نويسنده:غلامرضا جمشيديها-عليرضا قباديتحليل جامعه شناختي از مراسم و مناسك ديني با تأكيد بر مراسم عاشورا

واضح آرشیو وب فارسی:فارس: نويسنده:غلامرضا جمشيديها-عليرضا قباديتحليل جامعه شناختي از مراسم و مناسك ديني با تأكيد بر مراسم عاشورا
خبرگزاري فارس:اين مقاله با توجه به برخي از ويژگي‌هاي منحصر به فرد مراسم و مناسك ديني در كشور ما ازجمله قدمت، گستردگي، تنوع، پويايي و تأثيرگذاري فرامكاني و زماني مراسم و مناسك ديني با انتخاب مراسم عاشورا، به عنوان يك كنش جمعي مذهبي، در پي بررسي آثار، مناسبات اجتماعي و كاركردهاي آن است.

هيچ جامعه شناخته شده‌اي نيست كه در آن نوعي از دين وجود نداشته باشد. دين در بسياري از جوامع جزء بنيادي و اساسي از فرهنگ است كه هنجارآفريني و نقش‌آفريني مهمي در حيات اجتماعي انسان ايفا مي‌كند. دين تركيبي از باورها و اعمال است. مراسم و مناسك از اعمال ديني است كه بخش گسترده‌اي از كنش‌هاي اجتماعـي ما را شكل مي‌دهند. تـنوع، گستردگي، پـويايي، تأثير فـرا زمـان و مكان، از جمله ويژگي‌هاي مراسم و مناسك ديني در فرهنگ جامعه ماست.
مراسم عاشوراي حسيني يكي از باشكوهترين و عظيم‌ترين مراسم در كشور ماست كه با گذشت بيش از هزارسال هنوز هـم به صورت زنـده و پويا در حيـات اجتماعي ما جريان دارد و منشأ تحولات و هنجارآفريني فراواني در كنش‌هاي فردي و اجتمـاعي شده است. از آن جا كه بقا و ماندگاري هر عنصـري در نظام فرهنـگي به كاركردهايي بستگي دارد كه براي نظام اجتماعي انجام مي‌دهد، بررسي برخـي از كاركردهاي اجتماعي مراسم عاشورا كه سبب ماندگاري آن در نظام فرهنگي كشور ما شده است، موضوع مقاله حاضر را تشكيل مي‌دهد.
واژگان كليدي: مراسم، مناسك، كنش اجتماعي، مراسم عاشورا، كاركردهاي اجتماعي.
مقدمه
براي تحليل هر موضوع، گاهي موضوع را تجزيه و اجزاي تشكيل‌دهنده آن را مطالعه مي‌كنند و گاهي با حفظ پيوستگي اجزا و عناصر آن را مورد بررسي قرار مي‌دهند. در مطالعه جامعه‌شناختي با رويكرد كاركردگرايي با تكيه بر طريقه دوم سعي ميشود ماهيت درهم تنيده يك نظام اجتماعي را در كليتش درك نمايند. از اين رو با حفظ پيوستگي كليت اجزا و عناصر به دنبال بررسي يك فعاليت اجتماعي هستند كه موجبات تطابق و سازگاري اجزاي مختلف ساختار را فراهم مي‌سازد. كاركردگرايان، جامعه را شبكه سازمان‌يافته‌اي از گروههاي در حال تعاون و همكاري تصور مي‌كنند كه اعضاي آن از قوانين و ارزشهاي مشتركي تبعيت مي‌كنند.

جامعه‌شناسان دين كه در پي بررسي مناسبات دين و جامعه، شناخت انديشه‌ها، سازمانها، نهادها، مناسك و شعاير ديني هستند ضمن توجه به تأثيرگذاري دين در نظام اجتماعي و كنش‌هاي فردي و اجتماعي، به نقش و كاركردهاي اجتماعي باورداشت‌ها و عملكردهاي ديني مي‌پردازند. دين از دو ركن مشترك و اساسي باورها و اعمال تشكيل شده است. باورها وضعيتي از عقايد و اعمال شيوه‌اي از كنش اجتماعي است. بخشي از كنشهاي ديني كه مراسم و مناسك هستند، جزء لاينفك و مهم دين محسوب ميشوند كه مي‌تواند منشأ تحولات فراواني در عرصه حيات اجتماعي باشند. به عقيدة برخي ازجامعه‌شناسان براي فهم جامعه‌شناسي دين، شعاير و آداب از اهميت بيشتري برخوردارند. نظر به چنين اهميتي، اين مقاله با توجه به برخي از ويژگي‌هاي منحصر به فرد مراسم و مناسك ديني در كشور ما ازجمله قدمت، گستردگي، تنوع، پويايي و تأثيرگذاري فرامكاني و زماني مراسم و مناسك ديني با انتخاب مراسم عاشورا، به عنوان يك كنش جمعي مذهبي، در پي بررسي آثار، مناسبات اجتماعي و كاركردهاي آن است. در اين راستا دو هدف اساسي را پيگيري ميكنيم:
1. شناخت و اهميت مراسم عاشورا به عنوان نمادي از مراسم جمعي و عنصري از نظام فرهنگي؛
2. شرح و توصيف كاركردهاي مورد آزمون در يك پيمايش تجربي.

اهميت موضوع
اهميت بررسي برخي مسائل اجتماعي در برخي از جوامع بيش ازضرورت مطالعاتي صرف است بررسي مراسم ومناسك ديني يكي از آنهاست باتوجه به اهميت اين موضوع و عدم توجه محققين به اين مهم اين مقاله به طور مشروح به اين موضوع مي‌پردازد.

