رمضان در نگاه شاعران

واضح آرشیو وب فارسی:اطلاعات: رمضان در نگاه شاعران

* ديباچه:‌

در در توصيف ماه مبارك رمضان آمده است: ماه نهم از ماههاي قمري بين شعبان و شوال و رمضان سنگ گرم است و از سنگ گرم پاي روندگان مي‌سوزد و شايد كه به وقت وضع اين اسم ماه صيام در شدت گرما باشد و يا ماخوذ است از كه به معني سوختن است چون ماه صيام گناهان را مي‌سوزاند و معني سوخته شدن پاي از گرمي زمين است، چون ماه صيام موجب سوختگي و تكليف نفس است.‌

ماه رمضان المبارك كه به نيز معروف است از اين نظر كه تنها ماهي است كه نام آن در قرآن كريم ذكر شده است، از فضيلتي بس والا برخوردار است:‌

‌

(قرآن كريم سوره بقره آيه 182)‌

نزول قرآن مجيد در اين ماه و شب ليله` القدر و ماه روزه‌داري و سلوك روحي مسلمانان و... از ديگر ويژگيهاي ارزنده اين ماه مبارك است.‌

درباره ماه مبارك رمضان احاديث و روايات بسياري به ما رسيده است و كتابهاي فراواني نيز در فضايل اين ماه به رشته تحرير درآمده است. ليكن در اين مجال از زاويه‌اي ديگر به اين ماه مبارك خواهيم نگريست كه جهاني ديگر است و از حلاوتي ديگر برخوردار و آن همانا انعكاس اين ماه شريف در آينه زلال ادبيات است كه تجلي‌گاه عاليترين جلوه‌هاي فرهنگ و معارف اسلامي است.‌

نخستين نكته در اين باب اينكه به تحقيق در ادبيات هيچ يك از ملل جهان ماهي تا به اين اندازه در قلمرو ادبيات وارد نشده و مورد ارادت و ستايش سخن‌سرايان و ادبا قرار نگرفته است.‌

در ادبيات فارسي همواره ماه رمضان و ماه محرم‌الحرام مورد توجه سخنوران چيره‌دست، خصوصا شاعران شيعي مذهب قرار داشته است. اگر ماه محرم به خاطر حماسه بزرگ عاشوراي حسيني نظر شاعران متعهد و ستم ستيز را كه عاشقانه به ساحت مقدس حضرت اباعبدالله الحسين(ع) عشق مي‌ورزند را برانگيخته، ماه رمضان با آميزه‌اي بسيار متنوع، همواره نظر سخن‌سرايان را به خويش جلب نموده است.‌

از آنجا كه در گستره ادب پارسي از ماه مبارك رمضان سخن بسيار گفته شده است. پس به اجمال از هر شاعري به بيتي در اين مضمون اكتفا خواهيم كرد و در نخستين گام به استقبال خواهيم شتافت و اينكه اين ماه در ذهن شاعران خيالپرداز و مومن چگونه نقش بسته است.‌

شاه نعمت الله ولي:‌

رمضان آمد و روان بگذشت‌

بود ماهي به يك زمان بگذشت‌

شب قدري به عارفان بنمود

اين معاني از آن بيان بگذشت....‌

حكيم خاقاني شرواني:‌

جاهش زدهر چون مه عيد از صف بخوم‌

ذاتش زخلق چون شب قدر از مه صيام‌

سوزني سمرقندي:‌

گر در صيام شود خوانده اين مديح‌

بر تو بخير باد مديح و مه صيام‌

نزاري قهستاني:‌

خجسته باد و مبارك قدوم ماه صيام‌

بر اوليا و احباي شهريار انام‌

شيخ اجل سعدي شيرازي:‌

كسان كه در رمضان چنگ مي‌شكستندي‌

نسيم گل بشنيدند و توبه بشكستند

شاطرعباس صبوحي:‌

روزه دارم من و افطارم از آن لعل لب است‌

آري افطار رطب در رمضان مستحب است‌

روزه‌

روزه در قرآن كريم ناميده مي‌شود. اين لغت در معني به مفهوم امساك و خودداري از هر فعلي است و در اصطلاح فقهي به مجموع امساكهاي خاصي اطلاق مي‌گردد كه در زمان معيني واقع شود.‌

