كنكاشی در تاریخ "هگمتانه" ، ماد یا اشكانی ؟

واضح آرشیو وب فارسی:فان پاتوق:

"

در كتیبه های هخامنشی اسم این شهر را هگمتان نوشته اند، ولی بعضی تصور می كنند كه هنگمتان تلفظ می شده و هرودت اسم آن را اكباتان ضبط كرده است. بنابراین تاریخ شهر مزبور تا قرن ۱۱ ق.

"در كتیبه های هخامنشی اسم این شهر را هگمتان نوشته اند، ولی بعضی تصور می كنند كه هنگمتان تلفظ می شده و هرودت اسم آن را اكباتان ضبط كرده است. بنابراین تاریخ شهر مزبور تا قرن ۱۱ ق.
م صعود می كند و در میان شهرهای قدیم كه اكنون هم ایستاده اند، نظایر همدان نادر است و تاریخ بنای روم هم چنانكه معلوم است از اواسط قرن هشتم ق.م بالاتر نمی رود.
" "همدان در پای كوه الوند واقع است و كوه مزبور از سنگ خارا است، ارتفاع آن را از سطح دریای اقیانوسی ۱۲ هزار و از سطح شهر همدان شش هزار پا معین معین كرده اند.
" "الوند را در آوستا ائورونت نامیده اند و این اسم شاید اسم مادی كوه مزبور بوده یونانی ها اسم كوه مزبور را ارن تس ضبط كرده اند و باید مصحف ائورونت باشد.
" این مطالب در صفحه ۱۷۸ كتاب ایران باستان "حسن پیرنیا" در سال ۱۳۱۱ هجری شمسی نوشته شده و وی در ادامه این مطلب خود همدان را پایتخت مادها و هگمتانه می داند اما در همان تاریخ نیز اشاره می كند كه مورخان ارمنی برخلاف این نظر داشته و مدعی بودند كه پایتخت مادها را باید در تخت سلیمان در حوالی ارومیه جست و جو كرد این اختلاف نظر همچنان ادامه دارد و دو جریان مختلف از كاوشگران میراث فرهنگی داخلی آن را نمایندگی می كنند.
تپه باستانی هگمتانه یكی از محوطه های برجسته باستان شناسی كشور واقع در همدان با سوال و اختلاف نظر در خصوص نقطه آغازین پیدایش خود و اینكه محوطه فرمانروایی سلسله" ماد" و یا مركز حكومت شاهان "اشكانی" بوده مواجه شده است.
متاثر از نظر دیرینه شناسان و محققان داخلی، در چند دهه اخیر این محوطه در متون تاریخی و حتی عمومی به عنوان مقر حكومت تمدن "مادها" و بعد از آن "هخامنشیان" كه به گفته مورخ یونانی "هرودت" هگمتانه نام داشته است، بوده است.
در پی كاوش و یافته های اخیر به سرپرستی "مسعود آذرنوش" موضوع نسبت این محوطه به هگمتانه مورد تردید قرار گرفته و این هیات معتقد به این است كه ساخت این محوطه متعلق به دوره اشكانیان است.
آذرنوش تصریح می كند كه "اشكانی بودن این محوطه تاثیری در تعیین ارزش تاریخی آن ندارد" اما این تغییر قدمت، مورد اعتراض بسیار مسوولان، كارشناسان و حتی مردمی كه عادت كرده اند تاریخ همدان را بر مبنای هگمتانه منسوب به مادها تنظیم كنند، واقع است.
مورخان بسیاری در باب هگمتانه نگاشته اند، مهمترین ماخذ تاریخی در این مورد روایت های هرودت تاریخ نگار یونانی سده پنجم پیش از میلاد است كه می گوید "دیوكس (۷۲۸ - ۶۷۵ ق.
م ) نخستین پادشاه ماد فرمان داد تا كاخی عظیم برای وی بسازند و بر گرد آن هفت حصار برپا كنند، حصارهای هفتگانه به طبقه های ممتاز اجتماعی تعلق داشت و هریك به رنگ یكی از اجرام فلكی، به ترتیب سفید، سیاه، ارغوانی، نیلگون و نارنجی بود كه كنگره های دو باروی داخلی با ورقه های سیمین و زرین پوشانده شده بود".
"این باروها برای مراقبت از كاخ و گنجینه فرمانروا بود و مردم عادی می بایست خانه های خود را بیرون از دیوارها می ساختند". پس از انقراض دولت ماد (سده ۵۵۰ ق. م ) و تاسیس دولت هخامنشی، هگمتانه در دوره های سلوكی، پارت، ساسانی و دوره های اسلامی نیز از مناطق مهم تمدن ایرانی بوده است اما بعدها تحت تاثیر گسست های تاریخی محل دقیق این پایتخت با ابهام مواجه شد.