قرآنكريم آداب و شعائر ديني را جزء خصوصيات همة اديان و يكي از قديمي‌ترين سنت‌هاي فرهنگي در هر جامعه مي‌داند. به تعبير قرآن كريم «لِكُلّ اُمَةٍ جَعَلْنا مَنْسَكاً هُمْ ناسِكوه: براي هر امتي عبادتي قرار داديم تا آن عبادت را انجام دهند.»[1] چنانچه مردم‌‌شناسان نيز تأكيد دارند هيچ جامعه شناخته شده‌اي نيست كه در آن نوعي مراسم و آيين‌هاي ديني وجود نداشته باشد. گيدنز معتقداست: «اساسي‌ترين تحولات فكري از جمله تصور زمان ومكان نخستينبار بر حسب مقولات مذهبي تعريف شدند. براي مثال مفهوم زمان در آغاز از شمارش فواصل موجود بين مراسم ديني به وجود آمدند».[2] اهميت مطالعه مراسم ومناسك محدود به جامعه‌شناسي نيست. ولي رويكرد حاضرمحدود به نگاه جامعه‌شناختي به مراسم ومناسك خواهد بود. دين بخش مهمي از فرهنگ وتركيبي از باورها وكنش‌ها است. اگر چه مطالعه جنبه‌هاي اعتقادي دين تا اندازه‌اي موجه است ولي چنانچه كه برخي از جامعه‌شناسان نيز به آن اشاره نموده‌اند براي فهم جامعه‌شناسي دين مطالعه شعائر ومناسك ديني از اهميت ويژه‌اي برخوردار است. رابرتسون اسميت[Robert sonsmith] از مردم‌شناساني است كه قبل از دوركيم[Emile Durkheim] به نقش مراسم ديني بيش از باورهاي ديني تأكيد داشت. او معتقد بود عملكردهاي مذهبي از باورداشتهاي مذهبي بيشتر اهميت دارند. رادكليف براون[Radcliffe-Brown] از ديگر مردم شناساني است كه اعتقاد دارد براي شناخت دين بايد به مناسك ديني توجه كرد.[3] علاوه بر مردم‌شناسان، جامعه‌شناسان نيز به اين موضوع توجهي خاص داشتند. مطالعات يواخيم واخ[Joachim wach]، اميل دوركيم و... به عنوان بانيان جامعه‌شناسي خود گواه خوبي در اين زمينه مي‌باشد.

در ميان جامعه‌شناسان اسلامي ابن‌خلدون كه برخي از محققين او را پدر جامعه‌شناسي مي‌دانند، به نقش آيين‌ها و آداب ديني توجهي خاص داشت. در اعتقاد ابن‌خلدون آيين ديني، هم‌چشمي و حسد به ديگران را كه در ميان خداوندان عصبيت يافت مي‌شود، زائل مي‌كند و وجهه را تنها به سوي حق و راستي متوجه مي‌سازد.[4] اودي[Odi] از جامعه شناسان كاركردگرا اعتقاد دارد نظم اجتماعي از طريق آيين‌هاي ديني استوار مي‌شود. يواخيم واخ مي‌گويد مطالعه مراسم ومناسك به هيچ وجه از زمينه‌هاي اعتقادي دين كم‌ارزش‌تر نيستند. دوركيم، مناسك را براي زندگي اخلاقي همانقدر ضروري مي‌بيندكه خوراك براي رشد و نگه داشت جسم ضرورت دارد.[5]

از سوي ديگر شركت در مراسم و مناسك در دنياي جديد را بايستي با تأملاتي خاص نظر كرد. هميلتون[Malcolmhomilton] ميگويد: « اين را ديگر نمي‌شود در جامعه جديد پذيرفت كه شركت‌كنندگان در مناسك بدون كمترين اطلاع از نسبت عملكردشان و با انگيزه‌هاي يكسره متفاوت اين مراسم را برگزار كنند. لااقل در دين اسلام و با مشاهداتي كه انجام گرفته اين فرض منتفي است.»[6]
لذا چنين به نظر ميرسد در جامعه جديد مراسم و مناسك بدون برخورداري از درجه مطمئني از نظام اعتقادات قادر به ادامه حيات نيستند و بايد اعتقادات و انجام فرايض ديني را به مثابه يك كل واحد به حساب ‌آورد. اكثر تفسيرهاي قابل قبول تفسيرهايي هستند كه مسائل نظري و عملي در دين را به مثابه مقوله واحدي مي‌بينند كه به طور جدايي‌ناپذير به هم مرتبط هستند. بنابراين يك بخش بسيار مهم از دين همان مراسم و مناسك ديني است.

ولي آنچه كه مراسم و مناسك را در حيات اجتماعي جامعه ما از ديگر جوامع متمايز مي‌سازد، نه وجود مراسم ومناسك، بلكه ويژگيهايي از جمله گستردگي، تنوع، قدمت، تداول، تأثيرگذاري، هنجارآفريني و نقش‌آفريني آنها در كنشهاي فردي و اجتماعي و ... است. تا آنجا كه مي‌توان گفت كمتر فعاليت اجتماعي به وسعت مراسم ومناسك ديني در حيات اجتماعي، سياسي و ... ما حضور داشته و تأثيرگذار است. به طور خاص مراسم ومناسك دركشور ما، به دلائل زير از جايگاه مطالعاتي ويژه‌اي برخوردار ميباشد:

1- قدمت، گستردگي، تنوع و تداول
تقريباً قدمت برگزاري مراسم ومناسك دين اسلام در ايران به اندازه عمر خود اسلام است. ايرانيان از زمان پذيرش اسلام، مناسك ديني چون نماز و روزه را انجام مي‌دادند و بعدها با پذيرش مذهب شيعه مراسم خاصي را كه با اعتقادات شيعي همخواني داشت به مجموعهي هنجارها، ارزشها، مراسم و مناسك متناسب با آن افزودند. از آن زمان تاكنون اين مناسك با نوساناتي كه ممكن بود براي هر هنجار يا رفتار فرهنگي اتفاق بيفتد، در فرهنگ ايراني جريان داشته و از نسلي به نسل ديگر منتقل گشته است.

علاوه بر قدمت، تداول، تنوع و وسعت مراسم و مناسك در نظام فرهنگي ما نيز به اندازهاي است كه مي‌توان گفت كمتر كنشي به اندازه كنش‌هاي ديني در نظام فرهنگي ما وسعت و تداول دارد .ثبات شكل و تكرار كنش‌هاي ديني از ديگر خصوصياتي است كه آنها را به سنت‌هاي ماندگار فرهنگي تبديل كرده است. مراسم و مناسك ديني بخش وسيعي از رفتار وكنش‌هاي فردي و اجتماعي ما را شكل مي‌دهند. علاوه بر منسكي مانند نماز كه در شبانه روز پنج يا سه بار به صورت فرادا يا جماعت انجام مي‌گيرد يا روزه كه منسكي ادواري است كه يك دوازدهم از طول سال را شامل مي‌شود و ديگر مناسك كه جزء فروع دين به حساب مي‌آيد، مراسم متعدد و متنوعي همراه با جشن و سرور در قالب اعياد مذهبي (مانندعيد فطر، قربان، مبعث و ولادت پيامبر8 و ائمه معصومين عليهمالسلام...) يا مراسم ديگري در قالب سوگواري نيز انجام مي‌پذيرد كه همه اينها نشان‌دهندة گستره و حضور اين مراسم و مناسك در فرهنگ ايران است. مراسمي كه با تجميع مردم در سراسر كشور در تمام محله‌هاي شهري و روستايي و با حضور همه قشرهاي مردم از همه گروههاي سني اعم از زن و مرد برگزار مي‌شود.

