تاريخ لذت و سرخوشي در ايران

واضح آرشیو وب فارسی:فان پاتوق: در طلب كام، دخانيات و مشروبات در تاريخ ايران، از عصر صفوي تا دوره مشروطيت، كتابي است نوشته رودي ماتي، استاد تاريخ در دانشگاه دليور (Delaware) در ايالات متحده امريكا؛ و يكي از آثار بديع و برجسته.اي كه در قلمرو ايران.شناسي به تازگي انتشار يافته است.

مراد نويسنده از ""دخانيات"" هرگونه مواد مخدر است از ترياك گرفته تا توتون و تنباكو. هم.چنين از ""مشروبات"" نويسنده هم به مشروبات الكلي نظر دارد و هم به نوشيدني.هاي وارداتي مانند قهوه.

اين كتاب با انواع و اقسام مواد سكرآور يا فعال.كننده ذهن و روان سروكار دارد كه دماغ ايرانيان را تر مي.كرد و آن.ها را سر كيف يا سر ذوق و وجد مي.آورد.

مورخان چيزهاي خرد

نوشتن تاريخ پديده.هايي چون قهوه، شراب، توتون و تنباكو در غرب، از نيمه دوم سده بيستم آغاز شد و دامنه.اي گسترده يافت. اكنون پژوهش.هاي روشن.گري در دست است درباره تاريخ شب، روز، خواندن، نوشتن، غذا، لباس زير، چرخ، اندام انسان و هر چيز ""خرد و جزيي"" ديگري كه روزگاري در خور تاريخ.نويسي به شمار نمي.آمد.

نوشتن تاريخ اين پديده.ها كه واقعيتِ ملموس و عيني جامعه و فرهنگ هستند، برآمده از انقلابي عظيم در نگارش تاريخ و نگرش به تاريخ است.

در پي اين انقلاب كه در دهه.هاي آغازين سده بيستم صورت بست، تاريخ.نگاران تاريخ را ديگر گزارش صنعت.كرد قهرمانان، پيامبران، پادشاهان و جنگ و صلح و افت و خيز آن.ها ندانستند و همراه با تحولات در فلسفه و علوم انساني، روند تاريخ را پيچيده و برخاسته از عوامل گوناگون ارزيابي كردند.

اگر به قول تولستوي، در جنگ و صلح، موضوع تاريخ ""زندگي مردمان و بشريت"" است، تاريخ به مفهوم كلاسيك آن كه ""تاريخ رسل و ملوك"" و شرح فتح و ظفر و حكايت هزيمت و زوال آنان بود چه اندازه از سرگذشت آدمي را بازمي.تاباند؟

در نگرش تازه به تاريخ، ""فايده تاريخ"" ديگر آموختن عبرت نبود؛ بل.كه شناخت انسان بود. پس لاجرم تاريخ مي.بايست همه سويه.ها و سايه.هاي زندگي انساني را فراگيرد و تاريخي شود از سرگذشت هر انسان، چه رعيت چه پادشاه، ستم.گر يا ستم.ديده، دانشمند يا ساده.لوح.

قهوه و تاريخ

از آن.جا كه ما آدميان در تعامل با جهان زندگي مي.كنيم تاريخ هر پديده.اي كه در شبكه روابط انساني ما جاگرفته يا تاريخ هر يك از رفتارهاي ذهني يا عيني ما بخشي از سرشت انساني است كه بر پهنه تاريخ گسترده مي.شود و آگاهي از آن ما را به تودرتويي، رنگارنگي و دگرگوني مدام ""ذات"" بشر رهنمون مي.گردد.

بدين روي، مثلاً تاريخ قهوه، تنها تاريخ ماده. تلخ و سياه نوشيدني نيست؛ تاريخ انسان است كه در رويارويي با قهوه چه انديشيده و چه كرده؛ و اين جوشانده غليظ در روابط اجتماعي، ساختار سياسي و حتا مناسبات اقتصادي او چه اثري برجا نهاده است.

بر اين بنياد، تاريخ يك جامعه، فرهنگ و روابط قدرت حاكم بر آن را مي.توان از وراي تاريخ اين جرم تيره، روشن كرد. رودي ماتي با اين نگرش به سراغ پژوهش تاريخ نوشيدني.ها و دودكردني.ها در چهار سده مهم تاريخ ايران رفته است.