جستجو برای یافتن شهر گمشده مادها در محوطه ای كه " هگمتانه" خوانده می شود از سال ها پیش آغاز شده است و "ژاك دمرگان" و"ژ- كینز" از جمله كسانی بودند كه پیشتر از دیگران متوجه هگمتانه شده اند.
دمرگان فرانسوی رییس حفریات شوش در سال ۱۸۹۶ میلادی در بازید از همدان چند مهر استوانه ای جمع آوری و با خود به فرانسه برد وی در خصوص قدمت و محل كشف آنها مطلبی عنوان نمی كند اما مطالعات كالمایرا روی این مهره ها تعلق آنها را به دوره مادی اثبات می كند.
بعد از وی "شارل فوسی" در سال ۱۹۱۲ میلادی از طرف موزه لوور در گودال معروف به "شتر خواب" یا گودال فرانسوی ها كه مقابل موزه هگمتانه قرار دارد دست به كاوش هایی زد كه متاسفانه هیچگونه گزارشی از نتایج آن در دست نیست.
بعد از آن "گیرشمن"، "لوئی لوبرتون" و "كالمایر قوری" هفت مجسمه برنزی و بز كوهی یافته شده از هگمتانه كه توسط قوسی كشف و تحویل موزه لوور شده بود را وارسی و تعلق آنها را به دوره مادها تایید كردند.
مركز باستان شناسی سابق و دفتر آثار تاریخی به منظور هموار كردن كار عملیات باستان شناسی و پاسخگویی به سوال های مهم تاریخی در سال های ۱۳۴۷ و ۱۳۴۸ اقدام به خرید منازل مسكونی موجود بر روی تپه باستانی هگمتانه كرد.
"محمد مهریار" كه در سال های ۵۱ تا۵۴ امر تخریب منازل و آماده سازی محیط برای آغاز كاوش های علمی هگمتانه را هموار كرد در مطالعات خود بر این معتقد است كه آثار تپه هگمتانه همان هگمتانه هخامنشی است و هگمتانه مادی را باید در تپه پیسا واقع در ۵/۲ كیلومتری شمال غربی هگمتانه جستجو كرد.
پس از پیروزی انقلاب اسلامی كاوش های باستان شناسی در سال ۱۳۶۲ توسط یك هیات ایرانی به سرپرستی دكتر "محمدرحیم صراف" و سال ۸۳ توسط دكتر "مسعود آذرنوش" آغاز شد.
این پژوهش ها تا سال ۱۳۶۷ ادامه یافت و پس از یك وقفه پنج ساله دوباره از سال ۱۳۷۳ دنبال شد و با تحقیقات علمی مذكور، ترانشه های متعددی به منظور شناسایی وضعیت تاریخی هگمتانه در اطراف و مركز تپه ایجاد شد.
در این عملیات گروه كاوش موفق شد شهر بزرگی را كه با بهره گیری از یك سیستم عظیم معماری مدون ساخته شده بود شناسایی و بخش هایی از آن را كه در قسمت های مركزی، شرقی و جنوبی ردیابی شده بود، به تدریج از خاك آزاد كند.
دستاورد فعالیت های گروه باستان شناسی، شناسایی مجموعه ساختمان های مربع شكل در عمق ۲ تا ۵ متری از سطح تپه است و ورودی هر واحد معماری به یك پیشخوان و تالار مركزی در وسط و سه اتاق جانبی در دو سو ختم می شود.
مصالح به كار رفته برای ساخت شهر، خشت و آجر در ابعاد متفاوت است و همچنین ادامه عملیات حفاری باعث شد كه بخش هایی از حصار عظیم شهر به قطر تقریبی ۹ متر و ارتفاع باقی مانده ۸ تا ۱۲ متر كشف شود.
حصار مذكور كه در فواصل معین دارای برج های عظیم بوده، شهر كهن هگمتانه را در برمی گرفته است.
ادامه روند كاوش موجب شد كه قسمت هایی از سیستم آبرسانی شهر در قالب جوی های متعدد نمایان شده و بخش هایی از این جوی ها به فاصله نیم متر از حصار كشف در شرق هگمتانه و معابر كارگاه جنوبی به دست آمده است.
