كاوشي در چگونگي ورود برق به ايران

واضح آرشیو وب فارسی:فان پاتوق: آشكارا بايد پذيرفت كه برق و چگونگي ورود آن به ايران در گامهاي نخست، از زمينه.هاي مهم اقتصادي و اجتماعي و فرهنگي برشمرده نمي.شد و داده.ها و اطلاعات مربوط به آن با دقت دنبال نمي.شد. اين روند شايد بدين خاطر بوده كه برق يك پديده صنعتي پيچيده، خطرناك و سرمايه بر بود و آينده. روشني نيز براي آن پيش.بيني نمي.شد. به همين خاطر ميزان اثرپذيري آن نيز در سطح جامعه ناشناخته بود و هرگز نتوانست باتلگراف كه چند دهه پيش از آن به پهنه كشور گام نهاد رقابت كند و از اهميت سياسي برخوردار شود. سياست مردان سرمايه.دار و سرمايه.گذار دوران قاجار را يا به خود جلب نكرد و يا آن يكي دو نفري نيز كه بدان پرداختند، در ميانه راه بدان پشت كردند (ماجراي دريافت امتياز.نامه برق و … توسط مشيرالسلطنه) از ديگر سو بيگانگان نيز گرايشي راكه براي بهره.گيري و مديريت (امنيتي- اطلاعاتي) خطوط تلگراف سرتاسري در كشور از خود نشان مي.دادند، در اين باره نشان ندادند و مقامات نيز براي برپايي و مديريت آن سر و دست نشكستند. در نتيجه مسايل مربوط به برق به سكوت يا با بي.اعتنايي روبرو بود.
امروزه اطلاعات مربوط به ورود تلگراف و ايجاد شبكه.هاي ملي و فراملي تلگراف بسيار دقيق.تر و با جزييات بيشتري در دسترس است. مقاماتي كه آنها را اداره مي.كردند را مي.شناسيم، ايرانيهايش همه داراي القاب بودند و براي دستيابي به مقام رياست بر آن بر هم سبقت مي.گرفتند. تلگرافخانه.ها مانند مكانهاي مقدس، امامزاده.ها و … به صورت پايگاهي براي بست.نشيني درآمده بود و شايان يادآوري است كه اين پايگاهها در ماجراي مشروطيت و ديگر هيجانهاي سياسي و اجتماعي ايران نقش بسيار برجسته.اي بازي كردند.

در برابر اطلاعات مربوط به برق به ويژه در فاصله سالهاي 1279 تا 1283 خورشيدي نارسا، مبهم و ناشناخته و پرسش برانگيز به دست ما رسيده است. منابع ارزشمندي كه همزمان ورود برق بدان پرداخته باشند و جزييات مربوط به حق تقدمها و ماجراهاي وابسته به نصب و بهره.برداري از مولدهاي برق را بازگويند وسرنوشت اين مولدها را دنبال كنند كمابيش نارسا هستند و اسناد يا گزارشهايي كه به طور ترديدناپذيري بر اين اقدامات روشني بخشند، كم و حتي ناچيز بوده و اسناد بر جاي مانده نيز از بافت و يكدستي مناسبي برخوردار نيستند. بسياري ازاطلاعات اوليه افواهي و از راه گوش به گوش به نوشته.ها راه يافته.اند و نويسندگان همين نوشته.هاي اندك و برجاي مانده نيز براي بررسي درستي و نادرستي مطالب مطرح شده يا به همين اسناد اوليه دسترسي نداشتند و يا اهميت آنها را ناچيز برمي.شمردند. به همين خاطر از بررسي و ارزيابي مسايل و تاريخ.هاي هر رخداد و دنبال كردن مطالب آنها در هيچكدام به طور جدي خبري نيست.
شايان يادآوري است كه هم اينك نيز اگر اسناد مربوط به برق مشهد با پشتكار آقاي ممتحن ميلاني نوه محمدباقر رضايوف براي اثبات حق.تقدم جدش (محمدباقر ميلاني نامور به تاجرباشي- رضايوف و معاون التجار) گردآوري نمي.شد شايد هنوز هم اين گروه از اسنادي كه ايشان يافته و عرضه كرده.اند در گوشه.اي از بايگاني.ها خاك مي.خورد. همچنين اگر علاقه آقاي مهندس حامد در ايجاد موزه صنعت.برق روندي عملي نمي.يافت ويا كتاب تاريخ صنعت.برق توسط ايشان تدوين نمي.شد شايد اسناد مهم خاندان امين.الضرب درباره برق سر از جاي ديگري در.مي.آورد و در اختيار موزه برق تهران قرار نمي.گرفت و در برابر ديد گذاشته نمي.شد و يا اگر كتابهايي درباره تاريخ صنعت.برق نگاشته نمي شد و توجه.ها را بر.نمي.انگيخت، اسناد خاندان خليلي يكي از مديران سابق برق تهران در دوران جنگ دوم نيز در اين باره به دست نگارنده نمي.رسيد. هنوز هم آثار و اسناد بسياري در اين زمينه وجود دارد كه در بايگانيهاي نگهداري اسناد دولتي و خصوصي، در كتابخانه.ها، در كنج خانه.هاي پيشكسوتان صنعت برق و آب و يا در بايگانيهاي نهادهاي دولتي وابسته به اين صنعت وجود دارند كه شناسايي و طبقه.بندي نشده و كمر كسي از وجودشان آگاه است (شايد هم هيچكس).
شايان يادآوري است كه اگر حيدرخان عمواغلو مهندس برقي كه در ماجراهاي انقلابي دوران پيش و پس از مشروطيت حاضر بود و در ضمن در برق مشهد و تهران نيز به كار گل واداشته شده بود (به خدمت برق درآمده بود)، دست به كارهاي پرهياهوي سياسي نمي.زد و مورد توجه زندگينامه نويسان چپ.انديش و راست.انديش قرار نمي.گرفت، بسياري از اطلاعات مربوط به برق در دوران و سالهاي حضور او در مشهد و تهران از ابهام و پيچيدگي بيشتري برخوردار مي.بود. شهرت وي به ويژه در ميان روشنفكران چپ.انديش و الگو قراردادنش باعث شد كه بعدها چگونگي حضور او را در مشهد و تهران بيشتر دنبال كنند. هر چند كه پيش از چاپ خاطراتش توسط دكتر عبدالحسين نوايي (از روي دست.نوشته.هاي منشي.زاده برگرفته از خاطره.نويسي رودررو با حيدرخان) هر آنچه كه درباره «وي» گفته يا شنيده مي.شد مانند «برق» كه تخصص وي بود بيشتر افواهي و شفاهي به نظر مي.رسيد. براي نمونه: از علامه محمد قزويني و احمد كسروي، دو روايت متفاوت از حيدرخان مطرح شده است كه داراي بخش.هاي مشترك كمي هستند و به نظر مي.رسد كه از دو فرد جداگانه در دو فضاي متفاوت به طور شفاهي برگرفته شده باشند.