در اين ميان نمود مورد مطالعه (مراسم عاشورا) وضعيتي خاص دارد. عاشورا به يكي از عناصر فرهنگ ايراني تبديل شده است. از زمان آل بويه تاكنون به جز چند سالي كه اين مراسم در دوران پهلوي اول تعطيل شد، پيوسته اين مراسم برگزار مي‌شده است. به همين دليل جزء هنجارها، سنت‌ها وارزش‌هاي نهادينه شده كشور ماست. گستردگي مراسم عاشورا از دو سو قابل بررسي و تأمل است. از يك سو به خاطر تنوع كنش‌هايي كه در آن انجام مي‌گيرد، مانند انواع كنش‌هاي متنوعي كه در قالب عزاداري صورت مي‌گيرد، از سوي ديگر به دليل دامنه برگزاري آن كه در سراسر كشور در همه محله‌هاي شهري و روستايي و با حضور همه قشرها وگروه‌ها ... برگزار مي‌شود.

2- پويايي و تأثيرگذاري فرازماني و فرامكاني مراسم ومناسك
ويژگي ديگري كه مطالعه و بررسي مراسم و مناسك در حيات فرهنگي ما دارد، تأثير و نقش فرازماني و فرامكاني آنها مي‌باشد.

تأثيرگذاري و هنجارآفريني مراسم و مناسك به عنوان واقعيت‌هاي زنده اجتماعي محدود و متوقف بر زمان و مكان خاصي نيست. به عبارت ديگر، آثار فردي و اجتماعي و الزاماتي را كه مراسم و مناسك در قالب پاداش و تنبيه براي انسان‌ها آماده مي‌سازند براي همه دوره‌هاي زماني است. به طور كلي تأثيرات و الزام‌هاي مراسم و مناسك را مي‌توان در دو سطح كنش فردي و كنش جمعي بررسي كرد:

الف) سطح كنش فردي: در اين سطح تأثيراتي هست كه مناسك و مراسم ديني براي افراد كنشگر در همة ادوار ايجاد ميكند، چنان كه قرآنكريم و احاديث به آنها اشاره دارد؛ مانند تأثيري كه نماز به عنوان يك منسك الهي بر هر كنشگري (نمازخوان) در جلوگيري و پيشگيري از جرم دارد. « إِنَّ الصَّلاةَ تَنْهَى عَنِ الْفَحْشَاءِ وَالْمُنْكَر؛[7] همانا نماز انسان را از زشتي و پليدي بازميدارد». يا تأثير روزه در اكتساب تقواي الهي. همچنين تأكيدات آيات ديگر كه به تأثيرات فردي اجراي مراسم و مناسك اشاره دارد، مانند« وَمَنْ يُعَظِّمْ شَعَائِرَ اللَّهِ فَإِنَّهَا مِنْ تَقْوَى الْقُلُوبِ».[8] به طور كلي برخي از تأثيرات وكاركردهاي مراسم و مناسك در سطح كنش فردي عبارتند از: دوري از كجروي اجتماعي، الگوپذيري، كسب آرامش دروني، افزايش مسئوليت فردي، نظم‌پذيري (كاركرد سازمان پذيري)، آمادگي براي فداكاري، درونيشدن هنجارها و ارزشهاي ديني و.... كاركردهاي فوق براي هر كنشگري در هر زماني حاصل خواهد آمد. اين آثار فردي محدود به انسان‌هاي خاصي در زمان خاصي نخواهد بود.

ب)سطح كنش جمعي: آثار فرازماني و مكاني در سطح كنش جمعي نيز به تأثيراتي اشاره دارد كه حاصل از انجام كنش‌هاي جمعي در سطح اجتماعي است. اين كنش ها به صورت پويا و زنده براي همه نسل‌ها در همه زمان و مكان تأثيرگذار خواهد بود؛ مانند آثاري كه گردهمايي مسلمانان در اجتماع حج به جا مي‌گذارد. برخي از تأثيرات و كاركردهاي كنش‌هاي جمعي عبارتند از همبستگي اجتماعي، وفاق اجتماعي، بازيابي هويت جمعي، ايجاد پيوندهاي فرا نسلي و ....

به نظر ميرسد همين ويژگي سبب مي‌شود كه در دين اسلام اصول ثابتي وجود داشته باشد كه به مقتضاي فطرت انساني براي همه انسانها در همه زمان‌ها و مكان‌ها تأثيرگذار باشد. عاشورا از اين منظر موقعيت استثنايي دارد. عاشورا از يك سو نه تنها يك مراسم جمعي مذهبي است بلكه به سبب نقشي كه در بقاي دين داشته است با ديگر مراسم ديني نيز تفاوت دارد. نقش‌آفريني آن در دين سبب شده است تا عاشورا نمادي از اسلام و عامل بقاي دين باشد. تا آن جا كه روايت پيامبر8 در مورد امام حسين عليهالسلام كه فرمود «حسين منّي و أنا من حسين»، اين چنين تعبير شده است كه «الاسلام محمدي الحدوث و حسيني البقاء».

پيامدها وتأثيرات فرازمان و فرامكان مراسم عاشورا در كنش‌هاي فردي و جمعي نيازمند تحقيقات جداگانه‌اي است. آنچه اين مقاله به آن اشاره مي‌كند، نقش مراسم عاشورا درمورد وقوع انقلاب اسلامي است.

بررسي نقش مراسم عاشورا در وقوع انقلاب اسلامي از دو طريق ميسر است:
الف) بررسي نقش عاشورا در وقوع انقلاب با استناد به نظريه ها؛
ب) بررسي اين نقش از طريق واقعيتهاي تاريخي.

از آنجا كه موضوع نخست مورد مطالعه و پژوهش فراوان قرار گرفته است، مقاله حاضر به نقش عاشورا به عنوان مراسم ديني، با توجه به واقعيت‌هاي تاريخي پرداخته است. قيام پانزده خرداد نقطه عطفي در بررسي علل و زمينههاي وقوع انقلاب اسلامي است. در روز پانزده خرداد سال1342 مصادف با 12محرم سال 1383 هـ ق. اولين تجمع اعتراض‌آميز- كه به اعتقاد محققان نقطه آغازين حركت نهضت اسلامي مي‌باشد- با رويكرد مذهبي اتفاق ميافتد. پس از آن تاريخ با عنايت و استفاده از سالنامه تقويم شيعه، اهداف اين قيام در مراسمي كه در روزهاي هفتم، چهلم و مجدداً در سالروز حادثه پانزدهخرداد برقرار مي‌شد، پي‌گيري ميگرديد. مراسم ماه محرم به عنوان سازمان غير رسمي و مردمي كنش‌هاي اعتراض‌آميز را كاناليزه و با خود حمل مي‌كرد. رهبران مذهبي با درك پيشينه‌ها و قابليت‌هاي اين مراسم به بسيج توده‌هاي مردم پرداختند تا اين كه در بهمن سال 1357 اين حركت‌هاي خود جوش به ثمر ‌رسيد. بهمن سال 1357 نيز مصادف با محرم ديگر است. محرم و خصوصاً عاشوراي سال 1399 هـ ق. اوج خيزش ملي است كه به تعبير ميشل فوكو[Michel foucault] در چهره مراسم و نمايش‌هاي مذهبي بروز يافت.[9] راهپيمايي‌هاي هيجان‌آفرين عاشوراي سال 1399 هـ ق. آخرين بنيان‌هاي رژيم سابق را از بين برد.