روزه ماه مبارك رمضان بر هر مرد و زن مسلمان واجب است. در خصوص مزاياي روزه از لحاظ پزشكي، روانپزشكي و... سخن بسيار گفته شده است و فوايد بي‌شماري در اين مورد ذكر نموده‌اند، ليك اين مفهوم در ادب پارسي مضامين بسيار نغز و دلنشيني را آفريده است كه به گلچيني از اين گلستان بسنده مي‌كنيم:‌

حكيم ابوالقاسم فردوسي طوسي:‌

همان بر دل هر كسي بوده دوست‌

نماز شب و روزه آيين اوست‌

حكيم ناصر خسرو و قبادياني:‌

چون روزه نداني كه چه چيز است چه سود است‌

بيهوده همه روز تو را بودن ناهار

خاقاني شرواني:‌

چه بود آن نفخ روح و غسل و روزه‌

كه مريم عور بود و روح تنها

سعدي شيرازي:‌

كه سلطان از اين روزه آيا چه خواست‌

كه افطار او عيد طفلان ماست!‌

خواجه حافظ شيرازي:‌

ثواب روزه و حج قبول آن كس برد

كه خاك ميكده عشق را زيارت كرد

فرخي سيستاني:‌

به فال نيك تو راه ماه روزه روي نمود

تو دور باش و چنين روزه صد هزار گذار

مسعود سعد سلمان:‌

نزد خداوند عرش بادا مقبول‌

طاعت خير تو و صيام و قيامت‌

مولانا جلال‌الدين محمد مولوي:‌

ني تو را هر شب مناجات و قيام‌

ني تو را در روزه پرهيز و صيام‌

حكيم اوحدي مراغه‌اي:‌

روزه‌دار و به ديگران بخوران‌

نه مخور روز و شب شكم بدران‌

امير خسرو دهلوي:‌

ني كار مرد روزه‌ي همت شكستن است‌

گر خضر آبش آرد عيش جوان كشد

ليله` القدر (شب قدر)‌

در شب قدر، شب اندازه كردن كارها ذكر شده است. صاحب گويد: شب قدر، شبي است با عزت و شرف كه هر كه در آن طاعت كند عزيز و مشرف گردد. در آمده است: ‌

ليله` القدر شبي مهم و سرنوشت ساز است. شب نزول و رحمت و بركات الهي و تعيين سرنوش ابدي انسانهاست و درخصوص اهميت اين شب گفتني است كه از صدر اسلام و از عهد رسول اكرم حضرت محمد مصطفي(ص) رسم بر آن بوده است كه شبهاي قدر را بگيرند و تا سپيده دم به آداب مخصوص آن منجمله دعا و نماز و استغفار بپردازند.‌

در فضيلت شب قدر آمده است شبي بهتر از هزار ماه و به احتمال قوي اين شب ارجمند يكي از شبهاي نوزدهم، بيست و يكم و بيست و سوم ماه مبارك رمضان است.‌

در آيه نخست سوره مباركه نيز تصريح شده است به آنكه قرآن كريم در شب قدر نازل شده است: در پيرامون شب قدر آمده است: شب تقدير است و فصل احكام و تقدير قضايا آنچه خواهد بودن در سال از آجال و ارزاق و اقسام همه در اين شب كنند و گفتند قوله هم اين شب است و...(ص327)‌

سخن درباب‌ليله` القدر (شب قدر) بسيار است و دركتب تفاسير درباره كيفيت و نزول رحمت و بركت در اين شب استثنايي احاديث و روايات بسيار قابل تاملي ذكر شده است و اما در نگاه شاعران سخن سنج مسلمان كه ميراث‌داران و پاسداران حريم فرهنگ و معارف عاليه اسلامي هستند، حكايت شب قدر حكايتي بس شگفت و تفكربرانگيزي است. حكايتي كه با زبان عرفان و تعابير رمزگونه، مخاطب را به اين شب بزرگ و اسرارآميز رهنمون مي‌كند. اين اشعار كه براساس آيات، احاديث و روايات سروده شده است همچون بارقه‌هاي آسماني بر دل و چان شيفتگان مي‌تابد و ظلمت درون را به انوار الهي روشن مي‌سازد:‌