آ) از قول علامه قزويني (از استادان نامور در زمينه فرهنگ و ادبيات و تاريخ در ايران) در مجله يادگار چنين مطرح شده است:
«حيدرخان را مظفرالدين شاه و ميرزا علي اصغرخان صدراعظم در مراجعت شاه از سفر اول به فرنگستان در سال 1318 قمري به عنوان مهندس چراغ برق در باكو استخدام كردند و براي داير كردن كارخانه چراغ برق مشهد مقدس فرستادند و او پس از يكسال و نيم به تهران آمد و در كارخانه چراغ برق مرحوم حاج حسين اقا امين.الضرب استخدام شد.
ب) احمد كسروي در تاريخ مشروطه ايران چنين نگاشته است:
«اين حيدرعمواوغلي از مردم سلماس بوده ولي در قفقاز بزرگ شده و در تفليس درس مهندسي برق مي.خوانده، درباره آمدن به ايران مي.گويند رضايوف كه يكي از بازرگانان تبريز بوده چنين مي.خواهد كه به بارگاه مشهد چراغ بكشاند و براي اين كار به يك مهندس مسلماني نياز بوده، حيدرعمواوغلي از آنجا به تهران آمده در كارخانه برق به كار مي.پردازد و چون شورش مشروطه پديد مي.آيد يكي از هواداران آن مي.شود.
درباره اين دو نقل قول نكات جالبي مطرح است:
- هر دو راوي از افراد سرشناس و شناخته شده در تاريخ.نگاري معاصر ايران هستند كه به دقت نظر شهرت كافي دارند.
- اين دو گزارش ناهمخوانيهاي ريشه.اي با هم دارند در گزارش نخست مظفرالدين.شاه و ميرزاعلي اصغرخان صدراعظم (اتابك اعظم) باني كارند و در گزارش دوم رضايوف.
خاطرنشان مي.سازد كه تا پيش از چاپ كتاب «تاريخ صنعت.برق در ايران» كه بخش تاريخي آن را آقاي مهندس محمدصادق حامد تهيه كرده بودند گزارش.ها و اخبار پراكنده.اي در لابه.لاي دست نوشته.ها، مقالات، گزارش.هاي گوناگون در زمينه برق و كتابهايي كه به نوعي وضعيت اقتصادي و اجتماعي دوران قاجار را مطرح مي.ساختند، وجود داشت كه تدوين، نقد، يكدست و به هنگام نشده بودند. اين كتاب نخستين اثري بود كه به برخي از اطلاعات گذشته مي.پرداخت و ايشان با بررسي اسنادي كه خانواده امين.الضرب در اختيارشان قرار داده بودند ويا خودشان درميان منابع گذشته يافته بودند، كار را انجام دادند. به طوري كه كتاب از همان آغاز انتشار نگاه.هاي بسياري را به سوي خود كشاند. از سوي ديگر همزمان با اين اقدام، برپايي يك موزه برق نيز در دست انجام بود، كه با پشتكار و پيگيري مهندس حامد و همكارانشان گشايش يافت. بدين ترتيب پنجره.هاي تازه.اي در زمينه فعاليتهاي پيشين صنعت.برق پياپي گشوده مي.شد. در همين رهگذر بود كه چالش پيشگامي در كنار اداي وظيفه نسبت به پيشگامان و پيشكسوتان صنعت.برق جايگاه ويژه.اي يافت. كه با جستجوي اسناد و مدارك جديد به مطرح شدن ادعاهاي تازه انجاميد، چون و چراها و چالش.هاي پيش.بيني نشده مطرح و كار بالا گرفت. كساني به تكاپو افتادند تا حق را بر كرسي نشانند كه دراين ميان مي.توان به آقاي غلامرضا ممتحن ميلاني نوه حاج.محمدباقر ميلاني تاجرباشي (رضايوف) اشاره داشت كه با شور و پشتكار، موضوع پيشگامي جد خود را دنبال مي.كرد. ايشان براي اثبات آراي خود به گردآوري اسنادي دست زد كه هرچند وجود داشتند ولي هرگز پيش از آن بدان.ها اهميت داده نشده بود. از اين روهيچ گاه بازنويسي و ارزيابي نيز نشده بودند و بيشتر مي.توان آنها را اسناد نو يافته است.
نگارنده بر اين باور است كه تصميم به چاپ و انتشار كتاب «يكصد سال صنعت.برق در ايران» نيز كه با شتابي فزاينده، به منظور آماده شدن براي زمان برگزاري «آيينهاي يكصدمين سال صنعت.برق» در كشور، تدوين و منتشر شد، در همين راستا و در پي توجه روزافزون به شناخت تاريخي ماجراهايي كه بر اين صنعت رفته، شكل گرفت. در اين كتاب نيز اسناد و مدارك جديدي در زمينه.هاي گوناگوني و در ابعادي گسترده مطرح شد. ولي از آنجا كه براي بازنويسي اسناد و انجام تحليلهاي لازم زمان كافي در دسترس نبود، خود به خود نادرستي.هايي چند به ويژه درباره تاريخها و نامها بدان راه يافت. براي رفع همين تنگناها و كمبودها و همچنين پاسخ به استقبال خواستاران كتاب باعث شد تا اينك چاپ دوم كتاب در چارچوب منطقي.تر تدوين و آماده شود و بزودي آن را در دسترس خواهيم داشت.