چنانچه ملاحظه شد، از اولين حركت انقلابي تا آخرين تلاش‌ها براي تحقق انقلاب اسلامي نقش مراسم عاشورا و قابليت‌هاي نهفته در آن بسيار اساسي بوده است. مراسم عاشورا به عنوان سازماني كه مردم با آن آشنايي داشته و فرم‌هاي فرهنگي موجود در مراسم، مورد پذيرش مردم بوده است، توانست مطالبات مردم را به ثمر برساند. نبايد فقط چنين تصور شود كه در نبود احزاب و نهادهاي سياسي و مدني نقش مراسم مذهبي با اهميت تلقي مي‌شود، بلكه بايد به نوعي همگرايي و تقارن بين نيازهاي افراد به تغييرات با قابليت‌هاي مراسم ديني توجه داشت. بنابراين نقش مراسم عاشورا در تحقق انقلاب اسلامي، همچنان كه نظريه‌پردازان نيز به آن اشاره كردند، بسيار مهم بوده است. چنان كه امام خميني در اين زمينه فرموده است: «انقلاب اسلامي ايران پرتوي از عاشورا و انقلاب عظيم الهي بوده است... و اگر اين مجالس وعظ و خطابه نبود كشور ماپيروز نميشد».[10]

اگر چه عاشورا بازگوكننده احساسات و افكار در زمان و مكان معين است و بنابراين جزء مراسم ديني است؛ ولي اين مراسم سازماني است كه سبب ايجاد، تقويت، حفظ و نگهداري ايمان ديني مي‌شود. مراسم عاشورا كه نمونه بسيار خوبي از پيوند ميان نظام اعتقادات ديني با كنش‌هاي اجتماعي است، نوعي از مراسم كفاره‌اي است كه علاوه بر اين كه با سوگواري‌ها ملازم است، خود شامل انواعي از مراسم مثبت و منفي است؛ مجموعه كنشي كه در آن انجام مي‌پذيرد علاوه بر اين كه ارتباط ما را با الوهيت برقرار مي‌كند ما را از كنش‌هايي باز مي‌دارد كه در قلمرو زندگي لاهوتي بايد اجتناب شود.

3- پيوند و ارتباط مراسم و مناسك ديني با نظام اعتقادات ديني در ايمان «ابراهيمي»
دين از دو ركن اساسي باورها و اعمال تشكيل ميشود. در ايمان ابراهيمي به هر دوي اين اركان توجه شده است و حتي ميان اين دو عنصر پيوند و ارتباط تنگاتنگي نيز برقرار شده است. در ايمان ابراهيمي بين جنبه نظري دين و جنبه عملي آن ارتباط دوسويهاي برقرار مي‌باشد. اين سومين ويژگي است كه مراسم و مناسك را در كشور ما از ديگر مراسم و مناسك در جوامع و يا اديان ديگر متمايز مي‌سازد. انسان ديندار در قلمرو اديان ابراهيمي زندگاني پيامبران الهي8 را نمونه‌ها و مصاديق آرمان ايمان به شمار مي‌‌‌آورد و دينداران، آن ايده را به نحوي عيني و ملموس پيگيري مي‌كنند. بين اعتقادات ديني و عمل ديني رابطه‌اي قوي برقرار است. نظام اعتقادات ديني مبناي عمل ديني واقع مي‌شود و حتي معقوليت نظام اعتقادات ديني را از حيث عمل و سلوك ديني مي‌توان ارزيابي كرد. مراسم و مناسك وسيله‌اي متناسب براي نيل به غايت اصلي دين است.[11]

اعتقاد به اصول دين كه از جمله مهمترين اعتقادات ديني است و آثار رواني و اجتماعي خاصي براي همه مسلمانان پديد مي‌آورد، نقطه اشتراك مسلمانان را تشكيل مي‌دهد. اسلام برخلاف بعضي اديان به دنبال توسعه قلمرو اجتماعي و فرهنگي خود و افزايش پيروانش مي‌باشد و قواعد اخلاقي و منش‌هاي جمعي اسلام تقريباً همة جنبه‌هاي زندگي خصوصي و عمومي مسلمانان را در برمي‌گيرد. تأكيد اسلام بر پيروي از قانون خدا و انضباط اجرايي آن در زندگي فردي و اجتماعي و جامعيت اين احكام، متمايز كنندة اين دين از اديان ديگر است.

طرز تلقي مسلمانان از مناسك ديني به گونه‌اي است كه زندگي فردي و اجتماعي آنها را تحت تأثير قرار مي‌دهد. به تعبير عبدالرحمن كواكبي اگرچه اسلام در طليعة دين‌هايي قرار دارد كه ايمان آن بر مراسم شكلي تقدم دارد، ولي سلامت ايمان اسلامي تا حد زيادي بستگي به سلامت شعائر ديني دارد. به اعتقاد وي ظلم و فساد با شعائري كه روح ايمان از آنها خالي است، تداوم مي‌يابد.[12]

ارتباط بين مراسم و اعتقادات در مذهب شيعه بسيار قوي و گسترده است. به ويژه اين امر را ميتوان در پاسداشت ايام سوگواري امامانشان مشاهده كرد. از آن جا كه براي مطالعه جامعه‌شناختي در مورد فرهنگها در هركشوري عناصري مورد مطالعه قرار مي‌گيرد كه تأثيرگذاري و عموميت بيشتري در ميان گروه‌هاي اجتماعي دارد، با عنايت به سه ويژگي مذكور، صرف نظركردن از مطالعة مراسم و مناسك در كشور ما، چيزي جز كنار گذاشتن بخشي از واقعيت‌هاي اجتماعي نخواهد بود. كاري كه لااقل در حوزة معرفت علمي امر پسنديده‌اي نيست. نظر به چنين اهميتي، و از آن جا كه بررسي يكايك مراسم و مناسك با توجه به گستردگي آنها در اين مختصر مقدور نميباشد اين مقاله با توجه به نقش‌آفرينيهاي خاص مراسم عاشورا به عنوان نمادي از مراسم مذهبي، به شرح و توصيف آزمون تجربي انجام گرفته پرداخته است.

