رباط ها،نخستين منزلگاههاي زائران حرم رضوي‌

واضح آرشیو وب فارسی:اطلاعات: رباط ها،نخستين منزلگاههاي زائران حرم رضوي‌

خراسان رضوي دياري پرقدمت با نشانه‌ها و ردپاهايي از افتخار و توانمندي و ظرفيت‌هاي قابل اعتنا است.

اين استان پيش از ظهور اسلام، مهد رويش تمدن و پيشگام پاسداري از حريم و زبان ايران بود.ظهور شاعران نامي و ماندگار و شخصيت‌هاي اثرگذار با پسوند طوسي، سند معتبري از دوران طلايي خراسان رضوي در پيشينه ايران است.

در دوره اسلامي نيز خراسان رضوي با مردم مستعد و توانمنديهاي فراوانش همچنان در قله قرار داشت و همواره در محاسبات ملي مورد توجه بود.

در دوره اسلامي نقطه متمايز اين پهنه سرشار از جاذبه و داشته‌هاي تاريخي، وجود مضجع شريف علي‌بن‌موسي‌الرضا (ع) است كه زمينه حضور زائران و مسافران درمركز اين خطه را فراهم مي‌آورد.

مشهد در هزاره گذشته به عنوان قطب اصلي مسافرت در ايران مطرح بود و هر سال هم بر شمار زائران حرم مطهر امام رضا(ع) افزوده مي‌شود.

گرچه در سالهاي اخير به دليل رشد فن‌آوري، هتل‌هاي لوكس و امكانات گسترده‌اي در اختيار مسافران مشهد قرار دارد، اما شواهد حاكي است مردم اين سامان در سراسر استان از همان آغازين روزهاي عزم زائران براي زيارت، همواره جامه خدمت به زوار را به تن كرده و در جهت كاهش مشكلات آنان گام برداشته‌اند.

وجود دهها رباط در مسيرهاي منتهي به مشهد از جلوه‌هاي اين خدمتگزاري است.

رباط‌ها نخستين منزلگاههاي زائران قبل از رسيدن به مشهد و تشرف به حريم كبريايي امام رضا(ع) بوده‌اند.

اين رباط‌ها كه با سرمايه ارادتمندان امام رضا(ع) و خلاقيت و ذوق معماران پرتلاش قامت راست كرده‌اند و هنوز پس از سده‌هايي چند آثار آنها در مسيرهاي مختلف پا برجاست عبارتند از:

‌* رباط شرف (سرخس)

كاروانسراي رباط شرف در 136 كيلومتري شرق مشهد واقع است. راه قديم مرو باستان به نيشابور كهن كه يكي از مسيرهاي اصلي جاده ابريشم به شمار مي‌آمد از اين محل مي‌گذشت و رباط شرف يكي از مهمترين منزلگاههاي آن در سده‌هاي مياني اسلام بود. باني شرف‌الدين علي قمي ملقب به است كه از سال 481 ه- . ق به حكومت مرو منصوب شد و در سال 515 ه- . ق به وزارت سلطان سنجر سلجوقي درآمد.

اين كاروانسرا در معماري ايران جايگاه ويژه‌اي دارد. رعايت دقيق و همه جانبه تناسبات و اصول معماري ايراني در طراحي و ساخت، به كارگيري طرح‌هاي آجرچيني متنوع و بديع در نماي ايوانها، طاق‌ها، طاقچه‌ها و گنبدها و همچنين ايجاد نقوش زيباي گچبري در زير ايوانها و محراب نمازخانه‌ها، اين كاروانسرا را در رديف ارزشمندترين بناهاي دوره سلجوقي در قلمرو معماري اسلامي قرار داده است.

* رباط نيشابور (نيشابور)

رباط نيشابور كه به رباط شاه عباسي شهرت دارد، با طرح و نقشه چهار ايواني مشتمل بر غرفه‌ها و حجرهاي پيرامون حياط مركزي است. در هر گوشه سكويي به عنوان بارانداز به چشم مي‌خورد وهرچه بارانداز به سالن بلندي كه مالبند ناميده مي‌شود و ويژه نگهداري چهارپايان است، اشراف دارد.