شايان يادآوري است كه در تلاشي همرو چاپ دوم كتاب «صنعت.برق در ايران» نيز كه با نام جديد «صنعت.برق ايران در آيينه تاريخ» همراه با افزايش مطالب و سندهاي بيشتر، در شكلي مناسب به تازگي از سوي برق تهران چاپ و انتشار يافته است و با خبريم كه همه شركتهاي برق منطقه.اي نيز در اين زمينه كوشا شده و كارهاي چشمگيري را انجام داده و مي.دهند كه در اين ميان مي..توان به «يكصدسال تاريخ برق در گيلان»، «تاريخچه صنعت.برق در خوزستان» اشاره كرد. بدين ترتيب گواه آنيم كه رويكرد به تهيه تاريخ با شيوه.هاي نوين تاريخ.نگاري در صنعت.برق جدي.تر دنبال مي.شود.
به هر حال با پيدايش اين فضاي تازه به نظر مي.رسد كه اينك ارزيابي منابعي كه دستمايه تاريخ.نگاري در صنعت.برق به شمار مي.آيند از اهميت برخوردار شده باشند. ولي بايد خاطرنشان ساخت كه در اثر اشتباهات يا اطلاعات نادرستي كه به چالشهاي پيشگامي (حق تقدم) به شمار مي.آيند. البته براي رسيدن به داده.ها و اطلاعات درست بي.گمان بايد تلاش بيشتري كرد و به جستجوي منابع دست.نخورده و اسناد ديگري كه بي.گمان وجود دارند ولي هنوز ما از وجودشان بي..خبريم دست زد. بدانها پرداخت و آنها را كاويد. در اين رهگذر است كه بايد به گزارشهاي مستند كنسولهاي روس و انگليس در شهرهاي گوناگون ايران دست يافت زيرا اين افراد جزئي.ترين نكات را درباره رخدادها و فعاليتهاي محل ماموريت خود به دولتهايشان گزارش مي.كردند. بايد به خاطرات ايرانگردان كنجكاو و بيگانه نگاه انداخت و آنها را كاويد، زيرا برخي از آنها همه جزييات را در نوشتهاي خود گزارش كرده.اند. بايد به گزارشهاي گروه.ها و هيات.هاي جاسوسي و مطالعاتي كه از سوي دولت هند،.انگليس،.دولت انگلستان و دولت روسيه براي ارزيابي و شناخت شرايط اقتصادي و اجتماعي و زمينه.سازي نفوذ بيشتر در كشور، به اين سرزمين مي.آمدند توجه ويژه داشت زيرا در آنها به نكات ارزنده.اي درباره امكانات شهري و اجتماعي و تاسيسات زيربنايي اشاره شده است. بايد به اسناد خفيه نويسان دوران قاجاريه ايراني و چه بيگانه دسترسي پيدا كرد كه پر از گزارشهاي رنگارنگند و همچنين به كتابهاي سياسي و اقتصادي و تاريخي اواخر قاجار رجوع كرد كه در بردارنده مطالب جالب در اين زمينه هستند. يكي از اين آثار كتاب ارزشمند گنج شايگان نوشته جمالزاده است كه در سال 1296 خورشيدي (1335 هـ ق 1917 م) در برلن چاپ و منتشر شد و اين تاريخ نزديك به 11 سال پس از بهره.برداري از كارخانه امين.الضرب ونزديك به 15 سال پس از بهره.برداري از مولد آستان قدس (حرم مطهر امام هشتم) است. همين منبع است كه نزديكترين اطلاعات را نسبت به زمان بهره.برداري از يكانهاي توليدي در تبريز و رشت نيز به دست مي.دهد و از اين ديدگاه هم در خور بررسي و تامل است.
خاطرنشان مي.سازد كه بخش «تشبثات» كتاب گنچ شايگان نه تنها در زمينه برق بلكه در زمينه كارخانه.هاي موجود ديگر، گوناگوني و اهميت آنها، يكي از مهمترين منابعي به شمار مي.آيد كه همواره مورد توجه پژوهشگران و تاريخ.نگاران بعدي بوده است به طوري كه هر كدام به صورتي از آن سود برده.اند. در اين زمينه به دو اثر زيرين اشاره مي.كند كه يكي به طور مستقيم و ديگري به طور نامستقيم اطلاعات و داده.هاي مربوط به برق و گسترش آن را از همين كتاب برداشته.اند (البته در بسياري از نوشته.هاي ديگر نيز گواه بر داشتهاي كامل و يا جزيي مطالب با و يا بدون يادآوري نام منبع هستيم.)
مورد نخست اثر ارزشمند چارلز عيسوي نويسنده كتاب تاريخ اقتصادي ايران در عصر قاجار 1332-1215 هـ ق –
1914-1800 ميلادي – 1293-1179 خورشيدي است كه بخش «تشبثات» را بدون كم.و كاست و به طور كامل با يادآوري نام منبع آورده و رجوع به منابع ديگر را لازم نديده است.
اثر دوم كتابي است درباره امين.الضرب كه آقاي خسرو معتضد با نام امين.الضرب – تاريخ تجارت و سرمايه.گذاري در ايران تهيه كرده.اند (كه به احتمال تز دانشگاهي ايشان بوده است). التبه نويسنده اطلاعات و داده.هاي مربوط به برق را از منابعي برگرفته كه آنها خود به طور قطع از گنج شايگان سود برده.اند جون جزييات ارايه شده و شكل آنها اين نكته را بازنمايي مي.كند ولي اندوهوارانه دستكاريهايي در آنها انجام شده كه راه به اشتباه برده است و با همان شكل نيز به اين اثر راه يافته است كه در جايگاه خود بدانها اشاره خواهد شد.