بيان مسئله
دركشور ما كه اسلام ومذهب شيعي رواج دارد مراسم و مناسك ديني بخش وسيعي از رفتار ما را شكل مي‌دهد. علاوه بر مناسكي مانند نماز و روزه، مراسم متعدد و متنوعي همراه جشن سرور در قالب اعياد مذهبي مانند عيد فطر و ولادت اولياي ديني و يا سوگواري انجام مي‌پذيرد. گستردگي، قدمت و پويايي اين مراسم و مناسك در فرهنگ كشور ما چنان است كه مي‌توان گفت كمتر پديده اجتماعي در كشور به اين وسعت مي‌رسد. در ميان آنها، مراسم عاشورا يكي از بي‌نظيرترين اجتماعات مذهبي است. از آن جا كه ماندگاري هر مجموعه، وابسته به كاركردي است كه براي نظام اجتماعي انجام مي‌دهد؛ كاركردهاي اجتماعي مراسم عاشورا كدام است؟ آيا مراسم عاشورا كاركردهاي اجتماعي مانند پيوند و پيوستگي بين نسلها، الگوپذيري، نظارت و كنترل اجتماعي، انسجام اجتماعي و تجديد حيات اجتماعي را براي نظام اجتماعي به همراه دارد؟

فرضيات تحقيق
به نظر مي‌رسد شركت درمراسم عاشورا:
1- الگوپذيري را براي شركت‌كنندگان فراهم مي‌سازد.
2- سبب افزايش نظارت و كنترل اجتماعي مي‌شود.
3- موجب انسجام اجتماعي مي‌شود.
4- موجبات تجديد حيات اجتماعي مي‌شود.
5- منجر به پيوند و پيوستگي بين نسل‌ها مي‌شود.

فرضيات اين تحقيق در دو سطح قابل آزمون است : 1) بررسي رابطه ميان ميزان شركت در مراسم با هر يك از متغيرهاي وابسته؛ 2) بررسي ميزان كاركردهاي مراسم عاشورا بدون ملاحظه ميزان شركت (بررسي كاركردهاي مراسم عاشورا با توجه به اصل شركت در مراسم). از آن جايي كه موضوع مقاله حاضر بررسي كاركردهاي اجتماعي مراسم عاشورا است فقط به سطح دوم از اين رابطه پرداخته مي‌شود.

چارچوب نظري
كاركردگرايان، جامعه را شبكه سازمان ‌يافته‌اي از گروههاي در حال تعاون و همكاري تصور مي‌كنند كه اعضاي آن از قوانين و ارزش‌هاي مشتركي تبعيت مي‌كنند. آنان جامعه را به صورت كل مركب از اجزا مي‌دانند كه در بقاي آن، همه اجزا سهيم هستند. اگر چه ممكن است هم اجزا و هم كل تغيير يابند اما عموماً تغيير تدريجي است و پس از تغيير جامعه دوباره به حالت تعادل برمي‌گردد. در مطالعه جامعه‌شناختي با رويكرد كاركردگرايي جامعه‌شناسان درصددند ماهيت درهم تنيده يك نظام اجتماعي را در كليتش بفهمند. لذا با حفظ پيوستگي كليت اجزا و عناصر به دنبال بررسي يك فعاليت اجتماعي هستند كه موجب سازگاري اجزاي مختلف ساختار را فراهم مي‌سازد. بنيان تحليل كاركردي بر اين واقعيت استوار است كه كليه سنن، مناسبات و نهادهاي اجتماعي دوام و بقايشان به كار يا وظيفه‌اي بستگي دارد كه در نظام اجتماعي به عهده دارند. كاركرد اجتماعي به دنبال آن است كه مشخص سازد يك ساختار معين چه نيازي را براي يك نظام گسترده‌تر برآورده مي‌سازد. براي فهم كاركرد بايد اثر و نتيجه پديده را به صورت معلول بررسي كنيم؛ براي مثال آيين‌هاي ديني موجب انسجام اجتماعي مي‌شود. بنابراين اثر آيين‌هاي جمعي مذهبي انسجام اجتماعي است پس كار ويژه هر عمل اثر آن است. كارويژهها تابع قصد نيستند خصوصاً در نهادهاي ديني آثار اجتماعي و سياسي آنها كمتر مد نظر واقع مي‌شود.
مقاله حاضر در پاسخ به سؤال تحقيق ضمن استفاده از اصول اساسي مكتب كاركردگرايي از منظر دوركيم و پارسونز[Parsons] به تبيين تئوريكي سؤال تحقيق پرداخته است.
به اعتقاد دوركيم آيين‌هاي (مراسم) ديني برخلاف كنش‌هاي اقتصادي كه در آن مردم به صورت جداگانه زندگي مي‌كنند و به اهداف اجتماعي يا فردي خود مشغول هستند، با برقراري نوعي روابط عاطفي مثبت سبب انسجام و يكپارچگي بين شركت‌كنندگان مي‌شود. به خصوص در ايام برگزاري اين مراسم گروهها و افراد در كنار هم به گونه‌هاي ديگر از اوقات معمولي خويش دست به كنشهاي واحدي مي‌زند و خود را از ديگران باز نمي‌شناسند. اين اعتقادات، باورها و گرايشها در هنگام برگزاري مراسم، وحدت و علاقه‌مندي و يكدلي را بين شركت‌كنندگان فراهم مي‌سازد. همبستگي و يگانگي كه از طريق همانندي در احساسات و تبعيت از نظامهاي ارزشي واحد صورت مي‌گيرد، مي‌تواند كنشگران را به هم متصل سازد. از سوي ديگر از آنجا كه سنن و آداب ديني در مراسم مذهبي با گريه‌ها و عزاداري‌هاي جمعي و با شورآفريني‌هاي خاصي همراه است، كنشگران با اين عمل مذهبي نوعي احساس تطهير و نزديكي به خدا مي‌كنند. اين امر سبب نوعي كاميابي و نشاط براي كنشگران عزادار مي‌شود. در واقع تفريح اجتماعي در اين مراسم با توجه به ويژگي‌ها و جاذبه‌هاي خاص آن موجب تقويت، تحرك و آرامش و تجديد حيات فردي ميشود.

