خط در گذر زمان - بخش چهارم

واضح آرشیو وب فارسی:فان پاتوق:
تحول خط عربی را پیش از ظهور اسلام در این آثار بازمانده می.توان بررسی کرد:
1. نوشته.ای در مدائن صالح (الحجر) به سال 267م.
2. نوشته.ای در ام.الجمال (در حوران در شرق اردن) به سال 270م.
3. نوشته.ای در النماره (شرق جبل.الدروز) به سال 328م.
که نخستین نوشته.ی بازمانده به زبان نزدیک به لهجه قریش به شمار می.رود.
4. نوشته.ای در زبد (خرابه.ای در جنوب شرقی حلب) به سه خط یونانی، سریانی، و عربی به سال 512م.
5. نوشته.ای در حران (سوریه) به سلا 568م.
مهم.ترین نقش خط در زمان پیامبر اسلام، ثبت و نگهداری کلام الهی و گسترش این آیین بود. از این رو خوشنویسی والاترین هنر اسلامی به شمار رفته است. قرآن موجود، چنان که گزارش کرده.اند، به دستور خلیفه.ی اول، ابوبکر و به دست زید بن ثابت گردآوری گشت و بعدها در زمان عثمان از روی آن نسخه.برداری گردید. زید گوید: ابوبکر پس از جنگ یمامه که شمار بسیاری از یاران پیامبر و قاریان قرآن کشته شدند، به دنبال من فرستاد و گفت: اینک عمر حاضر است و می.گوید: قاریان قرآن در یمامه شهید شده.اند و اگر پیشامدی چنین تکرار شود، خوف آن است که قسمتی از قرآن را که آنان حفظ هستند، از میان برود. تو چون مردی عاقل از کاتبان وحی هستی و به تو اطمینان است، قرآن جمع.آوری نما. پس من قرآن را از روی نوشته.های اصلی و صدور رجال گردآوری کردم. پس از درگذشت عمر، مصحف نزد دخترش حفصه (همسر پیامبر) نگهداری می.شد تا سال بیست.و دو هجری در زمان خلافت عثمان، اختلافاتی در قرائت قرآن مشهود گردید. از این رو به دستور خلیفه، قرآن را حفصه برای نسخه.برداری گرفتند و از روی آن به دست زید بن ثابت (کاتب اصلی) و به همیاری عبدالله بن زبیر و عبدالرحمان بن هشام (اعضای اسبق لجنه.ی جمع قرآن) و سعید بن عاص، چند نسخه نویسانیده و پس از بازگرداندن نسخه اصلی به حفصه، یکی از نسخه.های مکتوب را در مدینه نزد خود نگهداری نموده، دیگر نسخه.ها را به کشورهای اسلامی بزرگ فرستاد.