جمالزاده اين بخش از كتاب خود را صفحه.هاي (93 تا 95) زير نام «تشبثات» ‎آغاز مي.كند كه جا دارد تا اندازه.اي بدان پرداخت شود:
واژه «تشبث» در «فرهنگ معين» (مص.ل) به معناي چنگ در زدن به چيزي – در آويختن به- وسيله قراردادن كسي يا چيزي را – دست آويز ساختن- آويختگي- چنگ.زني براي وسيله قرار دادن در «فرهنگ عميد» (مص-ع) دست آويز ساختن- چنگ در زدن و در آويختن به چيزي، و در فرهنگ بزرگ سخن (اسم مصدر) به معناي متوسل شدن به كسي يا چيزي – چنگ در زدن و گرفتن چيزي، آمده است. از سويي در زيرنويس صفحه 93 كتاب گنج شايگان اين واژه در برابر واژه انگليسي Enterprise گذاشته شده است كه با مراجعه به فرهنگ آريانپور معادل آن: «شركت – بنگاه- موسسه بازرگاني» و همچنين «سرمايه.گذاري و رقابت بازرگاني و مخاطره.پذيري با حداقل دخالت دولت» داده شده است. در كتاب فرهنگ علوم اقتصادي تاليف دكتر منوچهر فرهنگ نيز به معناي «تصدي- موسسه- بنگاه – معاملات تجاري» آمده است. به هر روي بررسي جايگاه كاربرد آن در كتاب ياد شده نشان مي.دهد كه نويسنده به بنگاههاي بازرگاني توليدي در زمينه.هاي گوناگون صنعت اشاره دارد و آن را در برابر واژه «كارخانه» نيز آورده است.
اينك به نكاتي كه در متن كتاب شايگان درباره كارخانه.هاي موجود تا سال 1295 خورشيدي اشاره شده مي.پردازيم:
1- كارخانه چراغ برق كه متعلق است به حاج حسين آقاي امين.الضرب اين كارخانه تا به حال (1295 خروشيدي- 1335 هـ ق) كار مي.كند و مغازه.ها و خيابانهاي مهم طهران را روشني مي.دهد، اين كارخانه در حوالي سال 1323 از آلمان و از «شركت عمومي الكتريك» به ايران آورده شده و در سال 1325 شروع به كار كرده و تا 4000 چراغ مي.تواند روشني بدهد.
2- كارخانه برق كوچك ديگري در تهران در خيابان ارك هست كه عمارات دولتي را روشني مي.دهد.
3- كارخانه چراغ برق در مشهد: اين كارخانه را مرحوم حاجي.محمدباقر ميلاني معروف به رضايوف از طرف مظفرالدين.شاه در حوالي سال 1320 از روسيه به قيمت 8 هزارتومان براي روشن كردن حرم مطهر حضرت رضا وارد كرد و علاوه بر حرم مطهر قسمت خيابان موسوم به خيابان بالا را هم كه واقع است بين كارخانه و حرم مطهر روشني ميداد.
4- كارخانه چراغ برق در رشت و تبريز: كارخانه تبريز را قاسم.خان اميرتومان پسرعالي خان والي به آنجا آورده است و 125 اسب قوه دارد.
اينك به منظور روشن.تر شدن مطالب بالا و تاييد يا نقد آنها با مستندات نو يافته درهر مورد با توجه به ترتيب مطالب ارايه شده در متن مي.پردازيم.
1- اسناد ارايه شده توسط خاندان امين.الضرب كه در كتابهاي ياد شده پيشين (چاپ برق منطقه.اي تهران) بازتاب يافته.اند به روشني نشان مي.دهند كه حاج حسين امين.الضرب (پسر) در محرم سال 1332 (برابر فروردين 1283 خورشيدي) امتيازنامه برق تهران را دريافت كرده است. هرچند به نظر مي.رسد كه امين.الضرب بايد پيش از دريافت امتياز نامه كارهاي مقدماتي را آغاز كرده باشد ولي كارهاي اجرايي خريد و حمل تجهيزات بي.گمان بايد پس از دريافت امتياز نامه آغاز شده باشد و تجهيزات نيز در سال آينده يعني 1284 خورشيدي (1323 هـ ق) به تهران وارد شده باشند. اين موضوع با بررسي تاريخ سند تلگرافهاي حمل تجهيزات موجود كه به ترتيب 29 فروردين – 26 و 29 آذرماه سال 1284 است تاييد مي.شود.
2- مولد خريداري شده از شركت آ ا گ آلمان به قدرت 400 كيلووات از نوع تيغه.اي با سرعت 120 دور در دقيقه كه ماشين بخار آن از نوع پيستوني دو مرحله.اي بود به طوري كه قطر استاتور آن نزديك به 5 متر و طول كل موتور – ژنراتور آن نزديك به 11 متر مي.شد.
3- كارخانه برق امين.الضرب در فوريه 1907 ميلادي برابر با بهمن 1285 خورشيدي وبرابر با اوايل 1325 هـ ق نزديك به شش ماه پس از امضاي فرمان مشروطيت به بهره.برداري رسيد. شايان يادآوري است كه چون دو ماه آخر سال 1285 خورشيدي با ماههاي نخست سال 1325 هـ ق همپوشاني پيدا مي.كند و برق امين.الضرب نيز در همين دوران به بهره.برداري رسيده است اين تاريخ درست است والا بايد توجه داشت كه كمابيش ده ماه از سال 1325 هـ ق با سال 1286 خورشيدي همپوشاني دارد.
4- از سويي در متن كتاب امين.الضرب با بهره.گيري از خاطرات حيدرخان عمو اوغلو و همچنين به احتمال از منابع ديگر كه ناشناخته.اند مطالبي به شرح زير به مطالب برگرفته از گنج شايگان افزوده شده است.