مهمترين عنصر تزئيني رباط نيشابور آجرچيني‌هاي متنوع فراز ايوان ورودي است كه رديفي از لوزي‌هاي متصل به هم را شكل مي‌دهد. اين رباط كه در سالهاي اخير توسط ميراث فرهنگي خراسان رضوي ساماندهي شده است، در حال حاضر به عنوان مجموعه ميراث فرهنگي عرضه‌كننده صنايع دستي متنوع و محل ‌آموزش هنرهاي سنتي است و كاربري موزه نيز دارد.

* رباط زين‌آباد (گناباد)‌

رباط زين‌آباد، اين بناي ارزشمند در 60 كيلومتري غرب گناباد و به فاصله 15 كيلومتري جنوب شرقي بجستان واقع است. رباط زين‌آباد توقفگاه كاروانياني بود كه مسير كوير را طي مي‌كردند. در اضلاع شمالي و جنوبي هر طرف از صحن رباط، فضاهايي براي اقامت مسافران و اتاق‌هايي متناسب تعبيه كرده‌اند.

شاه‌نشين بنا كه بخش شاخص اين اثر معماري به شمار مي‌آيد در ضلع غربي صحن قرار دارد و ورودي آن با سه چشمه طاق و دو دالان كه به پشت شاه‌نشين منتهي مي‌شود، فضاي ويژه‌اي را به اين بنا بخشيده است. بنا بر شواهد، رباط زين‌آباد از يادگارهاي معماري عصر قاجار است.

* رباط فخر‌آباد (گناباد)

رباط چهار ايواني فخر‌آباد در حاشيه روستايي به همين نام در بخش بجستان گناباد واقع است. اين مكان با فضاهاي وسيع خود گويا در زمان رونق و آباداني مورد استفاده كاروانياني بوده است كه از اين مسير قصد سفر به سوي كوير را داشته‌اند.‌

بناي رباط كه از آثار دوره قاجاريه به شمار مي‌آيد شامل سردر ورودي، ايوانچه‌هاي طرفين ورودي به عنوان توقفگاه تابستاني، ‌شاه‌نشين، فضاي اصطبل، بارانداز و صحن است.در بخش پيشاني سردر ورودي و بخش شاه‌نشين اين رباط با استفاده از آجرهايي با پخت ناقص و تلفيق آن با آجرهاي معمولي اشكال هندسي زيبايي به وجود آورده‌اند.

* رباط آبگرم (مشهد)

رباط آبگرم به شكل مستطيل و داراي تالار ستوندار و دالانها و اتاق‌هاي متعدد است. احتمالاً اين بنا كاروانسرايي از دوره غزنويان است كه با آجر و سنگ در كنار راه قديمي نوغان به تبادكان و آبگرم، در دره خور ساخته‌اند.

* رباط كانون (سبزوار)

اين بنا در دوره قاجار به دستور حاج فرامرز سبزواري براي استفاده زائران حضرت رضا(ع) در كنار شاهراه خراسان ساخته شده است.

‌* كاروانسراي مزينان (سبزوار)

كاروانسراي مزينان به استناد كتيبه آن در سال 1064 (ه- . ق) توسط حاجي معين‌الدين محمد اصفهاني براي استفاده مسافران شاهراه خراسان و در روستاي معروف و كهن مزينان ساخته شده است. اين بنا كه در فاصله 75 كيلومتري غرب شهر سبزوار قرار دارد، در سال‌هاي 1283 و 1318 هجري قمري مرمت شده است.‌

‌* رباط بي‌بي (مه‌ولات)‌

رباط بي‌بي در اوايل قرن دهم هجري در زمان شاه‌اسماعيل صفوي توسط بانويي نيكوكار ساخته شد. اما بعدها توسط ورثه مرحوم حاج محمدرضا لاري (تاجر تربتي)، با استفاده از آجرهاي اين رباط، رباطي نو با ايوان و 40 حجره بنيان شد. در چهار گوشه اين رباط كه در حاشيه روستاي ظهيرآباد قرار دارد، چهار شبستان بزرگ به چشم مي‌خورد. در اين شبستان‌ها مالبندها و سكوهاي متعددي براي اطراق زمستاني مسافران ساخته‌اند و علاوه بر آن 12 غرفه مانند به صحن بزرگ رباط مشرف است كه در تابستان ازآن استفاده مي‌كرده‌اند.