شراب و سرخوشي در جوامع اسلامي

پژوهش.هاي زيادي درباره مصرف مواد سرخوشي.آور در جوامع ديگر پيش از دوران مدرن و پس از آن صورت گرفته است. در اين پژوهش.ها تأكيد شده كه اين مواد نه تنها نقش مهمي در بازرگاني و تجارت داشته.اند كه نمادها و نشانه.هايي از شعاير ديني، مناسبات اجتماعي و تغييرات سياسي نيز بوده.اند. اما متخصصان خاورميانه، بسي ديرتر از تاريخ.نگاران جوامع غربي به سراغ نوشتن تاريخ واقعيت.هاي مادي. از اين دست رفته.اند.

پژوهش درباره شراب در جهان اسلام چندي است كه آغاز شده است؛ اما بيشتر اين پژوهش.ها بر نقش و معناي عرفاني شراب در ادبيات تكيه كرده.اند و مثلاً پرسش.هايي از اين دست پاسخ نمي.يابد كه با وجود حرمت شرعي شراب، چرا مسلمانان بسياري باده.نوشي مي.كردند (يا مي.كنند).

رودي ماتي، باور دارد سنت ايده.آليستي ايران يكي از عواملي است كه پژوهش.گران ايراني و ايران.شناسان غربي را وامي.دارد بيشتر به ""سرشت متعالي، معنوي و آرماني تاريخ ايران"" روي كنند و به جنبه.هاي زندگي مادي از جمله توليد و مصرف كالاها علاقه.اي نشان ندهند.

تاريخ و استعاره

افزون بر اين، سنت غني ادبيات و عرفان و دين و فراواني منابع و اسناد تاريخي در اين.باره اغواگر نيرومندي براي پژوهش.گران بوده و سبب .شده كه مثلاً در بررسي اثر مواد سرخوشي.آور بيشتر به استعاره.ها پناه ببرند تا به بررسي نظام اقتصادي، اجتماعي و سياسي.

چنين بود كه در سنت ايران.شناسي، مطالعات تاريخي، بيشتر، بر پژوهش ادبيات و دين متمركز شده است.

تاز.گي كار نويسنده اين كتاب، از جمله در رويكرد نوين او به تاريخ.نگاري ايران است.

ايران.شناسان كلاسيك گويا باور داشتند كه جان و جوهر يك كشور را ابعاد غيرمادي و معنوي آن مي.سازند. ايران.شناسان جديد تحت تأثير تاريخ.نگاري جديد از اين انگاره فاصله مي.گيرند و به نوشتن تاريخ پديده.هاي مادي و عيني اقبال مي.كنند، زيرا مي.دانند كه اين پديده.ها مي.توانند چه تحولات اجتماعي و فرهنگي شگرفي پديدآورند.

منشور قهوه، دخانيات و مشروبات

كتاب در طلب كام از جمله كتاب.ها در قلمرو ايران.شناسي است كه مي.كوشد به جاي بررسي مفاهيم و پديده.هاي انتزاعي، ""فرهنگ مادي"" را موضوع كار قرار دهد؛ دخانيات و مشروبات الكلي و قهوه، پديده.هايي مادي هستند كه با رشته.اي از ايده.ها و رفتارهاي مربوط به ذوق و سليقه، لذت، منزلت و اعتبار و احترام اجتماعي پيوند دارند.

رودي ماتي مي.نويسد: ""قهوه، دخانيات و مشروبات الكلي، منشوري را شكل مي.دهند كه از ميان آن مي.توان به جامعه ايراني نگريست"".

ممكن است كسي تصور كند پديده.هايي كه نويسنده تاريخ.نگاري آن.ها را به عهده گرفته است ""لوكس و تجملي"" هستند و چندان جايگاه مهمي در جامعه ندارند كه بتوانند چيزي از مناسبات اجتماعي بازتابانند.

آقاي ماتي باور دارد ""اين پديده.ها را نمي.توان به سادگي لوكس و تجملي خواند و در نتيجه امري فرعي در جامعه پنداشت؛ دودكردن و شادخواري كارهايي هستند كه تمايز ميان امور تزييني و تجملي و امور ضروري را برهم مي.زنند و در نتيجه نمادهايي از فرايند تحول فرهنگي، معنا و نشانه.هاي درازمدتِ دگرگوني.هايي مي.شوند كه اين پژوهش به دنبال شناخت آن است"".