از ديگر تئوري‌هاي استفاده شده در اين تحقيق نظريه‌ نظام كاركردي پارسونز است. موضوع مورد مطالعه جامعه‌شناسي پارسونز كنش اجتماعي است. در اعتقاد پارسونز چون جريان كنش متقابل خصلت اجتماعي دارد و ارزشها در آن مؤثرند، نمي‌توانيم كنش اجتماعي را بدون درنظرگرفتن نظام اجتماعي كه خود مركب از نظام فرهنگي و شخصيتي است، مطالعه كنيم. كنش تحت تأثير چهار خرده ‌نظام شكل مي‌گيرد كه يكي از آنها نهاد ديني است. نهاد ديني مسئوليت ثبات اخلاقي را به عهده دارد و از ارزش‌هاي فرهنگ عمومي مراقبت مي‌كند. با توجه به مراتب سيبرنيتكي پارسونز، خرده‌ نظام فرهنگي كه نهاد ديني جزء بسيار مهم از اين خرده نظام است سبب نظارت، كنترل، الگويابي و جامعهپذيري در نظام شخصيتي مي‌شود. نظام شخصيتي از قواعد، هنجارها و الگوهايي تبعيت مي‌كنند كه از طريق نظام فرهنگي عرضه مي‌شود و نظام شخصيتي آن را دروني مي‌كند نظام الگودار فرهنگي كه مراسم ديني عنصر مهمي از آن مي‌باشد، به لحاظ برخورداري از ارزش‌ها و هنجارهاي عام ديني چون ظلم‌ستيزي، عدالت خواهي، آزادگي، ياري دادن به مظلوم، مودّت، ايثار و ديانت و با برانگيختن احساس و عاطفه انساني، ضمن برقراري تعامل و تجميع افراد و گروه‌ها، سبب نوعي جامعه‌پذيري در بعد پيوند بين نسل‌ها شده و موجبات توالي، استمرار و انتقال فرهنگي را از نسلي به نسل ديگر را فراهم مي‌سازد. از سوي ديگر با توجه به نظارت و نفوذ و اثرگذاري نظام فرهنگي در نظام شخصيتي و وجود قدسي وكاريزمايي شخصيتهاي الهي به عنوان الگو و سرمشق رفتاري، اين مراسم عواطف را براي الگوپذيري و تبعيت از زندگي امام حسين عليهالسلام به عنوان يك مدل متعالي آماده مي‌سازد. هرچند تأثير عاطفي با تأثير همه جانبه و استمرار‌ يافته در طول زندگي متفاوت است ولي فضاي به وجود آمده الگوپذيري را بسيار ‌آسان مي‌كند. البته ميزان تأثيرپذيري از اين ساختارها از فردي به فرد ديگر متفاوت است و به ميزاني كه افراد شركت و حضور همه‌جانبه و آگاهانه‌اي در مراسم ديني داشته باشند ميزان الگوپذيري، نظارت اجتماعي و پيوند بين‌نسلي بيشتر خواهد بود.
شاخص هاي تحقيق: متغير مستقل، ميزان شركت افراد در مراسم عاشورا است. براي بررسي ميزان شركت در مراسم، ميزان شركت با سه شاخص: ميزان حضور، كيفيت حضور (حضور با مسئوليت وصرف حضور) و متغير كمك (كمك كردن يا كمك نكردن در برگزاري مراسم)، محاسبه شده است.
متغير وابسته(كاركردها): الگوپذيري، كنترل (نظارت) اجتماعي، انسجام اجتماعي، تجديد حيات (تفريح) اجتماعي و پيوند بين نسل ها.
جميعت نمونه: منطقه آزمون فرضيه با توجه به آشنايي محقق، منطقه لاريجان از توابع شهرستان آمل است. كسب اطلاعات مورد نظر از همه لاريجاني‌هاي شركت كننده در مراسم عاشورا نه در حد امكانات اين تحقيق است و نه شايد ضرورتي آن را ايجاب مي‌كند. اين تحقيق با انتخاب ده روستا از مجموع 63 روستاي منطقه لاريجان، فرضيه خود را مي‌آزمايد. با توجه به اين كه تعداد روستاهاي پايين لاريجان بيشتر از بالا لاريجان مي‌باشد، شش روستا از پايين لاريجان و چهار روستا از بالا لاريجان به عنوان جزئي از كل انتخاب شده‌اند. اين روستاها در پايين لاريجان عبارتند از آهن‌سر، پنجاب، ترا، شنگلده، ناندل، هفت تن و در بالا لاريجان نيز عبارتند از اسك، گيلاس، نياك، ملار.
حجم نمونه: با توجه به محدوديت ها حجم نمونه در اين تحقيق 120 نفر است. با عنايت به گستردگي حضور شركت‌كنندگان در مراسم عاشورا حجم نمونه فوق قابل تعميم به كل لاريجان نخواهد بود. براي تعميم نتايج تحقيق لازم است تحقيق ديگري با حجم نمونه بيشتري صورت گيرد.
روش نمونه‌گيري: نمونه‌‌گيري در اين تحقيق نمونه‌گيري تصادفي ساده است. بدين ترتيب كه در ابتدا ده روستا از ميان 63 روستاي لاريجان انتخاب شده و سپس از ميان هر ده روستا سه خانوار نيز تقريباً به همين شيوه برگزيده شدند.

يافته‌هاي تحقيق: چنان كه بيان شد بين آثار مراسم عاشورا يعني متغيرهايي كه در اين تحقيق به عنوان متغير وابسته معرفي شده‌اند (سنجش متغير وابسته بدون دخالت متغير مستقل يعني ميزان شركت) و بين رابطه ميان متغير مستقل و متغيرهاي وابسته (رابطه بين ميزان شركت در مراسم عاشورا با پيامدهاي آن با دخالت متغير مستقل) تفاوت وجود دارد. اين تحقيق كاركردهاي مراسم عاشورا را مورد آزمون قرار ميدهد.

در اين بررسي به منظور سنجش ميزان هماهنگي و پايداري دروني شاخص‌ها با استفاده از قابليتهاي نرم‌افزار spss در محيط ويندوز به محاسبه مقدار «آلفا»ي متغيرها پرداختيم. مشاهده شد تمام متغيرها داراي پايداري دروني بالايي هستند. مقدار آلفاهاي محاسبه شده به ترتيب زير است:

الف) انسجام اجتماعي 77%
ب) پيوند بين نسلي 71%
ج) الگوپذيري 64%
د) كنترل اجتماعي 70%
هـ) تجديد حيات اجتماعي 65%
همة آلفاهاي محاسبه شده مورد قبول در علوم اجتماعي است.
از مجموعه120 نفر پاسخگو به سؤالات پرسشنامه، در مورد كاركردهاي مراسم عاشورا نتايج زير به دست آمده است.

جدول زير توزيع فراواني و درصدي اثرات مراسم عاشورا را (بدون دخالت متغير مستقل) نشان مي‌دهد.

نحوه پاسخ و توزيع توزيعفراواني و درصدي
بلي خير بي‌جواب جمع
كاركردهاي عاشورا تعداد درصد تعداد درصد تعداد درصد تعداد درصد
انسجام اجتماعي 111 92/5 2 7/1 7 8/5 120 100
پيوند بين نسلي 110 7/91 2 7/1 8 7/6 120 100
الگوپذيري 117 5/97 1 8/0 2 7/1 120 100
كنترل اجتماعي 111 5/92 2 7/1 7 8/5 120 100
تجديد حيات اجتماعي 110 7/91 0 0 10 3/8 120 100

چنانچه ملاحظه مي‌شود، بالاي 90درصد شركت‌كنندگان معتقدند مراسم عاشورا همه كاركردهاي مورد آزمون را براي نظام اجتماعي دارد. لذا به نظر ميرسد مراسم عاشورا به سبب چنين كاركردهاي مثبتي توانسته است دوام و بقاي خود را به عنوان يك عنصر از خرده نظام ديني، در نظام فرهنگي حفظ نمايد و به حيات اجتماعي خود ادامه دهد.