‌* رباط شريف‌آباد (مشهد)

رباط شريف‌آباد در حاشيه سبز روستاي شريف‌آباد در كيلومتر 35 جاده مشهد - نيشابور واقع است. قدمت اين بنا به 180 سال مي‌رسد. كل كاروانسرا شامل يك فضاي تابستاني با 25 غرفه رو به صحن است و دو ايوان جنوبي و شمالي دارد. در اصلي كاروانسرا از ايوان غربي باز مي‌شود. درِ ضلع شمالي رباط، ايوان‌هاي بخش تابستاني، بخش زمستاني و بيوتات را به هم پيوند مي‌دهد. در داخل اين بخش 20 غرفه وجود دارد و سقف شبستان را 16 ستون آجري حجيم سرپا نگه داشته است. دور تا دور رباط و روي بام‌هاي غرفه‌هاي تابستاني جاي دفاع و تيراندازي تعبيه شده است و چهار برج نگهباني بر چهار گوش بخش زمستاني اين رباط در مجاورت رباط ديگري به نام شوكت‌الملك قرار دارد.‌

‌* رباط خيرآباد (تربت حيدريه)

رباط خيرآباد كه از جمله آثار دوره صفويه به شمار مي‌‌رود، سال 1055 (ه- . ق) ساخته شد، ولي متأسفانه به جز ويرانه‌اي از آن باقي نمانده است.

‌* رباط فيض‌‌آباد (تربت حيدريه)

رباط آجري فيض‌آباد در داخل شهري به همين نام و به فاصله 50 كيلومتري جنوب غربي تربت حيدريه واقع است و از بناهاي چهار ايواني دوره قاجار به شمار مي‌آيد.‌

‌*رباط ماهي (سرخس)

يكي ديگر از منزلگاههاي قديمي سرخس است كه در حال حاضر تنها بقاياي آن به چشم مي‌خورد. اين بنا كه تا رباط شرف 6 كيلومتر فاصله دارد، در كنار كشف‌رود واقع است.‌

اين مكان در سده‌هاي پيشين اطراقگاه كاروانيان در مسير قديمي توس، نيشابور به سرخس بوده است.

امروزه بناي اين رباط به صورت نيمه ويران است و جز ايوانها، تالارها و سرستونهاي چيزي از آن برجاي نمانده است. به دليل شباهت معماري به به احتمال بسيار تاريخ ساخت اين بنا نيز به دوره سلجوقي برمي‌گردد.‌

‌*رباط لاري (تربت حيدريه)‌

رباط لاري كه در بازار شهر و در محله قرار دارد به همت حاج محمدرضا لاري از تجار معروف شهر به سال 1308 ه-‌.ق ساخته شده است. اين رباط از بناهاي دو ايواني است و مشتمل بر هشتي ورودي، صحن، حجره، حجره غرفه، اصطبل و ... است. فضاهاي اين رباط شامل 24 غرفه تابستاني و اتاقكهاي پشتي براي استفاده زمستاني است. آرامگاه حاج محمدرضا لاري باني رباط نيز در فضايي واقع در بازارچه جنب رباط قرار دارد.‌

‌*رباط زرنوخ (مه ولات)

بناي تاريخي موسوم به در 30 كيلومتري جاده تربت حيدريه به فيض‌آباد و در بخش مه ولات شمالي واقع است.‌

اين رباط از نوع سرپوشيده و داراي تزيينات آجري متعددي است به نحوي كه پوشش سقف گنبدي بنا هر كدام آراسته به يك نوع آجر چيني است. در بخش مياني رباط، نورگير پوشش سقف، نور فضاي داخلي اين قسمت را تأمين مي‌كند. علاوه بر آن بارانداز نيز در اين قسمت واقع است. فضاي داخلي رباط زرنوخ بدون اتاق محل استراحت كاروانيان است و تنها پيرامون بخش مركزي ايوانچه‌هايي ديده مي‌شود كه بالاتر از حياط رباط قرار دارند و اطراقگاه مسافران به شمار مي‌‌آمده‌اند. براساس ويژگي‌هاي معماري قدمت اين رباط به دوره صفويه مي‌رسد.‌

‌*رباط تاريخي فريمان (فريمان)

اين رباط از جمله ابنيه عام‌المنفعه فريمان است كه در داخل شهر قرار دارد و بنيان اوليه آن به دوره صفويه برمي‌گردد.