(اين نخستين كارخانه برق شهري تهران و دومين كارخانه برق كشور بود. نخستين كارخانه برق شهري در سال 1320 هـ.ق به همت حاج محمدباقر ميلاني معروف به رضايوف در مشهد به كار افتاده و سرمايه آن از سوي مظفر.الدين.شاه تامين شده بود. كارخانه برق مشهد علاوه بر حرم مطهر، قسمت خيابان موسوم به بالا خيابان را كه بين كارخانه و حرم واقع شده بود برق مي.داد و اولين مهندس اداره.كننده آن حيدرخان برقي بود كه بعدها به حيدرخان عمواوغلي يا حيدرخان بمبي مشهور شد. حيدرخان بعدها مدتي نيز در كارخانه برق حاج امين.الضرب بكار اشتغال ورزيد. كارخانه برق حاج امين.الضرب كه به مغازه.ها و خيابانهاي مهم تهران برق مي.داد از كارخانه آلماني شركت عمومي الكتريك «آلگمانيه الكتريسيته گزلشاف» خريداري شده و تا حدود سالهاي 1316 هـ.ش كه كارخانه برق جديد تهران به كار افتاده عمده كارخانه برق تهران بود. قبل از اين كارخانه در تهران، كارخانه برق كوچكي در زمان ناصرالدين.شاه در خيابان ارك به كار افتاده بود كه برق قصر گلستان، ارك و عمارات دولتي از آن تامين مي.شد. از شرح احوال حيدرعمواوغلي انقلابي معروف دوران مشروطه اطلاعات جالبي پيرامون اولين كارخانه.هاي برق ايران كسب مي.كنيم نامبرده مي.نويسد:
«در باكو با چند نفر ايراني مربوط بودم، مظفرالدين.شاه در سفر اول به فرنگ با ميرزا علي اصغر اتابك مقتول يك نفر مهندس مسلمان لازمشان شده بود كه در مشهد مقدس كارخانه چراغ برق را داير كند. چون در آن زمان بين مسلمانها مهندس چراغ برق كم بود لذا مسلمانهاي باكو مرا معرفي كرده ماشين Otte Deuz و لوازم چهارصد چراغ را خريداري كرده به سمت خراسان حركت كردم (اگر چه خريد اشيا توسط حكيم.الملك بود ولي من كه به واسطه اتابك معرفي شده بودم اين سمت را قبول كردم).
حيدر خان عمواوغلي پس ازيازده ماه اقامت در مشهد عازم تهران مي.شود: «پس از آن كه وارد تهران شدم بعد ازچند ماه در ماشين.خانه مستخدم شده بدين ملاحظه با جميع صنعت.كاران تهران آشنا شدم. چون مقصود عمده من آشنا شدن با مردم و شناختن آنها بود لذا از اداره ماشين.خانه استعفا كرده در تجارتخانه روسي حمل و نقل ايران مستخدم شدم و بدين جهت با اغلبي از تجار و غيره آشنا شدم. پس از يك سال اشتغال در آن اداره استعفا كرده در اداره برق حاج حسين آقا امين.الضرب مستخدم شدم كه كارهاي الكتريسيته عموماً تحت اختيار من و سركشي به امور آن به عهده من محول بود.»
كارخانه.اي كه در مشهد تاسيس شده و براي روشن كردن آستانه و بالا خيابان به مشهد آورده شده بود در سال 1320 (1279 شمسي) شروع به كار كرد.
هزينه خريد اين كارخانه هشت هزار تومان بود. در سال 1321 حاج محمد حسين امين.الضرب ماشين.آلات مولد برق را از آلمان وارد كردو در سال 1322 هـ.ق بهره.برداري از آن را آغاز كرد.
در آن زمان يك كارخانه برق در رشت و يك كارخانه برق ديگر در تبريز با 125 قوه اسب و به وسيله قاسم.خان امير تومان تاسيس شد.
كارخانه برق رشت را ميرزا محمدعلي اصفهاني معروف به معين.السلطنه رشتي در سال 1281 هجري شمسي به كار انداخت، تا سال 1305 شمسي كارخانه در دست خاندان معين.السلطنه رشتي بود. در آن سال ارباب گشتاسب و ارباب رستم فيروزگر امتياز كارخانه را از معين.السلطنه خريدند و شركت برق گيلان را تاسيس كردند و همانها در رشت و بندرانزلي و لاهيجان مولدهاي جديد برق به كار انداختند. اماكارخانه برق تبريز كه مدير و مهندس آن يك نفر روسي بود و به وسيله قاسم.خان والي اميرتومان تاسيس شده بود تا خاتمه جنگ بين.الملل اول پاييد وزير نظر بانك ايران و وزارت ماليه درآمد. سپس قاسم.خان والي با ارباب افلاطون شاهرخ شريك شد و شركتي به نام شركت چراغ برق زرتشتيان در تبريز ايجاد كردند و سرمايه شركت به مردم وسرمايه.گذاران علاقه.مند فروخته شد وتا سالها بعد آن كارخانه به همان ترتيب اداره شد.
5- از آنجا كه مطالب مربوط به برق در اين منبع به طور چكيده درهم و فشرده و بدون ترتيب تاريخي نگاشته شده است ترجيح داده شد كه كل آن يكجا ارايه شود ولي در روند مقابله و بررسي با مطالب كتاب گنج شايگان و اسناد نو يافته جابه.جا و بسته به موضوع بدان.ها اشاره مي.شود.
6- درباره نخستين كارخانه برق شهري به همت حاج محمدباقر ميلاني معروف به رضايوف كمابيش با برداشتهاي نادقيق سروكار داريم ماخذ نويسنده براي اين بخش تاريخ رشد سرمايه.داري (- احمد اشرف) است كه وي نيز به احتمال بسيار اصل مطلب خود را از گنج شايگان برگرفته و با اطلاعات ديگري درهم آميخته و مطرح ساخته و ناآگاهانه اشتباه چشمگيري را نيز مرتكب شده است به طوري كه سال بهر.ه.برداري از اين مولد را كه 1320 قمري است با سال 1279 خورشيدي همزمان ساخته است در صورتي كه اين سال برابر يا سال 1281 خورشيدي است و درست همان سالي است كه اسناد ديگر هم آن را نشان مي.دهند. بررسيهاي انجام گرفته نيز نشان مي.دهند كه در نيمه دوم آن سال مولد آستانه به بهره.برداري رسيده است. از سوي ديگر اگر مولد نصب شده همان مولدي باشد كه حكيم.الملك خريداري كرد و به مشهد فرستاد (اسناد موجود بر آن گواهي مي.دهند). اين مولد آنچنان بزرگ نبوده كه بتواند به عنوان يك مولد برق شهري برشمارده شود. اين مولد همانطور كه در كتاب گنج شايگان نيز بدان اشاره شد آستانه و مسير بالاخيابان از محل كارخانه تا آستانه را روشن ساخته است. با آن كه آقاي غلامرضا ممتحن ميلاني پافشاري دارند كه اين مولد به مناطق اطراف حرم در بالا خيابان برق مي.داده است ولي سندي كه چنين وضعيتي را تاييد كند تاكنون مشاهده نشده است.