حكيم رودكي سمرقندي:‌

شب عاشقت ليله`القدر است‌

چون تو بيرون كني رخ از جلبيب‌

منوچهري دامغاني:‌

با رنگ و نگار جنت العدني‌

با نور و ضياء ليله`القدري‌

سعدي شيرازي:‌

تو را قدر اگركس نداند چه غم‌

شب قدر را مي‌ندانند هم‌

خواجه حافظ شيرازي:‌

شب قدر است و طي شد نامه هجر

سلام فيه حتي مطلع الفجر

عرفان درباره شب قدر گفته‌اند كه اين شب، شبي است كه سالكان را به تجلي خاص مشرف گرداند تا بدان تجلي قدر و مرتبه خود را به نسبت با محبوب بشناسند و آن وقت ابتداي وصول سالك باشد يعني جمع و مقام اهل كمال در معرفت:‌

در شب قدر قدر خود را دان‌

روز در معرفت سخن ميران‌

افطار يا روزه گشودن‌

افطار در لغت به معناي روزه گشودن است و زمان روزه گشودن هنگامي است كه شرع مقرر نموده است.‌

زمان و سفره افطار داراي معنويت خاصي است و از روحانيت و صفاي مخصوصي برخوردار است و به راستي گرد آمدن به سر سفره افطار داراي حال و هواي دلپذيري است كه حكايت از رحمت بي‌منتهاي پروردگار رحمان دارد.‌

يكي از سفارش‌هاي مهم اسلام دستگيري از مستمندان و محرومان است و ديگر سفارش مهم اين دين آسماني و برقراري روابط صميمانه با اقوام و نزديكان است كه بسيار مستحب شمرده شده است، بدين ترتيب در ماه مبارك رمضان آيت ديگري بر رحمت بي‌پايان خداوند رحيم است كه موجب نزديكي دلها و استواري پيوندها مي‌گردد. اين سنت حسنه همچنين در ابعاد اجتماعي نمايانگر روح همنوايي با مستضعفان و مددكاري از محرومان مي‌باشد، لحظه شيرين افطار كردن كه همراه با آداب و ذكر و مناجات است، دركلام سخنوران ادب پارسي نيز از جايگاه و منزلت خاصي برخوردار است. تا بدانجا كه در برخي سروده‌ها از آن در قالب تغزل ياد شده است و شاعر در توصيف زيباترين لحظات زندگي از اين مفهوم استفاده نموده است:‌

كليم كاشاني:

خمار باده در چشمم سيه كرده است عالم را

بيا ساقي كه وقت شام بايد روزه واكردن‌

خاقاني شرواني:‌

اشك چشمم در دهان افتد گه افطار از آنك ‌

جز كه آب گرم پستي نگذرد از ناي من‌

ملاطغرا:‌

غم روزه بر من بسي بار كرد

چو ساغر به مي بايد افطار كرد

سعدي شيرازي:‌

بگفت اي فلان ترك آزار كن‌

يك امشب به نزد من افطار كن‌

نيايش سحرگاهان‌

در معناي سحر آورده‌اند كه وقت آخر شب و زمان پيش از صبح و برخي شراح نوشته‌اند كه سحر سپيدي است كه بالاي سياهي باشد و يا سپيدي كه بر سياهي برآيد.‌

سحرگاهان ماه مبارك رمضان از آنجاكه نقطه آغازي است براي شروع روزي همراه با ستيز با هواهاي نفساني و خودسازي، از اهميت بسيار والايي برخوردار است. نشستن بر سر سفره سحري كه همراه با آداب و تشريفات خاصي است بسيار دل‌انگيز و روح‌نواز است. خصوصا اين لحظات براي كودكان و نوجوانان بسيار زيبا و خاطره‌انگيز است و رايحه دلپذير رحمت بي‌انتها ايزدمنان در چنين فضايي ملكوتي غيرقابل انكار است. اذان صبح هنگامه امساك است و سپس نماز و نيايش به درگاه معبود. و در روايات آمده است كه اين لحظات بهترين اوقات براي مستجاب شدن دعاهاي خير است و درهاي آسمان در اين اوقات بر روي بندگان صالح و مومن باز مي‌شود و باران رحمت الهي بر زمين نازل مي‌گردد.‌

