نگاهي به كاركرد كميسيون.هاي ادوار مختلف مجلس

واضح آرشیو وب فارسی:فان پاتوق: انقلاب مشروطه، نقطه عطفی در تاریخ معاصر این سرزمین است.شالوده بسیاری از سازمان.های امروزی در دوران مشروطه بنا شد و اقدامات بزرگی برای وضع قوانین انجام گرفت و تغییر و تحولات عظیمی در سازمان اداری سست و فرسوده ایران روی داد.در این مجال به بررسی چگونگی شكل.گیری كمیسیون.ها در عصر مشروطه و نقش آنها در ایران امروز خواهیم پرداخت.

*** پس از امضای فرمان مشروطه توسط مظفرالدین شاه قاجار در 14 جمادی الثانی 1324 قمری، نخستین مجلس شورای ملی در 18 شعبان.المعظم همان سال افتتاح شد.در آغاز مجلسی داشتیم آشفته و بی.سروسامان. اكثر نمایندگان از دستور پارلمانی بی.خبر بودند و انضباط اداری نداشتند. مجلس نوپا از نظرگاه قدرت پارلمانی چندان نیرومند نبود.در ابتدا، تكلیف روز معین نبود و كمتر وكیلی پایبند نظامنامه داخلی بود. رئیس مجلس هم ناچار مدارا می.كرد.1 مجلس به قدری شلوغ بود كه به قول سید محمدتقی هراتی، نماینده مجلس در آن روضه هم نمی.شد خواند.2

با ریاست احتشام.السلطنه مجلس تحرك.تازه.ای یافت.او مردی قاطع و جدی بود و یكی از درخشان.ترین چهره.های مجلس اول.پس از این مرحله، نظم پارلمانی ترقی شگرفی كرد و به حدی رسید كه مایه شگفتی هر بیننده خارجی شد. حتی آن را با «مادر پارلمان.های جهان» قابل قیاس شمرده.اند. پابه.پای آن، مجلس اعتبار و قدرت فراوان كسب كرد، كارهای عمده را پیش برد و در یك بحران بزرگ، اراده مجلس بر اوضاع سیاسی حاكم شد.ایرانیان در نخستین تجربه حكومت ملی، بسیار درخشان عمل كردند و این ترقی حاصل كوشش رهبران مجلس و نخبگان تربیت یافته بود. احتشام.السلطنه همان روز اول اعلام كرد: «ان.شاء.الله با كمال اهتمام جلسات از روز شنبه شروع خواهد شد. عجالتاً خواهشى كه دارم این است مطابق اول وقتى كه از براى انعقاد مجلس تعیین می.شود در همان وقت وكلاى عظام بدون تخلف دقیقه حاضر شوند كه اوقات مجلس مهمل نماند و با كمال دلگرمى باید وكلاى عظام حفظ مقامات خود را نموده كه طرز حركات آنها سرمشق دیگران باشد و مهم.ترین وظیفه ما آن است كه طبق نظامنامه داخلى رفتار نمایید.وقتى كه این ترتیب شد ان.شاءالله كار پیشرفت خواهد كرد.تاكنون كارهاى مجلس ناتمام مانده مالیه دولت زمین است، كمیسیون مالیه هنوز مشاغل خود را انجام نداده، نظامنامه.ها ناتمام است امورات مملكت هرج و مرج شده، جز این.كه وكلاى عظام جدا در مقام كار برآمده، دقیقه تسامح نورزند، چاره نیست، طول زمان انعقاد مجلس خوب است 4 ساعت معین شود كه 3 ساعت آن صرف قرائت نظامنامه شود و یكساعت صرف مذاكرات گردد.»3