اين بنا از نظر معماري شامل ورودي با اتاقهاي طرفين، حجره‌هاي پيرامون حياط مركزي، ايوانهاي شمالي و جنوبي و اصطبل و بارانداز است. رباط فريمان در قرون گذشته و در زمان رونق و آباداني خود در راه يكي از انشعابات جاده باستاني ابريشم واقع بود و سنگ بست را به هرات متصل مي‌كرد.‌

‌*رباط طبسي (تربت حيدريه)

از بناهاي موجود در مجموعه تاريخي مزار قطب‌الدين حيدر، رباطي است كه از تجار معروف عصر قاجار در اواخر اين دوره در ملك شخصي خود بنا كرد.‌

رباط طبسي در زمره بناهاي دو ايواني است كه شامل فضاي ورودي، هشتي و تعدادي حجره مشرف به ميان سراي بنا، انبار و اصطبل است. اين بنا پس از مرمت كامل و ساماندهي فضاهاي مختلف توسط سازمان ميراث فرهنگي و گردشگري خراسان رضوي به مجموعه فرهنگي - تاريخي تغيير كاربري خواهد داد.‌

‌*رباط كبودان (بردسكن)‌

بناي قاجاري رباط‌ كبودان در ميان روستايي به همين نام در 10 كيلومتري بردسكن قرار دارد. به قولي واقف اين رباط بوده است و به سعي و اهتمام بنيان شد. شالوده رباط سنگي است و با طرح و نقشه يك ايواني، مشتمل بر حياط مركزي، 12 اتاق، نمازخانه، محل نگهداري چهارپايان (اصطبل) و هشتي است.‌

‌*رباط عباسي (تايباد)

رباط عباسي در ميانه دشتي وسيع به فاصله 26كيلومتري شمال غرب شهر تايباد و بر كناره راه قديمي اين شهر به تربت جام قرار دارد. اين بنا در زمان آباداني و رونق خود از جمله كاروانسراهاي معتبر خراسان به شمار مي‌آمد كه به دليل فضاهاي متعدد و داشتن امكانات رفاهي از اهميت ويژه‌اي برخوردار بوده و در سفرنامه‌ها و متون تاريخي از آن ياد شده است.

رباط عباسي مشتمل بر دو حياط است و پيرامون آنها، ايوان، ايوانچه، اتاقكها و آب‌انبار وجود دارد. اين رباط از يادگارهاي معماري دوره صفويه در خراسان‌رضوي به شمار مي‌آيد.‌

‌*رباط سهل‌آباد (قوچان)

رباط سهل‌آباد در حاشيه شمالي به همين نام در 55كيلومتري شرق قوچان قرار دارد و روزگاري پذيراي كاروانيان و ‌مسافران خسته راه بود. علت وجود رباط در اين مكان، عبور مسير فرعي منتهي به جاده ابريشم از همين نقطه است. رباط سهل‌آباد از نوع سرپوشيده آجري با زيربناي تقريبي 480 مترمربع است كه قوسهاي جناغي به صورت چهارتايي بر روي پاكار ستونها، فضاي داخلي پوشش سقف آن را تشكيل مي‌دهد. نشانه‌ها و شواهد معماري بر جاي مانده گوياي بنيان اين رباط در اواخر دوره تيموري و اوايل دوره صفوي است.‌

*رباط سنگ بست (فريمان)‌

روايات متون كهن بويژه نزهه‌ القلوب ساخت اين بنا را به امير عليشير نوايي نسبت مي‌دهد. اين رباط كه امروزه به فاصله كمي از محوطه تاريخي سنگ بست واقع است، در دورانهاي مختلف مرمت و ساماندهي شده است. بناي رباط با طرح و نقشه‌اي مستطيل شكل داراي برجهاي ديدباني و نيم برجهايي براي تقويت ديوارهاي اصلي و مرتفع آن است.‌

