گزارشي از بزرگداشت آقا بزرگ تهراني‌ آقا بزرگ تهراني ، معرف ابعاد مختلف تشيع‌

واضح آرشیو وب فارسی:جام جم آنلاین: گزارشي از بزرگداشت آقا بزرگ تهراني‌ آقا بزرگ تهراني ، معرف ابعاد مختلف تشيع‌
جام جم آنلاين: انجمن آثار و مفاخر فرهنگي بنا دارد هر ماه از زحمات يكي از بزرگان انديشمند ايران اسلامي تقدير به عمل آورد. هفته گذشته نيز مراسمي ‌با حضور انديشمندان و متفكران در يكي از سالن‌هاي اين انجمن به مناسبت بزرگداشت علامه آقابزرگ تهراني برگزار شد.

در اين مراسم كه با حضور حجت‌الاسلام والمسلمين علي اكبر رشاد، دكتر مهدي محقق، دكتر اكبر ثبوتي و فرزندان و نزديكان آقا بزرگ تهراني همراه بود، به ترتيب دكتر مهدي محقق، حجت‌الاسلام‌والمسلمين سيد محمدرضا حسيني جلالي، پژوهشگر علم الحديث در حوزه علميه قم، دكتر عبدالحسين طالعي عضو هيات علمي ‌دانشگاه قم وتني چند، در خصوص مدارج علمي و اخلا‌قي وي سخن گفتند.

مهدي محقق‌

كتاب «الذريعه» كتاب كاملي است كه دربردارنده كوشش دانشمندان اسلامي‌و اشاعه دهنده فرهنگ و علوم اسلامي‌ است.

اين كتاب مورد استفاده تمام كساني است كه مي‌خواهند تشيع را با ابعاد مختلف آن؛ يعني ابعاد قرآني، تفسيري و احاديث و روايات ائمه معصومين‌ع شناخته و به آنها مراجعه كنند. در اين كتاب كوشش شده است كه در چيزي قصور نشود.

در مورد آقا بزرگ تهراني تاريخ‌نويسان مطالب بسياري نوشته‌اند كه يكي از موضوعاتي كه آنها بدان توجه كردند، همين مساله فهرست نگاري است؛ مانند كتاب كشف الظنون در ميان اهل تسنن، ولي جاي چنين كتابي در ميان دانشمندان شيعه خالي بود.

مرحوم آقا بزرگ تهراني در آشنايي و نقادي علم درايه الحديث و روايه الحديث نبوغ داشتند. آن كساني كه از محضر ايشان فيض بردند و كساني كه با آثار ايشان آشنا هستند، بهتر مي‌توانند عظمت كار آقا بزرگ تهراني را بيان كنند.

مرحوم آقا بزرگ در كتاب الذريعه حدود 800 اجازه را ذكر مي‌كند. از آنجا كه مساله حديث بسيار مهم بوده ، دانشمندان زيادي در مورد اهميت احاديثي كه از پيامبرص نقل شده در كيفيت و صحت و سقم اين احاديث و موثق بودن آنها كتاب نوشته‌اند.

در هر حال درخصوص علم حديث دانشمندان بسياري كتاب نوشته‌اند، بنابر آنچه پيامبر اكرم‌ص فرمودند: «كه علم را به كتاب مقيد سازيد» و ضرب‌المثل عربي از همين حديث گرفته شده كه «اگر علم را به كتابت نياوريد، مانند صيد فرار مي‌كند.»

كتاب‌هايي نوشته مي‌شد و دانشمندان مي‌رفتند، مشقت‌هاي سفر را تحمل مي‌كردند براي اين كه حديثي را استماع يا شيخي را پيدا كنند كه آن احاديث را از او استماع كنند و بر اين اساس، كتاب‌هايي درباره اجازه حديث، المجاز والمجيز و همچنين در ابعاد مختلف حديث شناسي نوشته شده تا كسي را ياراي اين نباشد كه غير حديث را وارد حديث كند.