تاريخ و نشانه شناسي

مواد مخدر و نوشيدني.هايي چون قهوه و شراب، در تاريخ چهارصد ساله ايران، واقعيتي عيني و مادي بوده.اند كه مردمان رشته.اي از معناهاي گوناگون به آن.ها بخشيده.اند. رودي ماتي مي.گويد پژوهش او اين پديده.ها را در دو جنبه مادي و نشانه.شناختي.اش برمي.رسد.

اين رويكرد به باور او، با قرار دادن ايران در دوره زماني طولاني، جامعه.اي پويا را آشكار مي.كند كه با جهان بيرون از خود در تعامل بوده است.

نويسنده كتاب در طلب كام استدلال مي.كند كه ورود نوشيدني.ها يا مخدرات تازه به ايران در عصر صفوي نه تنها نمونه.اي از ورود ايران به شبكه اقتصادي جهاني تازه.اي است؛ بل.كه نشان.دهنده گشودگي مردم به روي كالاهاي تازه و ميل به بومي.كردن آن.ها نيز هست.

در اين فرايند، هم ذوق مردم عوض مي.شده و هم آن مواد با دستكاري تدريجي مردم طعم و بوي ويژه ايراني مي.گرفته است.

شاه و شراب

از سوي ديگر، حمله اعراب و ورود اسلام به ايران، ايرانيان و به ويژه اهل ديوان و دربار را از عادت نوشيدن شراب بازنداشت و حتا شاهان صفوي نيز هوادار شرب مدام بوده.اند.

شاه اسماعيل كه در جنگ چالدران از عثماني.ها شكست خورد اوقات بسياري، به جرعه.اي دماغ را تر مي.كرد و برخي شاهان ديگر صفوي نيز با نوشيدن پيوسته اين تلخوش عمر خويش را كوتاه كردند.

همين.طور كشيدن ترياك هم سنت ايراني كهني بود كه در عصر صفوي رونق فراواني در ميان توده. مردم يافت.

نخبه.گان سياسي و نظامي وقتي در نوشيدن شراب يا در كشيدن ترياك به افراط مي.گراييدند، تدبير و خردورزي تباه مي.شد و شوكت و حشمت سلطاني و نظامي آسيب مي.ديد.

افيون از قحطي تا انقلاب

در اين ميان، رويداد تلخ، به زير كشت رفتن بخش عظيمي از زمين.هاي كشاورزي بود كه از جمله در قحطي سال.هاي 72-1869 نقشي عمده داشت.

در اين سال.هاي قحط، يك دهم اهالي ايران جان خود را از دست دادند. تنباكو هم به محض آن.كه در سده شانزدهم وارد ايران شد، به سرعت جاي خود را در ميان ايرانيان گشود و حتا سه قرن بعد، هسته مركزي شورشي اجتماعي شد و زمينه.ساز انقلاب مشروطيت – گسترده.ترين جبنش اجتماعي در تاريخ ايران تا آن هنگام – گرديد.

قهوه و چاي هم اگر چه دست.مايه شورش.ها و جنبش.هايي از اين دست نشدند، در الگوهاي جامعه.پذيري مردم ايران اثري شگرف نهادند و سرانجام البته چاي توانست بر قهوه پيروز شود و به نوشيدني محبوب و رايج بيشتر ايرانيان بدل گردد.

كامراني نابهنگام

دوره. چهارصد ساله.اي كه در اين كتاب بررسي شده، بي.اختيار خواننده را به مقايسه ايران و اروپا برمي.انگيزد. در دوراني كه اروپا به سوي پيشرفت و عقلاني كردن نظام زندگي مي.تازد و به همين سبب مردمان سخت.كوش و پركار و رياضت.كش شده.اند، تصويري كه از ايران پيش چشم ما مي.گسترد مردماني است بيشتر لذت.جو و كام.ران، كم.كار و كرخت و نيز در دوران افول عقلانيت.

رودي ماتي مي.گويد در اين كتاب كوشيده تا به مقايسه.اي ارزشي دست نزند و تنها نشان دهد زير تأثير چه شرايط و عواملي مواد سكرآور و سرخوشي.زا اين اندازه در زندگي اجتماعي و سياسي ايرانيان نقش يافتند.

از نظر او مطالعه ايران پيش از اسلام نشان مي.دهد كه اسلام تنها اصل نظم.دهنده جامعه و فرهنگ نبوده و همه رفتارهاي جامعه ايراني را نمي.توان به آن نسبت داد.