فضاي داخلي رباط سنگ بست مشتمل بر حياط مركزي (ميان‌سرا)، حجره‌ها و اتاقهاي ويژه اقامت كاروانيان و اصطبل است. سر در ورودي‌ اين بنا شباهتي بسيار به كاروانسراي مهيار در اصفهان دارد. ماكسيم سيرو تاريخ ساخت اين بنا را دوره صفويه مي‌داند.‌

*رباط جام (تربت جام)‌

رباط جام كه در ضلع جنوبي خيابان كوثري شهر تربت جام قرار دارد، به صورت يك بناي چهار ايواني است. فضاي ورودي رباط به يك هشتي منتهي مي‌شود و ايوانهاي شمالي و جنوبي آن در ادامه به فضاهايي وسيع مي‌رسد كه اين نقاط به كمك پايه‌هاي آجري به چشمه طاقها تبديل شده‌اند و كاربري اصطبل را داشته‌اند. همچنين فضاي داخلي بنا شامل ايوانها و ايوانچه‌هايي است كه هر يك به حجره‌اي محدود مي‌شود.‌

نماي بيروني رباط علاوه بر ديوار اصلي بنا داراي سه برج است كه در زواياي شمال شرقي، جنوب شرقي و برجي به شكل نيم استوانه‌اي بر روي ديوار شمالي و كناره غربي ورودي شمالي بنا شده‌اند.

از بخشهاي مهم رباط فضاي شاه‌نشين آن در بخش فوقاني، هشتي ورودي غربي و پوشش گنبد عرقچين با تزيينات كاربندي است. با توجه به سبك معماري بنا مي‌توان آن را از جمله آثار معماري بر جاي مانده از دوران تيموري دانست.

‌*رباط سمنگان (تربت‌جام)‌

رباط سمنگان از جمله كاروانسراهاي سرپوشيده‌اي است كه بر كنار راه قديم سنگ بست به هرات قرار دارد و اكنون در ميان روستاي سمنگان به فاصله 54 كيلومتري شمال شهر تربت‌جام واقع است. ورودي بنا از سمت شمال و از انتهاي ايوان بلندي به درون رباط راه مي‌يابد.‌

در سمت جنوبي، هشتي رباط با فضاي هشت ضلعي و گنبدي بلند است و فضاي داخلي آن را مجموعه‌اي از اتاقها و چشمه‌طاقها شامل مي‌شود. بر دو طرف ايوان ورودي دو كتيبه معقلي به چشم مي‌خورد كه نماي زيبايي به بنا داده است. با توجه به معماري رباط بنظر مي‌رسد مربوط به اواخر دوران تيموري و يا اوايل دوره صفوي باشد.‌

*رباط سيدآباد(چناران)‌

رباط تاريخي چناران در مجاورت روستايي به نام در بخش جنوبي شاهراه مشهد - قوچان و به فاصله 18 كيلومتري شمال غرب شهر چناران واقع است. اگرچه بناي رباط كتيبه ساخت ندارد. اما اسلوب معماري، حاكي از انتساب اين بنا به دوره صفوي است و به نام رباط شاه عباسي نيز مشهور است. بناي رباط از نوع سرپوشيده است و در فضاي داخلي 8 ستون دارد كه پوشش سقف بر روي آنها قرار دارد.

طرفين بخش شمالي رباط دو اتاقك وجود دارد و اين فضاها بوسيله يك راهرو و دو درگاهي به فضاي مركزي رباط و محدوده‌هاي دو طرف مرتبط مي‌شود. براساس شواهد معماري، در دورانهاي بعد يك اصطبل به ضلع غربي رباط افزوده شده است. اين بنا از هرگونه عناصر تزييني بي‌بهره است.‌

*رباط ويراني(مشهد)‌

رباط سرپوشيده ويراني در فاصله 6 كيلومتري جاده مشهد به سمت محور گردشگري شانديز در روستاي واقع است. اين بنا در گذشته در سر راه قديمي نيشابور به توس قرار داشت و ساختار معماري آن بيشتر به ويژگي‌هاي دوران تيموري تا صفويه نزديك است.‌

گزارش: محمد ابراهيمي فاروجي‌

يکشنبه 5 آبان 1387

این صفحه را در گوگل محبوب کنید

[ارسال شده از: اطلاعات]

[مشاهده در: www.ettelaat.com]

[تعداد بازديد از اين مطلب: 221]