جاعلان بسيار بودند. براي نمونه نامه‌اي منسوب به پيامبرص هست كه مي‌گويند به خط امام علي‌ص است و 400 سال يهودي‌ها از اين نامه براي پيشبرد اهداف خود استفاده مي‌كردند و بعد معلوم شد كه نامه، جعلي است. نامه خطاب به اهل خيبر است كه كسي حق ندارد از شما خراج و ماليات بگيرد و در ذيل نامه مهر و امضاي معاويه است كه در آن زمان هنوز اسلام نياورده بود و نام كسان ديگري نيز هست در صورتي كه به دلايلي امكان امضاي آنها ذيل آن نامه وجود نداشت.

بعدا خطيب بغدادي گفت اين نامه جعلي است به دليل اين كه شهادت معاويه در آن هست كه هنوز مسلمان نشده بوده است. حتي نفوذ يهودي‌ها آنقدر زياد بوده كه ناصر خسرو در مصر فكر مي‌كرده اين نامه اصيل است بنابراين كار اين بزرگاني كه سعي كردند سنت نقل حديث را براي ما نگه دارند، خيلي ارزشمند است.

سيد محمد رضا حسيني جلا‌لي‌

درباره مرحوم حاج شيخ آقا بزرگ تهراني كلمات ثناگويي و تمثيل و احترام بجاست و لكن چيزي كه به نظر من ضرورت دارد عرض كنم، اين است كه در اين شخصيت چه معلومات و اطلاعاتي وجود داشت. در قديم بدون اين كه ما از اين اشخاص چيزي را بخواهيم، خود اين آقايان موضوعي را مطرح و تجربه‌اي را منتقل مي‌كردند.

بنده 19ساله بودم كه خدمت شيخ آقا بزرگ تهراني رسيدم. تا به محضر ايشان رسيديم، شروع كردند براي من اجازه روايت نوشتن؛ بعد از اين كه در يك صفحه كوچك اجازه صادر كردند رو به من كردند و گفتند كه شما حتما كتاب‌ها را مطالعه مي‌كنيد - مي‌دانيد كه كتاب‌هاي چاپ سنگي قديم فهرست نداشت - ايشان گفتند اين كتابي را كه مطالعه مي‌كنيد، مطالبش را در يك صفحه بنويسيد، وقتي مطالعه شما از كتاب تمام شد، آن وقت يك فهرست از آن اثر داريد.

در يك جلسه خيلي جالب يك كار خيلي كوچك ولي بسيار مفيد را به ما ياد دادند. متاسفانه الان اين روش هم در حوزه علميه و هم در ديگر مراكز ضعيف شده است و اميدواريم به اميد خدا در آينده آقايان به فكر اين مسائل باشند.

حضرت اميرع مي‌فرمايند: «من در محضر حضرت رسول‌ص كه مي‌رفتم، اگر سوال يا مطلبي داشتم آن را مي‌پرسيدم و ايشان جواب مي‌دادند و اگر چيزي براي پرسيدن نداشتم و ساكت مي‌شدم، حضرت رسول ‌ص خودشان شروع كرده و مطالبي را به من مي‌گفتند.» اين سيره، سيره انسان‌هاي قديم بود و اين مساله‌اي است كه ما بايد براي نسل آينده خودمان اين معنا را زنده كنيم و بتوانيم بدون اين كه آنها منتظر چيزي از ما باشند، ما به آنها تجارب خودمان را منتقل كنيم.

من در رابطه با آقابزرگ تهراني عرض كنم كه ايشان درخصوص با صدور اجازه، خيلي اهتمام داشتند. ايشان كتابي داشتند كه سند روايات و كوشش علمي‌خود را در اين كتابچه آورده بودند. اين كتابچه در هزار نسخه چاپ شده و هر نسخه اي را كه به شاگردان خود مي‌دادند در آخر كتاب يك اجازه براي آنها مي‌نوشتند. حالا سوال اينجاست كه اين اجازه چيست و فايده‌اش چيست؟

اجازه عبارت است از اين كه يك استاد كه واقف بر روايات مي‌شود (يا بر كتاب روايت يا بر هر كتاب علمي ‌ديگر كتاب لغت، اصول، فقه و ...) و استاد از صحت اين كتاب مطمئن مي‌شود، اين كتاب صحيح است و غلط نيست؛ چون اگر ما بخواهيم به كتاب‌هاي مجعول مراجعه كنيم، نمي‌توانيم استفاده كنيم. حال اجازه مي‌گويد اين كتاب صحيح است و من آن را با صحت از استادان خود گرفته‌ام و به شما مي‌گويم كه اين صحيح است و شما از آن براي ديگران نقل كنيد.

