ادبيات منظوم دفاع مقدس

واضح آرشیو وب فارسی:اطلاعات: ادبيات منظوم دفاع مقدس

ادبيات دفاع مقدس به مجموعه نوشته‌ها و سروده‌هايي گفته مي‌شود كه درون مايه و موضوع آنها، به مسائل هشت سال دفاع مقدس و پيامدها و تبعات آن بازگردد. در نگاهي وسيع‌تر مي‌توان طيفي گسترده‌تر و جغرافيايي فراخ‌تر براي اين عنوان تصور كرد و با تكيه بر ويژگي «مقدس بودن» كه تداعي قلمرو «الهي و ديني» براي اين نوشته‌ها و سروده‌ها مي‌كند موضوعات زير را در اين حوزه قرار داد:

1ـ سروده ها و نوشته‌هايي كه به ايستادگي در مقابل كشش‌هاي سقوط آفرين روحي و معنوي دعوت مي‌كند.

اين حوزه وسيع و شكوهمند، مجموعه آثار حكمي، اخلاقي، عرفاني و صوفيانه را دربر مي‌گيرد. طرح ناپايداري دنيا، دعوت به خردورزي و پرهيز از تسليم در برابر هوس‌ها و خواهش‌هاي نفساني، حق‌پرستي و پرهيز از خودپرستي كه در شعر فردوسي، ناصرخسرو، سعدي و مولانا و ديگر شاعران و آثار گران‌سنگ منثور فارسي چون سياست‌نامه، كليله و دمنه، كيمياي سعادت، مرزبان‌نامه، كشف‌الاسرار و ... تموج و درخشش دارد، همگي در اين بخش قرار مي‌گيرند. وقتي مولانا مي‌گويد:

مادر بت‌ها بت نفس شماست

زان كه آن بت، مار و اين بت اژدهاست

آهن و سنگ است نفس و بت شرار

آن شرار، از آب مي‌گيرد قرار

سنگ و آهن زآب كي ساكن شود؟

آدمي با اين دو كي ايمن شود؟...

بت شكستن سهل باشد، نيك سهل

سهل ديدن نفس را، چهل است جهل

صورت نفس ار بجويي اي پسر

قصه دوزخ بخوان با هفت سر

ما را به نوعي دفاع و ايستادگي در مقابل كشش‌ها و وسوسه‌هاي نفساني مي‌خواند. اين نوع پايداري، همان است كه «جهاد اكبر» ناميده شده و بدون آن در عرصه «جهاد اصغر» نمي‌توان پيروزمند واقعي نبرد بود.

اين نوع «دفاع مقدس» در گستره شعر فارسي، برترين و والاترين جايگاه و پايگاه را دارد.

2ـ سروده‌ها و نوشته‌هايي كه ما را به دفاع در مقابل ستم و بيداد ستمگران برمي‌انگيزانند يا تصويري از بيداد زمان براي هوشياري و بيداري ترسيم مي‌كنند.

هرگاه چنين سروده‌هايي مبتني بر آرمان و انديشه الهي (مقدس) باشند مي‌توان آنها را «سروده دفاع مقدس» ناميد. از مجموعه سروده‌هاي دوره مشروطه، سروده‌هايي كه گريزگاه‌ها و تكيه‌گاه‌هاي مذهبي دارند مي‌توانند زيرمجموعه اين نوع سرودن باشند. مثلا برخي سروده‌هاي نسيم شمال، ملك‌الشعراي بهار، عارف و فرخي يزدي را مي‌توان در سلك اين گونه اشعار تلقي كرد.

جز ادبيات ايران، در ادبيات ملت‌هاي ديگر نيز كه رنگ و بوي اسلامي دارد از اين نوع آثار مي‌توان يافت.

3ـ سروده‌ها و نوشته‌هايي كه با تكيه بر انديشه و آرمان ديني، تصويري از بيدادها و جنايات جهاني را ترسيم مي كند.

اين نوع سرودن سابقه‌اي چندان طولاني ندارد. نخستين نمونه‌هاي آن به پنجاه سال اخير برمي‌گردد. حساسيت شاعران و نويسندگان نسبت به مسائل جهاني مانند فلسطين، ويتنام، آفريقاي جنوبي، كوبا، شيلي و اخيراً بوسني و افغانستان و ... شاعران و نويسندگان را برمي‌انگيخت تا براي مظلوميت و رنج مردم اين سرزمين‌ها يا فداكاري مبارزان و آزادي‌خواهان آن‌‌ها شعر، مقاله و احياناً نمايشنامه و فيلم‌نامه (سناريو) بنويسند. عمده آثار پيش از انقلاب اسلامي در ايران در اين زمينه از آنِ باورمندان تفكر چپ (ماركسيسم) يا روشنفكران متمايل به غرب بود. گاه در برخي مجلات مذهبي آن زمان نيز بر سروده‌هايي با جهت‌گيري مذهبي، بويژه درباره فلسطين و الجزاير به چاپ مي‌رسيد. اما پس از پيروزي انقلاب اسلامي، در اين زمينه شاهد سروده‌هايي قابل توجه و نوشته‌هايي ارجمند بوده‌ايم. در اين اواخر، در طيفي گسترده در باب بوسني و هرزگوين، شاعران و نويسندگان به خلق آثار زيبا دست زدند كه به دليل پيوند اين آثار با تفكر و باور مذهبي، آن‌ها را مي‌توان در مجموعه «ادبيات دفاع مقدس» جاي داد. هرچند مي‌توان اين آثار را با سروده‌هاي قبلي (بند 2) يكي دانست اما براي شناخت بهتر آفاق شعر دفاع مقدس، تفكيك آنها بايسته‌تر است.