یكی از اقدامات احتشام السلطنه جهت انتظام امور، تأسیس كمیسیون.های ثابت مجلس است. مذاكرات زیادی بین نمایندگان برای تأسیس كمیسیون.ها شكل گرفت، در مرحله نخست تصمیم به تشكیل 3 كمیسیون داشتند، كمیسیون برای تحقیق، اصلاح مالیه و اصلاح عدلیه.4 به پیشنهاد صدیق حضرت «یك قاعده در خارجه هست كه 11 كمیسیون ترتیب داده اند از جهت 15 اداره كه هروقت لازم شد آن اداره با آن كمیسیون مذاكره نماید، حالا خوب است ما هم در مقابل 8 وزارتخانه 8 كمیسیون تشكیل بدهیم»5 سیدحسن تقى.زاده نیز بر تأسیس كمیسیون داخله تأكید داشت، به عقیده وی «كمیسیون باید تشكیل شود و كارهاى جزئى مجلس را كم كند، خصوصاً كمیسیون وزارت داخله كه فى.الحقیقه این مجلس در این مدت كمیسیون وزارت داخله شده بود»6 برخی نمایندگان نیز نظر به تأسیس كمیسیون.های جنگ، بودجه مجلس، تجارت و معارف را داشتند.7 اما عاقبت 7 كمیسیون عدلیه، مالیه، عرایض، داخله، خارجه، اداره مجلس و لوایح قانونی شكل گرفتند.8 نكته لازم به ذكر این.كه نمایندگان می.دانستند «كمیسیون از طرف مجلس است و بدون تصویب مجلس كار را تمام نخواهد كرد» و «كمیسیون فقط براى مشاوره و مذاكره است، نه این.كه یك مرتبه وزرا تصور كنند كه وقتى این كمیسیون تشكیل شد، مسوولیت از آنها ساقط می.شود.»9

وظیفه كمیسیون عدلیه رسیدگی به امور محاكم، وظیفه كمیسیون عرایض رسیدگی به شكایات و عریضه.های مردمی و وظیفه كمیسیون لوایح قانونى ملاحظه قوانین ادارات دولتی و تنقیح آنان بود. وظیفه كمیسیون مالیه نیز عبارت بود از تهیه نقشه اصلاح مالیه و جمع و خرج دولتی از جغرافیا و ممیزی املاك و تعداد نفوس و ترتیب رسیدگی به اراضی و مالیات.10

تحولات مجلس از چشم تیزبین نمایندگان سفارتخانه.های روس و انگلیس نیز به دور نمانده است، والتر اسمارت، مامور وزارت خارجه انگلیس دراین باره چنین نوشته است: «هیچ.كس نیست كه مباحثات مجلس ملی را از آغاز تأسیس آن دنبال كرده باشد و از ترقی.ای كه در كیفیت آن در ظرف یكی دو ماهه اخیر تحقق یافته به حیرت نیفتاده باشد... در اول كار نه تنها نادانی و ناشیگری اكثر نمایندگان در امور مملكتی نمایان بود، بلكه جهالت آنان را نسبت به عادی.ترین اصول سیاست آشكار می.ساخت و تعصب جاهلانه بسیاری از وكلا سبب دلسردی خیراندیشان مجلس گردیده بود... اكنون مباحثات مجلس خیلی ترقی كرده، درك مسوولیت و حیثیت تازه.ای میان نمایندگان ملاحظه می.شود. از نظرگاه نظام پارلمانی، مجلس ملی ایران از اكثر پارلمان.های اروپا برتر است و حتی از این نظر با مادر پارلمان.های جهان قابل قیاس است... هنوز این عیب هست كه مذاكرات به مرحله قطعی و نهایی نمی.رسند و نیز در حین گفت و شنودها پرت..و.پلاهای خارج از موضوع می.گویند، اما كارهای عملی در كمیسیون.ها انجام می.گیرند كه در صورتجلسه.ها منعكس نیستند و هر روز نمایندگان بیشتر تجربه می.آموزند...مجلس ملی آن نیست كه كسی بنابر قضاوت.های بداندیشانه خارجی، آن را دستگاهی خوار و بی.مقدار بشمرد.»11