نكته بسيار قابل تأمل كه ادامه كندوكاو چنين تحقيقي را با ارزش مي‌سازد اين است كه علي‌رغم پراكندگي پاسخگويان در ميان روستاهاي انتخاب شده، و اختلاف روستاها در برخورداري از امكانات رفاهي، دوري و نزديكيشان به جاده هراز، مهاجرپذير بودن آنها و برخي ديگر از تفاوت‌هاي فردي، پاسخ مشابهي است كه پاسخگويان به سؤالات تحقيق دادهاند. آنچه در ذيل مي‌آيد، بيان برخي از تفاوت‌ها و تمايزات فردي در ميان پاسخگويان است.

نام متغير تعداد درصد
جنس زن 84 70
مرد 36 30
وضعيت تأهل مجرد 40 5/33
متأهل 80 7/66
سن كمتر از 25 16 3/13
26 تا 50 54 45
50 به بالا 50 7/41
سواد بي‌سواد 10 3/8
زيرديپلم 98 7/81
ديپلم و بالاتر 12 10
كيفيت حضور
صرف حضور 38 7/31
حضور با مسئوليت 82 3/68
كمك كمك مي‌كند 100 2/86
كمك نمي‌كند 16 3/13
ميزان حضور كم 6 7/5
متوسط 35 2/29
زياد 79 65

چنانچه ملاحظه مي‌شود، علي‌رغم تفاوت‌هايي كه در ميان پاسخگويان وجود دارد پاسخ تقريباً يكساني است كه به سؤالات پرسشنامه داده شد. به نظر ميرسد مراسم عاشورا حاوي ارزش‌هاي مهم ديني مانند امامت، عشق به امام حسين عليهالسلام، ايثار، فداكاري و ديانت است. اين ارزش ها از جمله اعتقادات مهم شيعي را تشكيل مي‌دهد و نمي‌تواند تابعي از متغيرهايي چون ميزان يا كيفيت حضور باشد. عشق و ارادت شيعه به اين مراسم خصوصاً در روستا تابع چنين متغيرهايي نيست، كه اين خود نشان از اهميت مراسم ديني در كشور ما و حوزه‌هاي فرهنگي مشابه دارد.

نتيجه گيري و پيشنهادها
آداب، ارزش ها، مراسم و باورهاي فرهنگي پيشينه تاريخي، فرهنگي، ديني و هويت اجتماعي هر جامعه را شكل مي‌دهند. چنان كه بيان شد، اگرچه ارزش‌ ها و هنجارها در هرجامعه به عنوان مرجع رفتار شناخته مي‌شوند، ولي مطالعه و بررسي مراسم و مناسك كه تجلي اعتقادات ديني هستند با ويژگي‌هايي كه براي آنها برشمرديم، به هيچ وجه كم ‌اهميت نيستند. مراسم و مناسك در جامعه ما با توجه به برگزاري آنها در سطح گستر‌ده‌اي در سراسر كشور و در تمام محله‌هاي شهري و روستايي و با حضور گسترده اقشار از گروههاي مختلف و همچنين پيوندشان با ارزشها و هنجارهاي ديني به گونه‌اي است كه بخش عمده‌اي از ساختارهاي فرهنگي را شكل داده و بر نظام اجتماعي و شخصيتي تأثير دارند. پژوهش حاضر كه ضمن بررسي مراسم و مناسك در حوزه جامعه شناسي دين با رويكردي كاركردگرايانه و عملكردي به مراسم عاشورا (به عنوان نمونه) پرداخته است نمي‌تواند تمام مطالعه در اين زمينه باشد. حتي مي‌توان مراسم عاشورا را از جهات ديگر نيز مورد مطالعه‌ جامعه‌شناسي قرار داد؛ مانند فهم معناي كنش اجتماعي كنشگران عزادار با استفاده از تئوري وبر،[Weber] و يا بررسي ساختارهاي فرهنگي موجود در مراسم با بهره‌گيري از نوع‌شناسي رفتاري مرتن[Mertom].
به طور مشخص دو پيشنهاد زير درباره مطالعه جامعه‌شناسي مراسم عاشورا مطرح مي‌شود:
1- پيشنهاد تكميلي: از آن جا كه فرضيه‌هاي اين تحقيق در دو سطح مورد آزمون واقع شده است، بررسي و آزمون اين فرضيات در جامعه آماري ديگر مانند جامعه شهري و يا با تغييرات اندكي در شاخصهاي متغير مستقل، و بررسي رابطه آن با پيامدهاي مراسم عاشورا و مقايسه نتايج آن با پژوهش حاضر مي‌تواند از جهات مختلف مهم باشد.
2- بررسي نوع‌شناسي مرتن در مورد كنشگران عزادار: هدف عمده مرتن در كاركردگرايي، نوعشناسي از شيوه رفتار است. از آن جا كه رفتار فردي متأثر از الزام‌هاي فرهنگي وساختاري جامعه است مطالعه ساختارهاي موجود در نظام يا خرده نظام اجتماعي بررسي و شناخت انواعي از كنش اجتماعي است كه كنشگر در جهت تطبيق با هنجارها و در جهت تعيين گزينش وسايل و دستيابي به اهداف انجام ميدهد. نوع شناسي صور انطباق فردي نشان ميدهد كه رفتار اجتماعي حاصل چه تناسبي ميان وسيله و هدف است.
با استفاده از نوع‌شناسي مرتن مي توان شركت‌كنندگان در مراسم را به دسته‌هاي زير تقسيم كرد:
1. همنوا: گروهي از شركت‌كنندگان كه به اهداف قيام امام حسين عليهالسلام آشنايي داشته و آنها را قبول دارند و خود را ملزم به رعايت آن اهداف مي‌دانند و براي رسيدن به مقصود خويش از مراسم عاشورا به عنوان وسيله‌اي متناسب تبعيت مي‌كنند. به عبارت ديگر، تعادل و هماهنگي ميان دو بخش ساخت يافته نظام يا خرده نظام اجتماعي ـ (اهداف عاشورا) يعني همان ارزش ها و هنجارهايي كه بر فرد نوعي الزام وارد ميكند و (مراسم عاشورا) وسايل مورد پذيرش براي فرد براي دست يافتن به آن اهداف ـ براي چنين گروهي بر قرار است. اگرچه اين نوع رفتار اغلب رفتار در ساختارهاي اجتماعي را توجيه مي كند ولي انواع ديگري از رفتار در ساختار اجتماعي وجود دارد كه هر يك نوعي ناسازگاري ميان اهداف و وسايل پذيرفتني براي آن را نشان مي‌دهد.