7- براي روشن.تر شدن سال بهره.برداري از مولد برق آستانه مي.توانيم به خاطرات حيدرخان كه مورد عنايت نويسنده كتاب امين.الضرب نيز هست استناد كنيم. حيدرخان عمواوغلي (بر پايه خاطرات خود وي كه توسط مرحوم منشي.زاده نوشته شده) روز 17 رجب سال 1321 برابر با 17 مهرماه 1282 خورشيدي از مشهد خارج شده است در اين صورت اگر مدت اقامت وي در مشهد 11 ماه بوده باشد پس وي در آبان ماه سال 1281 به مشهد وارد شده است. در خاطرات حيدرعمواوغلي مدت اقامت وي 15 ماه ياد شده است كه به نظر درست.تر مي.آيد. بدين روال وي در تيرماه سال 1281 وارد مشهد شده است و اگر فرض بر اين باشد كه وي به سرعت دست به كار شده و ساختمان كارخانه نيز آماده بوده است (اسنادي در زمينه آماده.سازي آن در دست است)، بدين ترتيب درست.تر آن است كه نيمه دوم سال 1281 خورشيدي رازمان بهره.برداري از مولد برق آستانه در نظر بگيريم.
8- از سوي ديگر بر پايه خاطرات حيدرخان، به.ويژه در آن بخشي كه به حكيم.الملك اشاره مي.كند، نخستين مولد برقي كه حيدرخان آن را در مشهد نصب كرده توسط حكيم.الملك خريداري شده. اسناد نشان مي.دهند كه اين مولد پيش از ورود حيدرخان و به همين روال رضايوف به مشهد، يعني در اول شهريور سال 1280 خورشيدي به مشهد رسيده و به آستانه تحويل شده است (نزديك به يكسال پيش از ورود حيدرخان)
9- با توجه به مطالب ياد شده در بالا مطرح شدن سال 1279 يا از يك خاطره ذهني نادرست برگرفته شده است و يا همواره يك اشتباه نادرست در روند تبديل سالهاي قمري به خورشيدي بوده است. ولي همين اشتباه در نوشته آقاي احمد اشرف و تكرار آن در همين كتاب و به احتمال منابع ديگر دستمايه برداشتهاي نادرستي درباره تاريخ بهره.برداري برق در مشهد شده است.
10- درباره برپايي كارخانه برق در رشت و تبريز و نزديكي زمان برپايي كارخانه در مشهد در سال 1281-1282 بهتر است گفته شود كه برق تهران در حقيقت چندمين كارخانه برق كشور در دوران مظفرالدين.شاه برشمرده مي.شود و نه دومين آنها.
11- درباره كارخانه برق تبريز نيز خاطرنشان مي.سازد كه قاسم خان والي درگام نخست شخصاً كارخانه برق تبريز را وارد، نصب و راه.اندازي كرد و چند سال از آن بهره.برداري كرد ولي اين كارخانه در آشوبهاي دوران مشروطيت در تبريز و در روند ماجراهاي پي.درپي هجوم.هاي مستبدان به شهر و مقابله مجاهدان، ويران شد. قاسم.خان والي پس از مدتي به انديشه فعال.سازي دوباره كارخانه افتاد واين كار را با مشاركت يك مهندس روس به انجام رساند. اين مهندس روس كارخانه را با دريافت وام از بانك استقراضي ايران و روس دوباره.سازي و راه.اندازي كرد ولي از آنجا كه درنهايت نتوانست به تعهدات خود نسبت به بانك عمل كند از شرايط پديده آمده در دوران جنگ جهاني اول استفاده كرد و متواري شد. پس ازجنگ و تشكيل دولت جديد شوروي و واگذاري مطالبات بانك استقراضي به دولت ايران پرونده اين مشاركت نيز سرانجام به وزارت ماليه كشانده شد. بدين ترتيب مطالب عنوان شده كه از سند – شماه 3349 رديف 561 گزارشي از تاريخچه برق در آذربايجان- فهرست اسناد و مدارك دولتي – جلد 2 اقتصادي صفحه 158 – برگرفته شده از دقت كافي برخوردار نيست ولي به هر حال در خور اعتناست.
12- درباره ايجاد شركت چراغ برق زرتشتيان در تبريز مستند ويژه.اي دراختيار نگارنده نيست و بهتر است تا دستيابي به اسنادي گويا اشاره به آن را نديده گرفت.
13- درياره مطالب عنوان شده درباره برق گيلان نيز اكنون، كتاب يكصدسال تاريخ برق گيلان در دسترس است و در آن مطالب با دقت كافي همراه با اسناد بازنويسي شده بسياري و ارزيابي و ارايه شده است كه كمابيش در كتاب يكصد سال صنعت.برق در ايران نيز بازتاب يافته.اند. البته در اين باره نيز يادآوري مي.كند كه مطالب مندرج در سند –2350 رديف 562 و 3351 رديف 563 (گزارشي از سابقه برق در گيلان) فهرست اسناد و مدارك دولتي ايران – جلد 2 اقتصادي – صفحات 159-157 – نيز در خور اعتنا است.