اما مشكلات كار در كمیسیون هم كمتر از خود مجلس نبود.به پیشنهاد مرحوم مشیرالدوله پیرنیا، وزیر عدلیه قرار بر این شد كه مجلس به كمیسیون عدلیه خود ماموریت بدهد قوانینی كه دولت برای عدلیه پیشنهاد می.كند، مطالعه و تصویب كنند و پس از تصویب كمیسیون آن قوانین موقتا در عدلیه مجری باشد و به آزمایش گذاشته شود، پس از آن.كه در عمل معایب آن معلوم شد، اصلاحات لازم در آن بشود و پس از تنقیح و تهذیب به مجلس پیشنهاد شود و به تصویب برسد.اول قانونی كه از كمیسیون عدلیه گذشت، قانون تشكیلات عدلیه بود كه طبق آن عدلیه ایران دارای محاكم صلح و محاكم استیناف و دیوان تمیز و متفرعات آن گردید و دوم قانونی كه گذشت قانون اصول محاكمات حقوقی بود كه در زمان وزارت مشیرالدوله در عدلیه تهیه و در سال 1330 قمری همزمان با وزارت فروغی به تصویب رسید.12

در سال 1325 قمری همزمان با تعطیلی مجلس شورای ملی كه قریب به 3 سال تا پس از آغاز جنگ جهانی اول به طول انجامید، كمیسیونی جهت تهیه و تنظیم قانون اصول محاكمات جزائی تشكیل شد و زمانی كه اصول محاكمات جزایی آماده شد، آن را هم به عنوان قانون موقتی به جریان انداختند. اعضای این كمیسیون عبارت بودند از: مشیرالدوله پیرنیا، سیدحسن مدرس، ذكاءالملك فروغی، حاج سید نصرالله تقوی، میرزا رضاخان نائینی و مسیو پرنی مستشار قضایی وزارت عدلیه.13 تكمیل این تلاش.ها به عهده علی.اكبر خان داور قرار گرفت و قانون آزمایشی مجازات در سال 1304 شمسی به تصویب رسید.14

تعداد كمیسیون.های مجلس در دوره.های بعد افزایش یافت.طبق نظامنامه داخلی مجلس چاپ سال 1328 شمسی، تعداد كمیسیون.های مجلس 7 تا و به این شرح است: 1ـ كمیسیون خارجه، 2ـ داخله، 3ـ نظام، 4ـ عدلیه، 5 ـ قوانین مالیه، 6 ـ معارف و اوقاف و صنایع مستظرفه، 7ـ پست و تلگراف و فواید عامه و فلاحت و تجارت و صنایع.اعضای این كمیسیون.ها هر 6 ماه مقارن با انتخاب هیات.رئیسه جدید، انتخاب می.شوند.15 اعضای كمیسیون محاسبات مجلس ابتدای هر دوره، كمیسیون بودجه ابتدای هر دوره اجلاسیه سالانه و كمیسیون.های عرایض، مرخصی و مبتكرات نیز هر سه ماه یك.بار انتخاب می.شوند. طبق نظامنامه داخلی مجلس در سال 1347 شمسی، كمیسیون.های مجلس به كمیسیون بودجه، دارایی، دادگستری، امور استخدام و سازمان.های اداری، عرایض، محاسبات و بودجه مجلس، كمیسیون برنامه، كمیسیون رسیدگی به سوالات، تحقیق انتخابات كشور، فرهنگ و هنر، آموزش و پرورش، بهداری، راه، كشاورزی، اقتصاد، پست و تلگراف و تلفن، نظام (جنگ)، امور خارجه، كار و امور اجتماعی، اطلاعات، آب و برق، آبادانی و مسكن تقسیم شده است.16 چنان كه مشاهده می.شود وظایف كمیسیون.ها رفته رفته تخصصی.تر می شود.
طبق قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، به منظور بررسی و اصلاح و تكمیل لوایح دولت و طرح.های قانونی نمایندگان17 و به منظور تهیه و تمهید طرح.های لازم و انجام وظایف دیگری كه طبق قانون به عهده مجلس گذاشته شده است، كمیسیون.هایی در مجلس تشكیل می.شود.18 دلیل اصلی تقسیم مجلس به كمیسیون.ها، تسهیل كار قانونگزاری و جلوگیری از اتلاف وقت است.افراد كمیسیون در جلسه.ای با شركت روسای شعب و هیات رئیسه با رعایت اولویت.هایی مانند تخصص، تجربه و سابقه عضویت در آن كمیسیون و با رای اكثریت تعیین خواهند شد.19 كمیسیون.ها به 2 دسته عادی و تخصصی تقسیم می.شوند.
كمیسیون.های عادی به منظور ایجاد تسهیلات در بررسی و پیشبرد نسبتاً سریع امور مجلس تشكیل می.شوند و پیچیدگی طرح.ها و لوایح مدنظر نیست.مهم.ترین نوع كمیسیون.های عادی، شعب و كمیسیون كامل مجلس هستند.در برخی از مجالس برای به وجود آوردن موجبات شركت همه نمایندگان در بررسی موضوعی معین، نمایندگان را به بخش.های چندگانه.ای تقسیم می.كنند كه هر بخش اصطلاحا شعبه نامیده می.شود.كمیسیون كامل مجلس نیز در واقع جلسه.ای عمومی ولی غیررسمی و فاقد قدرت تصمیم.گیری رسمی است.ریاست این كمیسیون.ها را یكی از نمایندگان مجلس به عهده دارد، نه سخنگوی مجلس مذكور.20

