با اسطوره مي زيسته است. اسطوره ها تصاويري از چگونگي زندگي انسان هاي انديشمند كهن را در جنبه هاي گوناگون از زمان هاي دور به زمان ما آورده ودر دسترس ما قرار مي دهند»
«هر كجا كه تاريخ و باستان شناسي خاموش مي ماند اسطوره ها سخن مي گويند و حقايق تلخ و شيرين را بر ما آشكار مي كنند.» مي توان گفت: «اساطير يادآور سرگذشت مينوي و قدسي بوده و راوي وقايع مهم و خلقت هاي زيباي دنياي باستان است كه تاريخ از بيان آنها عاجز است.»
«پژوهش و كنكاش در اساطير و شناخت آنها سبب مي شود كه بشر به مراحل پيشرفت و آگاهي خود در ادوار مختلف واقف شده و فاصله ميان توحش و تمدن را پر كنند تا به ستايش خداي يگانه برسد.»
اسطوره ها چگونه مي توانند انسان امروز را به سوي خدا راهنمايي كنند.
ببينيد پيامبران بني اسرائيل انسان ها را راهنمايي مي كردند تا به عقيده نياكانشان كه يكتاپرست بودند، برگردند. در واقع اينها كار مهمي نمي كردند بلكه فقط مي خواستند پيروان خود را به عقيده نياكانشان برگردانند. تحقيقات باستان شناسان هم دلايل قانع كننده اي براي اثبات اين مدعا دارد. دكتر «لانگدون» بزرگترين خط شناس دوره باستان كه تحقيقات فراواني در آيين هاي ابتدايي بشر انجام داده، در كتاب «افسانه هاي سامي» مي نويسد: «يكتاپرستي قديمي ترين عقيده ديني بشر بوده است.» در واقع اينها از روي خطوط و نوشته ها پي به وجود چنين يافته هايي مي برند.
ايشان مي گويد: به عقيده من تاريخ قديم ترين اديان بشر نمودار تنزل سريع بشر از يكتاپرستي به پرستش افراطي خدايان متعدد و ارواح پاك و پليد مي باشد.
در كتاب به اسطوره هاي متعددي اشاره كرده بوديد. اگر بخواهيد يك تقسيم بندي كلي داشته باشيد ما چند نوع اسطوره در جهان داريم؟
ما اسطوره هاي آئيني، خاستگاهي، اعتباري و شخصيتي و فرجامي داريم. ماه، آب، گياهان، باروري زنان، مار ... همه جزو اسطوره هاي آئيني است.
راجع به رمزپردازي مار، باروري آن و بسياري موارد ديگر اسطوره هاي گوناگوني در اقوام مختلف وجود دارد.
اسطوره هاي آييني غالبا از كاخ ها و معابد شهرهاي كهن گرفته شده و گوياي راه كارهاي آييني است كه كاهنان معابد، كارگزاران آن بودند.
اين كارها توسط كاهنان انجام مي شد و با اوراد و كلام همراه بود. اسطوره هاي كيشي شرايط ويژه اي را توصيف مي كنند.
برخي از اعياد جزو اين اسطوره ها هستند و كاركردشان در جهت تداوم آن شرايط است.
اسطوره هاي خاستگاهي بيشتر به خاستگاه وعلت امور بر مي گردند.
اسطوره هاي اعتباري و شخصيتي دنبال ايجاد اعتبار و شخصيت براي قهرمانان و مكان هاست. نمونه آن رستم، گيل گمش، آشيل، رمولوس، رموس و... هستند. رمولوس و رموس دو قلو و فرزندان «مارس» بودند. مادرشان «رئاسيلويا» بوده و از شير گرگ تغذيه مي كنند. اينها بزرگ مي شوند و رم را بنا مي كنند.
كدام يك از اين اسطوره ها بين اقوام مختلف در جهان مشترك هستند و آيا مي توانيم بگوييم يك سري اسطوره ها فراگيرتر از بقيه هستند؟
اسطوره هاي فرجامي تقريبا در بين همه اقوام وجود دارند. اين اسطوره بيشتر به مسائلي چون مرگ، زندگي و عاقبت و فرجام انسان ها مربوط مي شوند. اين اسطوره روايت احوال و اوضاع جهان پس از مرگ و رستاخيز جهان است. روايت بهشت، جهنم، رستاخيز در اديان و اقوام مختلف. در كتاب همه اين روايت ها در نزد اقوام گوناگون آورده شده و حتي به مقايسه آنها پرداخته ام.
چرا فرجامي؟
اسطوره فرجامي همانطور كه اشاره كردم به سرنوشت انسان ها، مرگ و رستاخيز مي پردازد و طبيعي است اين مساله براي همه اقوام مهم بوده باشد. انسان هميشه نسبت به مرگ و سرگذشت خود بعد از مرگ كنجكاو است و دغدغه اش بوده است.