"محمد رحیم صراف"، باتوجه به كاوش ها و مطالعه های انجام شده و یافته های معماری، هگمتانه را منسوب به هخامنشیان می داند با این تفاوت كه اعتقاد دارد "هگمتانه هخامنشی همان هگمتانه مادها" نیز هست.
به این شكل كه مادها این شهر خشتی را بنیان گذاری و هخامنشیان ابنیه ای به آن افزوده اند.
وی همچنین گفت: طرح هندسی شهر هگمتانه در دنیا بی نظیر بوده و این یكی از افتخارهای ایران زمین و مردم شهر همدان است.
دكتر صراف تاكید كرد: شهر باستانی هگمتانه از اهمیت بسیار زیادی برخوردار است و باید حفاری ها تا رسیدن به نتیجه قطعی در مورد قدمت تاریخی این شهر ادامه یابد.
از سال ۱۳۸۳ پژوهش لایه نگاری باستان شناختی به سرپرستی "مسعود آذرنوش" در جای جای محوطه باستانی هگمتانه به منظور دستیابی به لایه های باستانی و تعیین قدمت لایه ها اقدام كرده است.
نتایج تحقیق دكتر آذرنوش با یافته های قبل از خود منافات دارد و قدمت و تعلق این محوطه تاریخی در مركز شهر همدان را "اشكانیان" عنوان می كند.
وی می گوید: نمی توان آثار معماری مكشوف در تپه هگمتانه را به چند دلیل متعلق به دوره مادها نامید و آنچنان كه هرودت گفته است : دیاكو به قدرت رسید و مادان را واداشت تا دژی نیرومندتر از تمامی دژها برایش بسازند پس وی دیوارهای بزرگ و ستبر دایره شكلی را كه امروزه به اگبتانه معروف است یكی در درون دیگری بساخت و شمار دوایر هفت است.
آذرنوش استدلال می كند: این در حالی است كه برج و باروی كشف شده یك طرح چند ضلعی متشكل از خطوط مستقیم و زوایای قایمه را نشان می دهد و این با شكل شهر توصیفی هردودت كاملا متفاوت است.
وی اضافه می كند: دیگر اینكه در این محوطه شانزده نوع خشت و چهار نوع آجر در ایعاد مختلف طی كاوش های دور نخست شناسایی و معرفی شده است ابعاد این خشت ها از ۳۳ تا ۵۰ سانتی متر و آجرها از ۳۳ تا ۳۷ متر متغیر است.
وی ادامه داد: ابعاد خشت های مكشوفه در تپه هگمتانه با خشت های مربوط به دوره مادی در تپه نوشیجان، گودین تپه و موش تپه هیچ شباهتی ندارد و آثار هخامنشی گردآوری شده در موزه تپه هگمتانه تقریبا در تمامی سطح شهر همدان و حتی تا كیلومترها پیرامون آن پراكنده بوده است.
وی افزوده است: از محل دقیق آن دسته از آثار هم كه در موزه های ملی ایران و بریتانیا یا در مجموعه های خصوصی، نگهداری می شود اطلاعی در دست نیست.
وی اضافه می كند: گزارش های سفرنامه نویسان و پژوهشگران دیگر نیز حاكی است كه بقایای ستون ها و بلوك های سنگ در همه جا، حتی درون رودخانه الوسجرد كه از میان شهر می گذرد پراكنده بوده و یا در ساختمان های جدید به كار رفته است.
آذرنوش گفت: این پراكندگی ممكن است موید نوشته "پلیبیوس" در مورد مجموعه بناهای كاخ های هگمتانه كهن باشد كه وی محل مجموعه بناها را پایین دژ می داند و نه در درون آن ، كه در این صورت انتساب مجموعه معماری مكشوف در تپه تنها با اتكا به كشف شالی ستون های شكسته در لایه های به هم ریخته این محوطه پذیرفتنی نیست.
وی افزود: دور دوم كاوش های لایه شناختی تپه هگمتانه با هدف آشكار ساختن توالی لایه شناختی و گاه شناختی محوطه یعنی تلاش برای ابهام زدایی انجام شد.
وی اظهار داشت: این كنكاش آشكار كرد كه آثار معماری گسترده ای كه بقایای آنها طی ۱۱ فصل كاوش های دور نخست در چند كارگاه گسترده آشكار شده بود نه بر نهشته های باستانی قدیم تر، بلكه روی خاك انباشتی انبوه و فشرده استوار است.