خط عربی نخستین، اعراب و نقطه.گذاری درست و دقیقی نداشت و در نتیجه امکان بروز. نادرستی در نوشتن و خواندن کلام الهی وجود داشت. پس لازم بود که این خط به سرعت به سوی دقت و زیبایی گام بردارد. از جمله کسانی که در اعراب گذاری کوفی کوشیدند، ابوالاسود دؤلی (ف 688م.) است. گفتنی است در این خط، نخست اعراب اضافه گشت و سپس نقطه.ی حروف. چرا که ساختار زبان عربی به گونه.ای است که تغییر حرکات حرف.ها سبب تغییرات فاحش در معنا و مفهوم می.شود. در نسخه.های بازمانده از این خط به چهارگونه نشانه.گذاری بر می.خوریم.
الف: نوشته.هایی که تنها اعراب دارند. اعراب در این نمونه.ها به شکل دوایر قرمز رنگی است که اگر پایین حرف قرار گیرد، کسره است. اگر بالای حرف باشد، فتحه و اگر بالای حرف و اندکی جلوتر از حرف باشد، ضمه خوانده خواهد شد.
ب: نوشته.هایی که دارای اعراب و نقطه است. در این نمونه.ها نقطه.ها با دایره.های کوچک.تر و اعراب با دایره.های بزرگ تر و بیشتر رنگین، نوشته می.شوند.
ج: نوشته.هایی که دارای اعراب و نقطه است. به این صورت که نقطه.ها را با خط.های مایل (مانند اعراب امروزی) و حرکت.ها را با دایره.های رنگی کوچک نشان می.دادند.
د: نوشته.هایی که نقطه.گذاری و اعراب در آن.ها به شکل امروزی است.
گویا کهن.ترین نسخه.ی قرآن که تاریخ کتابت دارد، با شماره 162 در موزه.ی قم نگهداری می.شود. قرآن یاد شده منسوب کوفی و قطع خشنی است و تاریخ 198ق. دارد. قرآنی به خط ابن.مقله (272 – 328ق) در موزه.ی هرات و قرآن دیگری نیز به خط وی در چهارصد و سه صفحه در قطع 5/19×12 که در مکتبه.الرضا، رامپور هند نگهداری می.شود. همچنین قرآنی به خط علی.بن.هلال، ابن بواب (ف 413ق) که در تاریخ 391ق. به خط نسخ ریحانی نوشته شده و اکنون در موزه.ی چستربیتی انگلستان نگهداری می.گردد.
سه نمونه یاد شده نخست در نشانه.گذاری (الف و ب و ج) در نسخه.هایی که تا اواخر سده.ی چهارم هجری نوشته.شده.است، به چشم می.خورد. نمونه.ی (د) در سده.ی پنجم و پس از آن شکل گرفته و استفاده گردیده.است. خط کوفی، پیش. از خط نسخ قدیم (که از صدر اسلام در نوشتار وجود داشته است) تا اواخر عصر عباسی (132 – 656ق) در گستره.ی اقلیمی فراوانی به کار می.رفته است. از مرزهای چین و هند تا یونان و شمال آفریقا و اسپانیا. این گستردگی جغرافیایی که در میان خط.های اسلامی، تنها نصیب خط کوفی شد، سبب گشت تا امروزه بیش از چهل گونه از خط کوفی به جای بماند.
تنوع و گوناگونی میان شیوه.های کوفی در کشور.های مختلف و نیز در سده.های متفاوت از کتابت تا کتیبه، بسیار بیش از تفاوت خط.هایی چون رقاع و توقیع است. اما به دلیل کم بودن افراد با سواد و اهل فرهنگ، سبک.های کوفی،. چنان که باید از هم متمایز نگشت و نامگذاری دقیق و شایسته.ای نیافت. گفتنی است که همزمان با خط کوفی، خط ساده.تری هم که آن را نسخ قدیم می.نامند، وجود داشته که دارای حروف نازک و مدور بوده و قدمتش همچون کوفی است و نباید این خط را با خط نسخ امروزی که از خط.های ششگانه (سته) است، اشتباه کرد. خط کوفی در کشورهای عربی تا اواخر سده.ی ششم و گاه هفتم هجری به کار می.رفته است. کاربرد کوفی در معماری سبب شد تا این خط تزیینات و ظرافت.های بسیار بیابد و همین نکته سبب کندشدن نوشتار گشت و نیز خوانایی کوفی را کاهش داد. خطی که منسوخ کننده.ی کوفی (در کتابت و نه در معماری) بود را نسخ نامیدند. این خط از نظر سرعت نوشتار و نیز خوانایی، بر کوفی برتری چشمگیری داشت و از سده.های نخستین تا کنون به ویژه در کتابت متن.های مقدسی چون قرآن، خط بلامنازع به شمار می.رود.

این صفحه را در گوگل محبوب کنید

[ارسال شده از: فان پاتوق]

[مشاهده در: www.funpatogh.com]

[تعداد بازديد از اين مطلب: 262]