اين مساله باعث مي‌شود علم بدرستي براي آيندگان بيان شود. شما ملاحظه مي‌كنيد كه در مطبوعات اگر يك مطبوع غلط باشد، قابل اعتماد نخواهد بود، چه برسد به نقل كردن حديث شريف. الان ما فتوا داريم كه اگر كسي بخواهد قرآن بخواند، اگر غلط بخواند، اگر به نيت قرائت بخواند، جايز است، ولي اگر بگويد اين قرائت من، قرآن است، جايز نيست بخواند؛ چون غلط مي‌خواند. مرحوم علامه مي‌گويد من معتقدم آقا بزرگ 2 هزار اجازه هم بيشتر داده است. مرحوم آقا بزرگ با همه آدم‌هايي كه اجازه حديث دارند اين گونه شرط مي‌كند كه شما به شرط صحت مي‌توانيد نقل كنيد.

عبدالحسين طالعي

نگارش كتاب گرانقدر الذريعه سال 1329 قمري، يعني يكصد سال پيش در سامرا آغاز شده است. آن مقتداي پژوهشگران، در حالي كه سخت دست تنهاست و با ده‌ها دشواري روبه‌رو، تنها با تكيه بر لطف الهي و اميد به عنايات عرشياني خاك نشين كه كار را در جوار آستان آسمان ساي آنان آغاز كرده است، حيات ابدي كتاب خود را تضمين مي‌كند و البته در اين راه همه گونه مشكلات و ناملايمات را به جان مي‌خرد تا ارمغاني در خور، به آيندگان بسپارد.

كاري عظيم كه در قالب 28 مجلد به اهل تحقيق ارائه شد، چنان سترگ است كه به تعبير استاد عبدالحسين حائري، كتاب‌شناس بزرگ معاصر «كار بزرگ و درخشاني است كه مجموعه‌اي از منابع مربوط به علما و مولفان اماميه را در اختيار محققان مي‌گذارد و ابواب وسيعي را در مسائل مختلف و موضوعات گوناگون به روي پژوهشگر باز مي‌كند.»

عظمت اين كار را در مقايسه با موارد مشابه مي‌توان شناخت، مانند كشف الظنون حاجي خليفه كه تنها بخش ناچيزي از آثار اماميه را گزارش كرد و كشف الحجب و الاستار سيد اعجاز حسين كه براي جبران اين نقيصه نوشته شده است؛ اما تنها حدود 3300 كتاب از آثار اماميه را معرفي مي‌كند. اينها كجا و الذريعه با بيش از 53000 مدخل كجا؟ بگذريم از پژوهش‌هاي ارزشمندي كه ذيل اين مدخل‌ها عرضه شده است كه در كمتر جاي ديگر مي‌توان يافت.

با اين همه، الذريعه پايان راه نيست. بلكه بايد اين راه ادامه يابد. مصنف گرانقدر آن از گستردگي فرهنگ اماميه در نقاط مختلف و زمان‌هاي مختلف سخن مي‌گويد و تنهايي و نداشتن يار و ياور در چنين كار بزرگي را يادآور مي‌شود.
به بازنگري، تصحيح، استدراك و تكميل ذريعه با توجه به آثار اماميه مي‌پردازد و اشاره مي‌كند كه اين مهم تحقق نمي‌يابد مگر با تشكيل گروه‌هايي تخصصي كه با كار دقيق و علمي ‌به استدراك ذريعه اشتغال داشته باشند.
اينك در توضيح اين جمله، پيشنهادهايي براي تهيه اين مستدرك‌ها يعني تداوم حيات علمي‌ ذريعه عرضه مي‌شود.