2. نوآور: رفتار كساني را در ساختار اجتماعي نشان ميدهد كه به اهداف قيام امام حسين عليهالسلام آشنا هستند و آنها را قبول دارند، ولي اين مراسم را وسيله مناسبي براي رسيدن به اهداف خود نميدانند.

3. مناسك‌گرا و رسم‌پرست: شركت‌كنندگاني كه به اهداف قيام امام حسين عليهالسلام آشنايي ندارند و يا در صورت آشنايي آن اهداف را با اهدافي كه خود در نظر دارند مناسب نمي‌بينند. ولي به دلايل متفاوت ديگر در اين مراسم حضور دارند.

4. واخورده: شركت‌كنندگاني كه به اهداف قيام امام حسين عليهالسلام آشنايي ندارند و در صورت آشنايي از آن تبعيت نمي‌كنند و برگزاري اين مراسم را نيز در جهت اهدافي كه خود پذيرفته‌اند چندان سودبخش نمي‌بينند. (ولي به دلايل مختلف ديگر در اين مراسم حضور دارند. لذا حضور آنها در مراسم دليل بر تبعيت آنها از قيام امام حسين عليهالسلام نيست.)

5. طغيان‌گر و سركش: به كساني گفته مي‌شود كه نه اين راه را قبول دارند و نه در اين مراسم شركت‌ مي‌كنند. طغيانگر در اين نوعشناسي جماعتي هستند كه به عللي در اين مراسم حضور ندارند و اگر حضور هم داشته باشند اعتقادي نه به شكل و نه به محتواي اين مراسم دارند. جدول زير انواع شيوه هاي رفتاري را در ساختار مراسم عاشورا نشان مي‌دهد.

ساختار مراسم
اهداف آشنايي، پذيرش و تبعيت از اهداف امام حسين عليه السلام وسائل انتخاب مراسم عاشورا به عنوان وسيله متناسب براي رسيدن به اهداف
صورنوع شناسي رفتار فردي در مراسم عاشورا

همنوا + +
ابداع‌گر + ـ
مناسك‌گرا ـ +
واخورده ـ ـ

در اين نوعشناسي براي تعريف اهداف و وسايل پذيرفتني رسيدن به آن مي‌توان با استناد به احاديث و اسناد معتبر قيام امام حسين عليهالسلام، مقبوليت هدف و وسيله رسيدن به آن را (مراسم عاشورا) كشف كرد.

نكته پاياني آن است كه شايد نتوان اين نوع شناسي را دقيقاً مطابق با نوع‌شناسي مرتن (درهماهنگي يا ناهماهنگي دو بخش نظام‌يافته ساختار اجتماعي) دانست، ولي تبيين نوع‌شناسي مرتن براي شركت‌كنندگان در مراسم ديني در حوزه جامعه‌شناسي خصوصاً جهت فهم معناي كنش اجتماعي بسيار ارزشمند خواهد بود.[13]

پينوشت:
* دانشيار گروه جامعهشناسي دانشگاه تهران.
** كارشناسي ارشد جامعه شناسي دانشگاه تهران.
1. حج، (آيه 67).
2 . آنتوني گيدنز، جامعه شناسي، ترجمة منوچهر صبوري (تهران، ني، 1376) ص493.
3 . ملكلم هميلتون، جامعه شناسي دين، ترجمة محسن ثلاثي (تهران، تبيان، 1377) ص199.
4 . ابن خلدون، مقدمه، ترجمه محمد پروين گنابادي (تهران،علمي، فرهنگي، 1357). ج1، ص302.
5 . هميلتون، پيشين، ص179.
6 . همان، ص201.
7 . عنكبوت، (آيه 45).
8 . حج، (آيه 32).
9 . محمدرضا تاجيك، ميشل فوكو و انقلاب اسلامي (تهران،دانش و پژوهش ايران، 1378) ص91.
10 . تبيان، قيام عاشورا در پيام امام خميني (تهران، موسسه تنظيم و نشر آثار امام خميني، دفتر سوم) ص18.
11 . احمد نراقي، رساله دين شناختي مدلي در تحليل ايمان ابراهيمي (تهران، طرح نو، 1374)ص 14-68.
12 . عباس محمودالعقاد، عبدالرحمن الكواكبي (بيروت، العربي، 1969م) ص 71-72.
13 . عليرضا قبادي، بررسي كاركردهاي اجتماعي مراسم ديني با تأكيد بر مراسم عاشورا (تهران، پايان‌نامه كارشناسي ارشد، دانشگاه تهران،1381م ص138).

منابع
قرآن كريم.
ابن‌خلدون، عبدالرحمن، مقدمة ابن خلدون، ترجمة محمد پروين گنابادي (تهران، علمي فرهنگي، ج1، 1375).
تاجيك، محمد رضا، ميشل فوكو و انقلاب اسلامي (تهران، دانش و پژوهش ايران، 1378).
تبيان، دفتر سوم: قيام عاشورا در پيام امام خميني (تهران، موسسه تنظيم و نشر آثار امام خميني)
جلالي‌مقدم، مسعود، درآمدي بر جامعه شناسي دين و آراء جامعه شناسان بزرگ (تهران، مركز، 1379).
ساروخاني، باقر، درآمدي بر دايرة المعارف علوم اجتماعي (تهران، كيهان، 1370).
العقاد، عباس محمود، عبدالرحمان الكواكبي (بيروت، العربي، 1969).
فقيهي، علي اصغر، تاريخ آل بويه (تهران، سمت، 1378).
قبادي، عليرضا، بررسي كاركردهاي اجتماعي مراسم ديني با تاكيد بر مراسم عاشورا، پايان نامه كارشناسي ارشد جامعه شناسي، استاد راهنما غلامرضا جمشيديها (دانشگاه تهران، 1381).
گيدنز، آنتوني، جامعه شناسي، ترجمة منوچهر صبوري ( تهران، ني،1376).
نراقي، احمد، رساله دين شناختي مدلي در تحليل ايمان ابراهيمي (تهران، طرح نو، 1374)
هميلتون، ملكلم، جامعه شناسي دين، ترجمة محسن ثلاثي (تهران، تبيان، 1377).
..................................................................................
منبع: پايگاه شارح
انتهاي پيام/
پنجشنبه 5 دي 1387

این صفحه را در گوگل محبوب کنید

[ارسال شده از: فارس]

[مشاهده در: www.farsnews.com]

[تعداد بازديد از اين مطلب: 291]