4ـ سروده‌ها و نوشته‌هايي كه به هشت سال جنگ تحميلي و تبعات آن (بازگشت آزادگان، بازگشت پيكر پاك مفقودالاثرها، موضوع شهادت، بسيج و بسيجي‌ها، دلواپسي كم‌رنگ شدن ارزش‌هاي به يادگار مانده از شهيدان، رزمندگان و ...) اختصاص دارد.

معمولاً اطلاق عنوان «ادبيات دفاع مقدس» شامل اين آثار ادبي است و به نظر مي‌رسد براي پرهيز از اختلاط حوزه ها، اختصاص عنوان «دفاع مقدس» به همين سروده‌ها و نوشته‌ها پذيرفته باشد.

برخي برآنند تا هر نوع سروده‌اي را كه با موضوع مقاومت و مبارزه پيوندي داشته باشد، مثلاً سروده‌هايي را كه به عاشورا و نهضت كربلا يا ديگر قيام‌ها و حركت‌هاي انقلابي ـ ديني پرداخته، نيز شعر دفاع مقدس بدانند. چنين انگاره و باوري، كار تحليل و بررسي شعر دفاع مقدس به معني اخص، يعني شعر مربوط به هشت سال دفاع مقدس و پيامدهاي آن را دچار مشكل خواهد ساخت. مشخص كردن جغرافياي بحث و تحقيق نه تنها كار داوري را دقيق و سنجيده‌تر خواهد ساخت كه از اختلاط‌ حوزه‌ها و آشفتگي بحث‌ها نيز جلوگيري خواهد كرد.

نكته بسيار مهم در تحليل ادبيات دفاع مقدس‌ـ‌ بويژه شعر دفاع مقدس ـ اين است كه شاخصه‌ها و ويژگي‌هايي را در اين ادبيات مي‌توان مطرح كرد كه ادبيات اين دوره را از ادبيات گذشته متمايز و متفاوت مي‌سازد. براي نمونه، سروده‌هاي دفاع مقدس از منظري ديگر به عاشورا نگريسته‌اند كه هرگز در ادبيات گذشته ما سابقه ندارد. اضلاح گمشده عاشورا همچون حماسه، پيام و عرفان ناب (عشق و شيفتگي) در سروده‌هاي گذشته عاشورايي هرگز همچون شعراين دوره يافت نمي‌شود. بهترين سروده عاشورايي گذشته، تركيب‌بند ارزشمند محتشم كاشاني است كه تنها عنصر سوگ، در آن يافت مي‌شود و ابعاد حماسي كربلا، پيام‌هاي عاشورا و عرفان و عشق اين نهضت شگفت در آن ديده نمي‌شود. بهترين منظومه (عارفانه) درباره عاشورا، گنجينه اسرار عمان ساماني است كه با همه لطافت و زيبايي و عظمت، پيام‌هاي عاشورا، حماسه و برانگيزانندگي براي الگو گرفتن و مبارزه با ستم و تا حدي سوگ و مظلوميت اين جريان در آن ديده نمي‌شود. اما سروده‌هاي دفاع مقدس هم سوگ و اندوهناكي كربلا را باز مي‌گويند، هم حماسه بودن آن را ترسيم مي‌كنند، هم پيام‌هاي آن را منعكس مي‌سازند و هم عرفان بي‌بديل آن را.

براين اساس، از نظرگاه سبكي (انديشه، زبان و عناصر ادبي)، شعر دفاع مقدس خود، داراي «هويت و استقلال» است و نيازمند بحث و بررسي مستقل. به همين دليل وسعت بخشيدن به دامنه بحث ادبيات دفاع مقدس، امكان نگاه دقيق، تحليل صحيح و دريافت روشن از شعر امروز (بويژه سروده‌هايي كه به هشت سال دفاع مقدس و بازتاب و ادامه آن اختصاص دارد) را از ما مي‌گيرد. هر چند مقايسه سبك‌شناسانه، بررسي افق‌هاي دروني و بيروني شعر ديروز و امروز، براي دريافت بهتر شعر امروز بايسته و اجتناب ناپذير است.

پنجشنبه 7 آذر 1387

این صفحه را در گوگل محبوب کنید

[ارسال شده از: اطلاعات]

[مشاهده در: www.ettelaat.com]

[تعداد بازديد از اين مطلب: 302]