14- اسناد موجود به طور قطع ورود يك مولد (با نام كرام) به سفارش ناصرالدين.شاه و توسط محمدحسن امين.الضرب در شهريور ماه سال 1263 خورشيدي را نشان مي.دهند كه به هنگام ترخيص از گمرك در مرز روسيه با دشواري روبرو شد و كار به دخالت مستقيم ناصرالدين.شاه كشيد سرانجام اين مولد در فروردين ماه سال 1264 براي نصب تحويل استاد يوسف مسيحي شد. اندكي پيش از اين تاريخ نيز اسباب آن كه شامل هشت عدد حباب نيز مي.شد، در روزهاي اول اسفند سال 1283 به وي تحويل شده بود. اين مولد براي روشنايي كاخ گلستان و تكيه دولت به كار مي.رفته، هر چند از چگونگي بهره.برداري از آن گزارش مستند ديگري در دست نيست و نمي.دانيم كه اين مولد تا كي كار مي.كرده و تا چه اندازه موثر بوده است. پس از اين مولد نيز مساله برقدار شدن آستانه در دوران مضفرالدين.شاه و نقش رضايوف تاجرباشي از جايگاه برجسته.اي برخوردار مي.شد. ولي در كتاب گنج. شايگان به مولدي اشاره مي.شود كه هنوز در سال 1335 هـ ق يا 1295 خورشيدي در باب همايون بهره برداري و ساختمانهاي دولتي را روشن مي.كرده است. به احتمال زياد اين مولد نمي.توانست همان مولد كوچكي باشد كه به فرمان ناصرالدين.شاه وارد شد و از ديگر سو نمي.بايد از مولدهاي كوچكي بشمار آيد كه امين.الضرب بعدها تهيه و در بخشهايي از تهران به كار انداخت. چون بر پايه اطلاعات موجود، امين.الضرب اين كار را در سالهاي بعدتر انجام داده است، در ضمن خيابان باب همايون به خيابان چراغ برق بسيار نزديك است و امين.الضرب حتي بعدها نبايد در اين فاصله كوتاه دو مولد جداگانه نصب كرده باشد. پس اين مولد چيست؟ و چرا از آن هيچگونه اطلاعات مستندي به جز گزارشهاي خبري در دست نداريم؟ در اين ميان آنچه كه ماجراي اين مولد برق را وارد مرحله چالش برانگيز ديگري مي.كند مطلبي است كه اعتماد.السلطنه در گزارشهاي روزانه. خود در روز جمعه 17 رمضان 1296 (17 اوت 1879 برابر با 26 مرداد 1258 خورشيدي) نوشته است. اين گزارش در كتاب..هاي مرات.البلدان و جلد اول چهل سال تاريخ ايران (الماثر و الاثار) متعلق به اعتماد.السلطنه تكرار شده است و آقاي دكتر حسين محبوبي اردكاني در تعليقات بر الماثر و الاثار يعني جلد دوم كتاب چهل سال تاريخ ايران و همچنين در اثر مستقل خودشان به نام تاريخ موسسات تمدني جديد در ايران آن را به عنوان نخستين كارخانه توليد برق در ايران مطرح كرده.اند. نگارنده پيش از اين بدين مطلب با ديده ترديد مي.نگريست و آن را جدي نمي..گرفت و در نوشته.هاي خويش اين داده.ها را نادقيق ارزيابي مي.كرد و همواره بر اين باور بود كه اعتماد.السلطنه به احتمال درباره گازو برق اشتباه كرده و مساله مربوط به كارخانه گاز تهران است. ولي تكرار موضوع و بررسي كمابيش جدي..تر آثار جنبي و همچنين توجه دوباره به مطالب مندرج در جلد دوم كتاب چهل.سال تاريخ ايران كه از تعليقات و بررسيهاي زنده ياد دكتر محبوبي اردكاني است، مي.توان چنين استنباط كرد كه شايد كارخانه ديگري نيز در كار بوده است. براي روشن.تر شدن موضوع يادداشت دكتر محبوبي اردكاني را عيناً در زير مي.آورد:
(افتتاح چراغ الكتريسيته: يكسال پيش از تاسيس كارخانه چراغ گاز، كارخانه برق كوچكي توسط ميرزا علي خان امين.الدوله كه آن موقع امين.الملك لقب داشت در مجمع.الصنايع جنب خيابان باب همايون تاسيس گشت و ناصرالدين.شاه روز جمعه 17 رمضان 1296 (برابر با 12 شهريور 1258 خورشيدي) به شهر آمد مقارن غروب، با روشن كردن چراغي آن كارخانه را افتتاح كرد (ملحقات جلد چهار مرات.البلدان) در ‎‎آغاز دوسه چراغ بيشتر از اين كارخانه در عمارت سلطنتي و در مقابل سر در الماسيه و در ميدان توپخانه وجود نداشت و اين كارخانه نخستين كارخانه برق در ايران است و متخصص آن نيز همان بواتال بود و كارخانه آسياي بخار هم كه درچند صفحه بعد از آن صحبت شد گويا همين بوده است.)
از آنجا كه در اين گزارش به روشني به تاسيس كارخانه چراغ گاز در يكسال بعد اشاره شده پس مساله اشتباهي گرفته شدن برق به جاي گاز توسط دكتر محبوبي اردكاني منتفي مي.شود. پس در اين صورت اين كدام مولد بوده كه برق توليد مي.كرده؟ پس موضوع مولدي كه با نام مولد كرام توسط محمدحسن امين. دارالضرب و به سفارش ناصرالدين.شاه در سال 1263 به تهران رسيده بود، يعني 5 تا 6 سال بعد، چه مي.شود؟ از سويي در همين سال 1258 خورشيدي (يعني در 4 نوامبر سال 1879) است كه اديسون تقاضاي به ثبت رساندن نخستين لامپ ساخت خود را كرد و در همان سال نيز آن را در نيويورك به نمايش گذاشت دراين صورت ناصرالدين.شاه در همين سال چه نوع لامپي را در تهران روشن كرده بود؟ و مولدي كه برق توليد مي.كرد از چه نوع بود؟ اين پرسشها بايد با دستيابي به مستندات جديد.تر روشن.تر شود. البته مي.دانيم كه پيش از آن كه روشنايي برق توسط لامپهاي خلا با رشته.هاي كربني و سپس با رشته.هاي التهابي اختراع اديسون همه.جا گير شود، روشنايي با روش قوس الكتريكي در فضاي باز شناخته شده بود و در نمايشگاه جهاني كه در سال 1870 (در سال آخر فرمانروايي ناپلئون سوم برابر با 1249 خورشيدي) در پاريس برگزار شد. براي توليد روشنايي در محوطه.هاي باز از آن.ها استفاده شد و در جاي ديگر مي.خوانيم كه نور بر با روش قوسي (نه لامپي) براي روشنايي جايگاههاي عمومي از سال 1236 خورشيدي – 1857 (م) به اجرا درآمده است. همچنين در نمايشگاه وين كه درباره تجهيزات برق در سال 1883 (1262 خورشيدي) گشايش يافت نيز هر دو نوع لامپ يعني لامپهاي قوسي و لامپهاي رشته.اي التهابي در كنار هم روشنايي نمايشگاه را تامين مي.كردند. بي.گمان لامپهاي با رشته. التهابي اختراع اديسون پس از سال 1258 خورشيدي درحال همه جا گير شدن بود. در اين ميان گزارش.هايي نيز در دست است كه اديسون پيش از لامپهاي التهابي خود بر روي لامپهاي با رشته.هاي كربني نيز كار كرده و آنها را بهبود بخشيده و چند ماه پيش از به نمايش گذاشتن لامپهاي جديد التهابي خود نمونه.اي از اين نوع لامپ تكامل يافته.تر شده.اش را نيز به نمايش گذاشته بود. اين اطلاعات نمايانگر اين واقعيت است كه مدلهاي اوليه لامپهاي داراي رشته.هاي كربني پيش از اين تاريخ وجود داشته و مصرف مي.شده.اند.
