ره --يافت--هايی به دين زرتشت (بخش نخست)

واضح آرشیو وب فارسی:فان پاتوق: در اين گفتار و بخش--هاي بعدي آن كوشش خواهد شد كه تبيين و تحليلي روش--مند و هرمنوتيك از برخي انديشه--ها و آيين--هاي كهن زرتشتي كه مدت--هاست مورد سوء فهم واقع شده--اند، عرضه گردد.

1 ــ بر خلاف بسياري از اديان جهان، به ويژه دين--هاي سامي – ابراهيمي، گيتي و جهان مادي در بينش و آيين زرتشت داراي جايگاهي بس والا و ارزش--مند است. آن گروه از نويسندگاني كه دين زرتشت را بيرون از چارچوب و محدوده--ي آن بررسي نموده--اند، چنين دريافته--اند كه در اين آيين، جهان مادي (زمين، گيتي) امري فاني و ظلماني و بي--ارزش و در تضاد و تقابل مطلق با جهان پاك و پاياي مينوي معرفي شده است. اما اين تصور، سخت به خطاست. در انديشه--ي زرتشت، حيات مادي اوج كمال انسا--ن--ها است و انتقال مردم و ديگر موجودات از جهان مينوي و از شكل مينوي به جهان مادي و هيأت مادي، نه سقوط و هبوط بل كه عين عروج و كمال است: مبارزه با «دروغ» و بدي--ها و نابودي نهايي اهريمن در هنگامه----ي رستاخيز تنها در زمين و در جهان مادي ممكن و محقق مي--گردد و پس از رستاخيز نيز بهشت و ملكوت خداوند بر همين زمين مستقر مي--شود و مردمان سربلند برآمده از آزمون نهايي آخرت (رود آتشين)، با تن مادي و در همين زمين مادي سعادت--مند و جاودانه خواهند زيست (بن--دهش، ص148؛ متون پهلوي، ص144) و اين همه، نشانه--ي محوريت و جايگاه والاي زمين و حيات مادي در سير كمال انسان--ها و تمام كائنات است. شأن و مرتبه--ي ويژه و برتر انسان نيز فقط در زمين آشكار و شكوفا مي--شود چرا كه آزادي و اختيار و اراده--ي او تنها در اين جهان و در هنگام گزينش از ميان نيكي--ها و بدي--هاي گيتي--ست كه متجلي و عملي مي--گردد و نه در جهان مينوي كه امكان هيچ گزينش و اختياري در آن نيست.

در بينش زرتشت، كار و معاش مادي نيز از جايگاه والايي برخوردار است و اين امر نشانه--اي ديگر بر اهميت و ارزش--مندي حيات و جهان مادي در اين آيين است. براي نمونه، زرتشت پرورش دام و حفظ و نگه--داري دشت--ها و مراتع و منابع طبيعي را كه پيشه--اي رايج و اصلي در جامعه--ي وي بود، عملي سخت مؤمنانه و عبادي به شمار مي--آورد و آن را عين خدمت به خداوند و در جهت پيش--برد نيكي و راستي مي--داند (گاهان، يسنه--ي 33/3). بايد توجه داشت كه در آيين زرتشت، زمين و جهان مادي و متعلقات سودمند آن، آفريده--ي اهوره--مزدا دانسته مي--شود و از اين رو اصل و گوهر آن، يكسره پاك و نيك و مفيد مي--باشد.

زرتشت برخورداري از دارايي مادي را ــ كه در آن زمان عبارت از دام بود ــ تقبيح و تحقير نمي--كند بل كه آن را نعمت و لطف خداوند مي--داند كه براي سعادت و آسايش انسان--ها آفريده و متعلق گرديده است (گاهان، يسنه--ي44/6 ، 47/3). حتا دارايي مادي تا بدان حد در نزد زرتشت ارزش--مند است كه مي--گويد به مؤمنان در بهشت، «دو گاو آبستن» پاداش داده خواهد شد (گاهان، يسنه--ي 46/19).

با اين اوصاف، در دين زرتشت جهان مادي و حيات مادي نه تنها بي--ارزش و حقير و ظلماني تصور نمي--شود، بل كه سير كمال انسان و سعادت و رستگاري و جاودانگي وي فقط در آن است كه محقق مي--گردد: زميني كه براي همه--ي انسان--ها ملموس و مأنوس است. در اين ميان، جهان مينوي تنها مبدأ حركت بشر به سوي دست--يابي به كمال و رستگاري در جهان مادي (زمين) است.

2 ــ يكي ديگر از آيين--هاي اصيل و كهن دين زرتشت، اصل «ازدواج با محارم» (به اوستايي: Xvaetvadatha؛ به پهلوي: Xvedodah) است كه به علت بغرنجي و پيچيدگي ناشي از ريشه--هاي بسيار كهن آن، مانند برخي ديگر از انديشه--ها و سنت--هاي زرتشتي، مورد بد فهمي پژوهش--گران واقع شده، اصالت و حتا موجوديت آن در اين دين، رد و انكار گرديده است. اما بدين اصل نه تنها در تمام متون و آموزه--هاي زرتشتي تأكيد و تصريح شده، بل كه از واجبات ديني نيز به شمار آمده است و لذا هيچ سند و دليل معتبري در رد اصالت آن در دست نمي--باشد و البته تصور جعلي بودن تمام متون و آموزه--هاي مربوط به اين اصل، بسيار ساده--لوحانه است.