1 - بازنگري در مفهوم تصنيف

صاحب ذريعه، محور كار خود را معرفي تصانيف شيعه دانسته است. بايد دانست ورود به دنياي اطلاعات و ارتباطات بسياري از تعاريف را دگرگون كرده از جمله تعريف تصنيف را كه پيش از اين منحصر به آثار مكتوب بود، در حالي كه اكنون بخش عمده‌اي از اطلاعات به شيوه غيرمكتوب نگهداري مي‌شود. اساسا تحول مفهوم كتاب به اطلاع و محوريت اطلاع رساني با تمام شيوه‌هاي ممكن سبب شده صوت و تصوير نيز براحتي ضبط شود و به نسل‌هاي آينده انتقال يابد همان‌گونه كه در گذشته خط وسيله انتقال اطلاعات بود. بدين جهت در استدراك ذريعه بايد به محمل‌هاي جديد اطلاعاتي كه بخشي عظيم از فرهنگ شيعه اماميه را در زمان حاضر و آينده منتقل مي‌كند توجه شود همانند نوارهاي صوتي و تصويري، لوح‌هاي فشرده، كتاب‌هاي الكترونيك، فيلم‌ها، پايگاه‌هاي اينترنتي.

به اين نكته بيفزاييم كه متن كامل بسياري از كتاب‌هاي چاپي يا خطي امروزه از طريق لوح‌هاي فشرده و پايگاه‌هاي اينترنتي در دسترس است؛ بنابراين در كنار ذكر نشاني كتابخانه‌هاي حقيقي كه نسخه‌هايي از كتاب را در اختيار دارند، بايد به كتابخانه‌هاي مجازي نيز ارجاع داد. گسترش فناوري همچنين سبب شده كتاب‌هاي زيادي به زبان‌هاي گوناگون به صورت خط بريل در اختيار نابينايان قرار گيرد كه فرآورده‌هاي فرهنگ شيعي امامي‌ در آن ميان كم نيست و نبايد از آن غفلت كرد.

2 - منابع موجود در زبان‌هاي ديگر ( بجز فارسي و عربي)

اغلب منابع معرفي شده در ذريعه به زبان‌هاي فارسي و عربي است و معدودي كتاب كه به زبان‌هاي تركي، اردو و ... است، اطلاعات كتابشناختي آنها به واسطه‌اي به اطلاع شيخ آقابزرگ تهراني رسيده است.

اكنون به چند دليل، توجه به منابع شيعه اماميه در زبان‌هاي مختلف بدون واسطه ضرورت دارد:

يكم - گسترش ارتباطات جهاني در پرتو تسهيل ارتباطات

دوم - گسترش اطلاع رساني در سطح جهان

سوم - گسترش بي‌سابقه فرهنگ گفتگو نسبت به زمان‌هاي پيش

چهارم - گسترش شيعه‌شناسي در سطح جهان در محيط‌هاي شيعي و خارج آن

پنجم - گسترش كارهاي فرهنگي شيعي در 3‌دهه اخير به دليل وقوع انقلاب اسلامي، تحولات عراق و لبنان و مانند آنها.

براي اجرايي شدن اين پيشنهاد كافي است گروه‌هاي مختلف در زبان‌هاي مختلف ودر فاصله‌هاي زماني منظم (مثلا هر 6 ماه يكبار) آخرين منابع منتشر شده شيعي به آن زبان‌ها را در قالب جزواتي فهرست كنند. بدين ترتيب با حركتي آرام و نسبتا آسان مي‌توان اطلاعات روزآمد را به زبان‌هاي مختلف در اختيار داشت.

3 - پايان نامه‌ها، نشريات و اسناد

از ويژگي‌هاي سده‌هاي اخير در وادي پژوهش، ورود چند عنصر جديد به دنياي تحقيق است كه به عنوان ابزارهايي در دست محققان مورد استفاده است، از جمله:

يكم - سندداري: حفظ، بايگاني، مرمت، بازخواني، طبقه‌بندي، فهرست نويسي و انتشار اسناد

دوم - نشريات ادواري: مجلات علمي ‌و پژوهشي به زبان‌هاي مختلف در حوزه‌هاي تخصصي

سوم - نشريات غيرادواري: مجموعه‌هاي مقالات، جشن‌نامه‌ها، يادنامه‌ها، مجموعه مقالات نشست‌هاي علمي، سمينارها و...

چهارم - پايان نامه‌هاي دانشگاهي كه با رويكرد تخصص گرايي، به تك نگاري در علوم مي‌پردازند.

در ميان اين چهار گروه از منابع، از يك سو يافته‌هايي جديد براي روزآمدسازي ذريعه مي‌توان يافت و از سوي ديگر، يافته‌هايي براي استدراك آن.