در گزارش جالب ديگري در همين زمينه در روزنامه. خاطرات اعتماد.السلطنه درباره روز عاشوراي سال 1302 هـ ق برابر با 18 آبان ماه 1263 خورشيدي مي.خوانيم: «امروز چهل چراغ برقي كه پنج سال است با طناب و مفتول از سقف تكيه (دولت) آويخته بودند خيلي محكم و استوار بوده، قبل از تغزيه يك مرتبه به زمين افتاد و شاه و مردم بفال بد گرفتند. استفاده از واژه «برق» دراين گزارش و مساله نصب چهل چراغ برق در پنج سال پيش يعني در سال 1297 هـ ق آن هم با توجه به گزارشي كه از خود وي داشتيم و (پيش از اين درباره.اش سخن گفته شد)، يعني گشايش يك كارخانه برق متعلق به امين.الملك (امين.الدوله بعدي پدر اميني.ها) توسط ناصرالدين.شاه در سال 1296 هـ ق، بي.گمان دريچه تازه.اي را بر روي ما مي..گشايد و به مساله پيشگامي در برق شهري ابعاد تازه.اي مي.دهد. به طوري كه بايد آن را جدي.تر بررسي كرد. هر چند به جز اين گزارشهاي خبري هيچگونه سند ويژه.اي تاكنون در اين باره مشاهده نشده است. نگارنده با مراجعه به خاطرات سياسي ميرزا علي خان امين.الدوله و بررسي رخدادهاي سالهاي 1295 به بعد به نكته.اي يا سندي كه نمايانگر تلاش امين.الملك (امين.الدوله) بعدي براي ايجاد يك كارخانه برق در تهران باشد دست نيافت. هر چند اين كتاب يك خاطرات سياسي بوده و آقاي دكتر محبوبي اردكاني نيز نسبت آن را به امين.الدوله نادرست مي.دانند. در همين رهگذر در مقدمه.اي كه ناشر (اميركبير) بر همين كتاب نوشته به اقدامات مهم امين.الدوله مانند تاسيس كارخانه قند كهريزك، تاسيس كارخانه كبريت سازي درالهيه شميران، تاسيس مدرسه رشديه، دعوت از مستشاران بلژيكي و … اشاره مي.كند ولي درباره كارخانه برق سخني گفته نمي.شود.
خاطرنشان مي.سازد كه درباره برق و چالش.هاي پيشگامي و نخستين كساني كه اين انديشه را پروردند هنوز ناگفته.ها واسناد بسياري وجود دارند كه رو نشده.اند. براي نمونه دراين باره كه چرا مشيرالسلطنه با آن كه امتياز برق تهران را از ناصرالدين.شاه گرفت. كارها را پيش نبرد و چگونه بود كه اين ماجرا مدتها تعطيل شد تا دوباره در دوران مظفرالدين.شاه در نقاط مختلف ايران تلاشهايي را در اين باره شاهد باشيم. البته بي.اعتنايي بزرگان و تاريخ.نگاران آن دوران به برق و برپايي كارخانه.هاي برق در گوشه و كنار ايران پيشينه جالبي دارد. براي نمونه مخبرالسلطنه هدايت در كتاب.هاي نامور خود مانند خاطرات و خطرات به برخي از كارخانه.هايي كه در تهران تاسيس و راه.اندازي شد حتي اگر كوچك هم بودند اشاره دارد ولي هرگز به مولد كاخ گلستان و بعدها كارخانه امين.الضرب و همين طور مولد احتمالي امين.الدوله اشاره.اي نمي.كند. كار اين بي.توجهي به ويژه در جلد چهارم از كتابهايي كه زير نام گزارش نوشته شده بيشتر مشهود است. ايشان طي يكسال و اندي كه از زمان پايان كار خياباني تا پايان كار لاهوتي به درازا كشيد، والي آذربايجان و مقيم تبريز بود و شرح اين ماجراها را با دقت نوشته و از جمله به كارخانه.هاي كوچكي مانند كبريت.سازي و جز آن با همان دقت اشاره كرد، ولي درباره كارخانه برقي كه قاسم.خان والي به راه انداخته و در هياهوي مشروطيت در تبريز ويران شده بود و همچنين ماجراي مشاركت وي با يك مهندس روس پس از رخدادهاي مشروطيت براي راه.اندازي دوباره همان كارخانه، هيچگونه اشاره.اي نمي.كند.
15- در پايان خاطرنشان مي.سازد كه برق صنعتي به معناي واقعي آن در شركت نفت ايران و انگليس پايه.گذاري شد و نيروگاههاي بخاري تمبي در مسجد سليمان و پالايشگاه در آبادان با گنجايش نامي شايان توجه در سالهاي 1289-1290 خورشيدي به بهره.برداري رسيدند و رفته رفته بر گنجايش آنها نيز افزوده شد، به طوري كه اين مراكز تا ايجاد نيروگاههاي بزرگ برق در تهران مانند نيروگاه آلستوم و بعثت همچنان بزرگترين مراكز توليد برق دركشور به شمار مي.آمدند.
16- هدف و توجه نگارنده جستجوي هر چه بيشتر اطلاعات و داده.هاي لازم براي هر چه روشنتر شدن وضعيت پيشگامي در صنعت.برق بوده و براي اين هدف دست نياز به سوي مراكز و منابع اسناد دراز كرده و راهنمايي آنها را براي اجازه دسترسي به اين اسناد خواستار است و همچنين ياري خاندانهايي را مي.طلبد كه اين گونه اسناد را هنوز براي خود حفظ كرده، رو نمي.كنند.
www.bastechnic.blogfa.com

این صفحه را در گوگل محبوب کنید

[ارسال شده از: فان پاتوق]

[مشاهده در: www.funpatogh.com]

[تعداد بازديد از اين مطلب: 302]