نخستين اشاره--ي تاريخي به اجراي اصل «ازدواج با محارم»، روايت هردوت (كتاب سوم، بند 31) است كه مي--گويد «كبوجيه» براي نخستين بار چنين قاعده--اي را نهاد و با خواهران--اش ازدواج كرد. از اين نكته چنين برمي--آيد كه او نخستين پادشاه ايراني بوده كه كوشيده است اين اصل و سنت را كه همراه دين زرتشت در همان عصر از شرق به غرب ايران راه يافته بود و براي ايرانيان غربي (پارس--ها) هنوز غريب و نامأنوس مي--نمود، به اجرا در آورد (بويس 1375، ص117). از عمل به اين اصل در ميان ديگر شاهان هخامنشي نيز ياد شده است. اسناد به دست آمده از دوران اشكانيان نيز گواه عمل به اين اصل در آن روزگار است (بويس 1381، ص 127). «كرتير» (موبد بزرگ عصر ساساني) در سنگ--نوشته--ي خود تصريح مي--كند كه يكي از كارهاي برجسته--اش، گسترش اصل «خويدوده» در ميان مردم بوده است (همان، ص141). متون پهلوي زبان زرتشتي كه پس از اسلام به تحرير درآمده--اند، همگي به اين اصل اشاره دارند: دين--كرد، داتستان دينيك، گزيده--هاي زادسپرم، پندنامه--ي آذرباد مارسپندان، ارداويراف--نامه، مينوي خرد، روايات داراب هرمزديار. كتاب--هايي چون روايات پهلوي و روايت اميد اشو وهيشتان نيز به گونه--ي تفصيلي به اين موضوع پرداخته--اند. حتا در كتاب--هاي تاريخي دوران اسلامي هم به اجراي اين اصل در ميان زرتشتيان اشاره شده است. مانند تبصرة العوام مرتضا رازي، تاريخ يعقوبي و… (رضي، ص95 ــ 925).

بديهي--ست كه با وجود اين تعداد اسناد و گواهي--هاي روشن و صريح، نمي--توان اصل «خويدوده» يعني ازدواج با محارم را غيراصيل و ساختگي پنداشت و به مغاني فرضي منسوب داشت. عموم زرتشتيان حتا پس از اسلام نيز با وجود فشارهاي وارد شده، به اين اصل مؤكد ديني عمل مي--كردند تا سرانجام در سده--هاي 18 و 19 ميلادي گروهي از پژوهش--گران غربي با تفسير به رأي دين زرتشت، چنين القا كردند اصل ياد شده ــ به لحاظ عدم همخواني با اديان ابراهيمي و به ويژه مسيح ــ جعلي و غير اصيل است و بدين ترتيب، تدريجاً آيين خويدوده متروك گرديد. (البته اين سنت كهن در دوران بعد، به صورت ازدواج ميان خويشاوندان نزديك مانند پسر خاله و دختر خاله و پسر عمو و دختر عمو، در ميان ايرانيان مسلمان باقي و جاري-- ماند و حتا مورد سفارش و ستايش قرار گرفت!)

ازدواج با محارم در ميان بسياري از اقوام باستاني مانند مصريان و ايلاميان رايج بوده و بخشي از آيين--هاي ديني و فرهنگي آنان را تشكيل مي--داده و طبعاً قبح و كراهتي بر آن مترتب نبوده است. حال اگر در فرهنگ--هاي كنوني و برخي فرهنگ--هاي باستاني چنين عملي قبيح دانسته مي--شود، معقول نيست كه با معيار قرار دادن آن، عقايد و رفتارهاي-- صاحبان فرهنگ--هاي متفاوت، تقبيح و محكوم گردد.

اما در باره--ي دلايل و عوامل پيدايش اصل خويدوده گفته مي--شود كه جامعه--ي زرتشتي در ابتداي شكل--گيري به لحاظ شمار اندك پيروان و اعضاي خود، زناشويي درون خانوادگي را باعث افزايش آحاد اين جامعه و نيز پرهيز از آميزش با كافران شمرده و لذا عامل تحكيم پايه--هاي دين دانسته است. بر اين اساس در آن روزگار، مؤمنان زرتشتي اين اعتقاد را يافتند كه چنين ازدواج--هاي نزديكي عملاً خدمت به تحكيم دين و باعث نيرومندي آن است و بنابراين به لحاظ مذهبي، عمل و سنتي واجب به شمار آمد (بويس 1381 ،ص81؛ بويس 1375، ص7 ــ 116). چنين بود كه از آن پس، اصل خويدوده در ميان شاهزادگان و روحانيان و مردم عادي به انجام مي--رسيد و در ادبيات و متون و اسناد تاريخي آنان تصريح و ستوده مي--شد.

این صفحه را در گوگل محبوب کنید

[ارسال شده از: فان پاتوق]

[مشاهده در: www.funpatogh.com]

[تعداد بازديد از اين مطلب: 194]