4- پژوهش‌هاي تخصصي براي تكميل ذريعه

تكميل ذريعه در 2 زمينه (كتاب‌شناسي و نسخه‌شناسي) و در دو بُعد (روزآمدسازي و استدراك) به پژوهش‌هاي تخصصي، مداوم، عميق و پيگير نياز دارد. هر چه ميزان توليد و انتشار اطلاعات در سطح جهان بيشتر شود، اين نياز جدي‌تر احساس مي‌شود. نكته اساسي در اين ميان آن است كه امروزه دوره كار جامع فردي گذشته و بدون كار تخصصي جمعي نمي‌توان به جايي رسيد.

اگر آن روز صاحب ذريعه يك تنه به چنان كار بزرگي پرداخت، بدان روي بود كه نه فرهنگ كتاب‌شناسي بستر مناسبي در انديشه جامعه ديني داشت، نه گروهي در اختيار ايشان بود، نه امكانات ارتباطي اين چنين آسان بود و نه اطلاعات نشر يافته در سطح جهان، در اين حجم و اين گونه گسترده بودند. اما اكنون هيچ يك از آن موانع در ميان نيست و راه براي پژوهش‌هاي تخصصي هموار شده و افزون بر آن بجز اين كار، راهي براي تكميل و پيگيري اين كار عظيم وجود ندارد، چنان كه شيخ آقا بزرگ خود به برخي از اين نكات در مقدمه ذريعه به روشني اشاره كرده است. برخي پژوهش‌هاي تخصصي كه در اين زمينه پيشنهاد مي‌شود، چنين است:

يكم - پژوهش‌هاي فردمحور: تك نگاري‌هاي تخصصي در مورد عالمان شيعي‌

دوم - پژوهش‌هاي كتابخانه محور: يافتن آثار شيعي چاپي و خطي و عكسي در كتابخانه‌ها بر اساس تازه‌هاي موجودي آنها

سوم - پژوهش‌هاي موضوع محور: با اين گروه از پژوهش‌ها بسياري از كتاب‌هاي ناشناخته شناسايي مي‌شوند.

چهارم - پژوهش‌هاي شهرمحور: گروه‌بندي آثار عالمان هر شهر با استفاده از منابع محلي كه بسياري از نقيصه‌ها را جبران مي‌كند.

پنجم - پژوهش‌هاي خاندان محور: شناسايي دقيق مولفان و آثار كه اشتباهات زيادي را تصحيح مي‌كند، با كمك گرفتن از دانشوران خاندان‌هاي علمي همچنان ‌كه اهل البيت ادري بما في البيت‌

ششم - پژوهش‌هاي زبان محور: به تفصيلي كه در بند دوم اشاره شد.

هفتم - پژوهش‌هاي جنگ محور: بازنگري دقيق جنگ‌ها، مجموعه‌ها، سفينه‌ها، كشكول‌ها و... كه سبب حل بسياري از مشكلات و دستيابي به يافته‌هاي جديد علمي‌مي‌شود.

هشتم - پژوهش‌هاي اجازه محور: نكات زيادي در اجازات روايتي ديده مي‌شود كه همزمان با شناسايي نسخه‌هاي خطي نويافته و بررسي يادداشت‌هاي آنها بويژه اجازات بخوبي از آنها در تكميل ذريعه مي‌توان كمك گرفت.

سخن پاياني اين كه آنچه ذكر شد تنها در بعد تكميل، تصحيح، روزآمدسازي و استدراك ذريعه بود. همين حركت‌ها براي موسوعه ديگر شيخ آقابزرگ طبقات اعلام الشيعه ضرورت دارد.

ناگفته پيداست اين گام‌هاي اجرايي پيش نمي‌رود مگر اين كه از ابزار مديريت بخوبي استفاده شود و كارها به شيوه جمعي و هماهنگ و با بسيج تمام امكانات داخلي و خارجي، دولتي و غير دولتي و با بهره‌گيري از تجربه‌هاي استادان پيشكسوت كتابشناسي بويژه آنها كه تاكنون مستدركات و تعليقاتي بر ذريعه نگاشته‌اند انجام گيرد.

حميدرضا يونسي‌
چهارشنبه 17 مهر 1387

این صفحه را در گوگل محبوب کنید

[ارسال شده از: جام جم آنلاین]

[مشاهده در: www.jamejamonline.ir]

[تعداد بازديد از اين مطلب: 178]