اسطوره دقيقا چيست؟ برخي معتقدند اسطوره ها زنده اند. به نظر شما شرط لازم و كافي براي اينكه چيزي را اسطوره بدانيم چيست؟
اسطوره چيزي است كه در فهم انسان نمي گنجد. اسطوره گاه درمورد انسان هاي زنده هم به كار مي رود. يعني انساني گاه اينقدر خوب است كه قابل توجيه نمي باشد. ما رستم را هم اسطوره مي ناميم گرچه فردوسي مي گويد: كه رستم يلي بود در سيستان - منش كرده ام رستم داستان.
از نظر ما رستم اسطوره است، سهراب اسطوره است. سياوش هم اسطوره است. سياوش از اين نظر اسطوره است كه انسان پاكي بوده است.
در فهرست كتاب هيچ اشاره اي به اين اسطوره ها نشده است.
در مقدمه اشاره اي نشده است. چرا كه فكر كردم خيلي ها با آن آشنايي دارند. اما در خود كتاب در جلدهاي بعدي همه اين اسطوره ها به طور مفصل معرفي و بررسي شده اند.
بعد تاريخي مساله چقدر در تعاريفي كه از اسطوره صورت مي گيرد، موثر است؟
در جايي كه تاريخ سكوت مي كند و نمي تواند چيزي بگويد اسطوره عرض اندام مي كند. حتي باستان شناسي در مقابل اسطوره چيزي براي گفتن ندارد. باستان شناسي است كه تاريخ را مي سازد اما اسطوره است كه تاريخ و باستان شناسي را تحت الشعاع قرار مي دهد.
از فعاليت در كابينه شهيد رجايي بگوييد.
آن زمان من سرپرستي موزه ايران باستان را به عهده داشتم. خاطرات زيادي از همكاري با رجايي دارم. ما همسايه بوديم و صميمي. رجايي مرد بزرگي بود. خدا روحش را شاد كند. در آن زمان كه در كابينه وي بودم يك نمايشگاه قرآن برپا كرده بوديم كه شهيد رجايي به دليل مشغله كاري نمي توانست در آن شركت كند اما به درخواست من شركت كرد و...
در آن زمان عمده فعاليت هايتان چه بود؟
در آن زمان من كارشناس ارشد باستان شناسي بودم و در بيشتر حفاري هاي باستان شناسي حضور داشتم و حدود 35 سال در اين حوزه كار كردم و به جرات مي گويم يكي از باستان شناسان عمده آن زمان بودم. در خيلي از اين حفاري ها با هيات هاي خارجي همكاري داشتم. حفاري در كنگاور، حسنلو و...
علاوه بر اينها من درحوزه مردم شناسي تحقيقات گسترده اي داشته ام. پژوهشي هايي درباره «فال و فالگيري»، «عروسي در ايل كلهر». خوب است بدانيد من از ابتدا در موزه مردم شناسي راجع به فولكلور كار مي كردم. از سال 38 در اين موزه استخدام شدم. همان زمان به همراه هياتي به آذربايجان رفتم و تحقيقات مفصلي را درباره فولكلور در آن جغرافيا شروع كرديم. اغلب اين پژوهش به صورت مقاله با تصوير (در نشريات مختلفي) چاپ شده اند.
اشاره اي هم به آثار و تاليفات و سمينارهايي كه در آنها شركت كرده ايد، داشته باشيد.
همانطور كه مي دانيد من در سمينارهاي متعددي حضور داشته ام. برخي از آنها عبارتند از: پنجمين كنگره هنر و باستان شناسي ايران در سال 1347، سومين كنگره تاريخ در آبان ماه 1353، ششمين كنگره تحقيقات ايراني در سال 54 در دانشگاه تبريز، هفتمين كنگره تحقيقات ايراني در سال 55 و...
من همچنين در مدرسه عالي جهانگردي، دانشگاه بهشتي، تهران، شاهد، فارابي و... تدريس كرده و هنوز هم با برخي از اين دانشگاه ها ارتباط دارم.
«شتر زرين»، «شيشه و تاريخ شيشه در جهان و ايران»، «نقش عقاب دوره هخامنشي بر كاشي لاجوردي»، «شاهكاري از 29 قرن پيش»، «لوح حمورابي» و... عناوين برخي از مقالات من در حوزه هاي نامبرده است.
در حال حاضر هم سه كتاب در دست چاپ دارم. يكي مربوط به سرگذشت زن با عنوان «سرگذشت زن از آغاز تا امروز»، كتابي درباره «بيستون و كرمانشاهان» و اثر ديگرم كه راجع به «مفرغه هاي لرستان» است.
شنبه 21 دي 1387

این صفحه را در گوگل محبوب کنید

[ارسال شده از: مردم سالاری]

[مشاهده در: www.mardomsalari.com]

[تعداد بازديد از اين مطلب: 113]