در عين حال، نويسنده مي.انديشد بايد به خاطر داشت كه ""جديت و متانت مطلق، وضعيت طبيعي و اوليه آدمي نيست"" و مواد مخدر و نوشيدني.هاي سكرآور هميشه و همه.جا تقريباً مصرف مي.شده و حتا در هيچ دوره.اي مانند دوران مدرن اين مواد به صورت قانوني و غيرقانوني مصرف نشده است.

نهادهاي لذت

جدا از بررسي الگوي توليد و مصرف در ايران و شبكه اقتصادي صادرات و واردات در چهارسده يادشده، نويسنده كتاب در طلب كام تلاش كرده است نهادهايي را كه در پيوند با نوشيدني.ها و كشيدني.هاي سرخوش.كننده در جامعه پديدآمده بازنمايد و پيامدهاي اجتماعي آن.ها را بكاود؛ براي نمونه قهوه.خانه يا شيره.كش.خانه يا چاي.خانه كه جايگاهِ مردمي از طبقات به ويژه فرودست و نيز متوسط بوده است.

از سوي ديگر رودي ماتي تصورات مردم و نيز دانشمندان اين دوره را درباره آثار مخدرات و مشروبات بر بدن و خاصه بر نيروي جنسي بررسي كرده است.

فقه لذت

شايد يكي از گيراترين ويژگيهاي اين كتاب شرح جدال.هاي فقهي بر سر حليت يا حرمت شرب توتون (كشيدن توتون) يا شرب قهوه است و رساله.هاي فراواني كه فقيهان عصر درباره حلال بودن يا حرام بودن نوشيدني.ها يا مواد مخدر وارداتي نوشته.اند.

برخي از فقيهان و مومنان خود آن اندازه به كشيدن توتون معتاد شدند كه مسأله تازه.اي در فقه توليد شد: آيا كشيدن توتون روزه را باطل مي.كند؟ اين مجادلات سرآغاز درگيري نظام فقهي با مسائل جهان جديد است كه هنوز در كتاب.هاي توضيح المسائل به صورت ""مسائل مستحدثه"" (مسائل نوپديد) طرح مي.شود.

همين.طور چالش سخت فقيهان و سلاطين بر سر منع حكومتي شراب از فصل.هاي خواندني تاريخ اين دوره است.

فصل هاي ""در طلب كام""

عنوان.هاي ده فصل اين كتاب كه در دو بخش آمده چنين است:

بخش نخست عصر صفويه:

فصل نخست: نگاهي كلي: ايران از قرن شانزدهم تا قرن نوزدهم؛ فصل دوم: شراب در ايرانِ عصر صفويه: افراط و امساك؛ فصل سوم: شراب در ايران عصر صفويه: از منع نيم.بند تا قدغن.كردن قطعي؛ فصل چهارم: ترياك در ايران عصر صفويه: مواد مخدرِ بومي.شده؛ فصل پنجم: توتون در ايران عصر صفويه: لذت و تحريم؛ فصل ششم: قهوه در ايران عصر صفويه: بازرگاني و مصرف.

بخش دوم عصر قاجار:

فصل هفتم شراب در ايران عهد قاجار: از نقض شريعت تا تظاهر به فسق؛ فصل هشتم: ترياك و تنباكو در ايران عصر قاجار: از لذت تا فروش و نماد ملت شدن؛ فصل نهم: از قهوه به چاي: دگرگوني الگوي مصرف در عهد قاجار؛ فصل دهم: قهوه نوشيدن در قهوه.خانه: سياست مصرف در ايران عهد قاجار

در طلب كام، تصويري تاريخي از چهار سده ايران را پيش چشم خواننده مي.گذارد. خواننده ايران.پژوه به هر جنبه از تاريخ ايران در اين دوره علاقه.مند باشد، از خواندن اين كتاب نمي.تواند تن بزند؛ زيرا اين كتاب پيوستگي همه پاره.هاي جامعه به هم را بازنموده و نشان داده كه پديده.هاي مادي چه اثري سترگ در شكل دادن به نظام.هاي اخلاقي و معنوي دارند.

البته براي خواننده ايراني، بهره از خواندن اين كتاب به يافته.ها و نتيجه.هاي آن خلاصه نمي.شود؛ بل.كه شيوه تاريخ.نويسي رودي ماتي كه امروزه شيوه پذيرفته تاريخ.نويسي در غرب به شمار مي.رود، بيش از هر چيز آموزنده است

این صفحه را در گوگل محبوب کنید

[ارسال شده از: فان پاتوق]

[مشاهده در: www.funpatogh.com]

[تعداد بازديد از اين مطلب: 309]