آذرنوش گفت: مهمترین شواهد گاه نگاری ما از جمله سفال های شاخص دوره های میانی تا پایان عصر اشكانیان از درون این خاك انباشت كه گاه ژرفای آن به بیش از چهار متر می رسد، به دست آمد.
وی افزود: آشكار شد كه خاك انباشت زیرآثار معماری، سراسر یك دوره است و به احتمال زیاد به عنوان بخشی از یك برنامه ساختمانی بسیار گسترده فراهم شده است.
وی اضافه كرد: در موارد متعدد شواهد عصر اشكانی در خشت هایی كه بلافاصله روی خاك بكر انباشته شده فراوان به دست آمده اما تاكنون هیچ نشانه ای از آثار عصر آهن ۳ در لایه های ژرف و از گمانه های مختلف حاصل نشده است.
وی ادامه داد: علاوه بر این دلایل، نمونه های استخوان و ذغال از لایه های زیر آثار معماری موجود برای سالیابی به آزمایشگاه دانشگاه آكسفورد ارسال شد.
وی افزود: نتایج سالیابی های كربن ۱۴ بر روی این نمونه ها انجام شد و همگی موید تاریخ گذاری آثار معماری مكشوف در تپه هگمتانه به اواخر دوره اشكانی است.
وی همچنین گفت: تاكید می شود این محوطه با آثار موجود در تمام تاریخ كهن بی نظیر و بی مانند است.
وی اضافه كرد: برای طراحی كلی این محوطه آثار قابل مقایسه ای در نقاط دیگر جهان وجود دارد از شمال شرقی افغانستان تا غرب رود فرات كه آنها نیز به دوره اشكانی تعلق دارند اما در هیچ موردی ساختاری با این عظمت، دقت و برنامه ریزی شده مشاهده نمی شود.
آذرنوش گفت: ایجاد چند صد واحد معماری طبق یك نقشه واحد در تمامی سطح این محوطه ۴۰ هكتاری از ویژگی های منحصر به فرد و خاص این تپه باستانی است.
وی افزود: همه این ها نمایشگر عظمت یك طرح بزرگ عمرانی است كه در دوره درخشان اشكانی به اجرا در آمده است.
وی اظهار داشت: توجه به موارد مطرح شده نشان می دهد كه همدان تنها صاحب اثری است كه در هیچ كجای جهان مشابهی ندارد و ارزش این آثار نه تنها به خاطر قدمت آنها بلكه به دلیل عظمت علمی و فنی كارهای انجام شده است.
دكتر آذرنوش تاكید كرد: اشكانی بودن این محوطه، البته، به هیچ روی ناقض اندیشه مادی بودن همدان نیست.
وی گفت: اكنون باستان شناسان ایرانی در برابر این وظیفه خطیر قرار دارند كه در پژوهش های آینده خود همدان مادی را آشكار سازند.
تپه باستانی هگمتانه حدفاصل خیابان های اكباتان، شهدا و بلوار هگمتانه واقع شده و از جمله محوطه های بزرگ و مهم باستان شناسی كشور محسوب می شود كه بدون تردید این گنجینه عظیم باستانی در دل خاك های خود آثاری از دوران مختلف تاریخی را به یادگار دارد.
هگمتانه به معنای محل تجمع بوده و از دو واژه پارسی باستان "هگمتا" به معنای گرد آمدن و پسوند مكان "نا" تشكیل شده است.
از قوم ماد در متون باستانی از جمله كتیبه های آشوری به نام "مادای" و "آمادای" و در منابع كهن ایرانی "مدی" نام برده شده و از سرزمین ایشان در زبان عیلامی به عنوان "هال ماتانا" و "ماتاپه"، در زبان یونانی"اكباتانا"، در پارسی باستان "هنگ متنا"، "هگمتان"، در منابع كلیمی "احمتا" و در منابع اسلامی به شكل "همذان" و "همدان" یاد شده است.
محوطه باستانی هگمتانه همدان به شماره ۲۸ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
استان همدان دارای یك هزار و ۷۰۰ اثر تاریخی و باستانی است كه ۵۰۷ اثر آن در فهرست آثار ملی كشور به ثبت رسیده است.

این صفحه را در گوگل محبوب کنید

[ارسال شده از: فان پاتوق]

[مشاهده در: www.funpatogh.com]

[تعداد بازديد از اين مطلب: 560]