اما روش معمول اكثر پارلمان.های جهان، ایجاد كمیسیون.های تخصصی است.یعنی گروه.های كاری كه بتوانند با دقت نظر علمی در مسائل پیچیده نظر دهند و به سمت.گیری.های سیاسی نمایندگان، عامل آگاهی، دانش و تخصص را بیفزایند.كمیسیون.های تخصصی بر دو نوعند: كمیسیون.های موقت و دائمی.كمیسیون.های موقت در اغلب موارد به منظور بررسی در امر به خصوصی تشكیل می.شوند، به محض اتمام بررسی و اعلام نتیجه، كمیسیون علت وجودی خود را از دست می.دهد.اما در مورد كمیسیون.های دائمی در اكثر مجالس قانونگذاری، عمر كمیسیون به اندازه طول عمر دوره تقنینیه است.كمیسیون.های بودجه، مالیات، امور خارجه، امور داخله، صنایع، آموزش و پرورش و نظایر آنها از رایج.ترین گروه.های تخصصی پارلمانی در اكثر نقاط دنیاست.21

قصه پارلمان، قصه شیرین و بلندی است، قصه پرپیچ و خم بزرگ شدن، رشد یافتن و به بلوغ رسیدن اندیشه انسان ایرانی، قصه ای كه در آن كمیسیون.ها تنها قطره ای از اقیانوس هستند.

پی.نوشت.ها :

ـ آدمیت، فریدون، ایدئولوژی نهضت مشروطیت ایران، تهران: نشر گستره، 1387، ص 370.
2ـ مشروح مذاکرات، دوره اول، ص 39.
3ـ همان، ص 150.
4ـ همان، ص 12.
5ـ همان، ص 85.
6ـ همان، ص 183.
7ـ همان، ص 185.
8 ـ همان.
9ـ همان، ص183.
10ـ آدمیت، ص 446.
11ـ همان، ص 381.
12ـ صالح، علی پاشا، سرگذشت قانون، مباحثی از تاریخ حقوق، انتشارات دانشگاه تهران، 1383، ص 232.
13ـ آشوری، محمد، آیین دادرسی کیفری، سازمان مطالعه و تدوین كتب علوم انسانی دانشگاه.ها، 1384، ص 54.
14ـ نوربها، رضا، زمینه حقوق جزای عمومی، تهران: کتابخانه گنج دانش، 1388، ص 90.
15ـ نظامنامه داخلی مجلس شورای ملی، مطبعه مجلس، 1328، ص 13.
16ـ نظامنامه داخلی مجلس شورای ملی، مطبعه مجلس، صص 24ـ 13.
17ـ اصول هفتاد و چهارم و یکصد و دوم قانون اساسی.
18ـ ماده 33 آیین نامه داخلی مجلس شورای اسلامی.
19ـ ماده 35 آیین نامه داخلی مجلس شورای اسلامی.
20ـ قاضی، ابوالفضل، حقوق اساسی و نهادهای سیاسی، جلد اول، تهران: انتشارات دانشگاه تهران، 1370، صص 488ـ 487.
21ـ همان، صص 490ـ 489 .
شادی معرفتی

این صفحه را در گوگل محبوب کنید

[ارسال شده از: فان پاتوق]

[مشاهده در: www.funpatogh.com]

[تعداد بازديد از اين مطلب: 208]