در شعر سخنوران ادبيات فارسي همواره هنگامه پر رمزوراز سحرگاهان از جلوه جذاب و دلنشيني بهره گرفته است. فرصتي كه فاصله زمين از آسمان به حداقل ممكن مي‌رسد و ملائك براي ديدار صالحان به زمين مي‌شتابند:‌

خواجه حافظ شيرازي:‌

من آن مرغم كه هر شام و سحرگاه‌

زبام عرش مي‌آيد صفيرم‌

خاقاني شرواني:‌

هر سحرگاهش دعاي صدق ران‌

پس به سويش عرش فرسايي فرست‌

خسرواني:‌

دلخسته و مجروحم و پي خسته و گمراه‌

گريان به سپيده دم و نالان به سحرگاه‌

آغاجي:‌

عهد و ميثاق باز تازه كنيم‌

از سحرگاه تا به وقت نماز

سنايي غزنوي:‌

آنچه يك پيرزن كند به سحر

نكند صدهزار تير و تبر

سوزني سمرقندي:‌

به دعاي سحرگهانه تو را

برساند به من خداوندم‌

سعدي شيرازي:‌

به فلك مي‌رود آه سحر از سينه من‌

توهمي برنكني ديده زخواب سحري‌

سهيل محمودي:‌

نسيم را به سفره ضيافت سحرگهان‌

به روشناي پر شكوه شهر ما صدا بزن‌

عيد رمضان (فطر)‌

در معني در آمده است كه عيد روزه گشادن، جشني كه مسلمانان پس از روزه ماه مبارك رمضان در روز اول شوال گيرند.‌

عيد فطر نيز داراي آداب و مراسم ويژه‌اي است. در اين روز مسلمانان با ظاهري آراسته و پاك در نماز عيد فطر شركت مي‌جويند و خداوند را به خاطر نعمات اين ماه مبارك، سپاس مي‌گويند. بازديد از اقوام و آشنايان و تبريك عيد و پرداخت به مستحقان از ديگر نكات قابل ذكر در خصوص اين رويداد عظيم اسلامي است كه داراي ابعاد فردي و اجتماعي فراوان است. با اين تعاريف غيرممكن خواهد بود كه اين عيد فرخنده و اين روز خجسته از نگاه شاعران نكته‌ياب مسلمان دور مانده باشد. در گنجينه ادب پارسي درباره اين واقعه اشعار بسيار دل‌انگيزي سروده شده است كه حكايت از منزلت اين عيد سعيد دارد، عيدي كه جشن پيروزي بر نفس سركش است. از آنجا كه پايان است به عيدفطر عيد صيام نيز گفته شده است و تبريك و تهنيت اين روز همچون ديگر اعياد اسلامي مورد توجه قرار گرفته شده است:‌

فرخي سيستاني:‌

عيد قربان بر او مبارك باد

هم بر آن سان كه بود عيد صيام‌

خاقاني شرواني:‌

گفتم كدام عيد نه اضحي بود نه فطر

بيرون از اين دو عيد چه عيدست ديگرش‌

رودكي سمرقندي:‌

روزه به پايان رسيد و آمد نو عيد

هر روز بر آسمانت باد امروا

منوچهري دامغاني:‌

برآمدن عيد و برون رفتن روزه‌

ساقي بدهم باده بر باغ و به سبزه‌

لاادري:‌

عيد رمضان آمد و ماه رمضان رفت‌

صد شكر كه اين آمد و صد حيف كه آن رفت‌

خواجه شمس‌الدين محمد حافظ:‌

حافظ منشين بي مي و معشوق زماني‌

كايام گل و ياسمن و عيد صيام است‌

مسعود سعد سلمان:‌

اي خداوند عيد روزه گشاي‌

بر تو فرخنده شد چو فر هماي‌

ايام شهادت مولاي متقيان امام علي(ع)‌

در سحرگاه نوزدهم ماه رمضان سال چهلم هجري، مولاي متقيان حضرت امام علي بن ابيطالب(ع) هنگام نماز و در حالت سجده مورد اصابت شمشير زهرآگين يكي از خوارج با نام عبدالرحمن بن ملجم مرادي قرار مي‌گيرد. امام بر اثر همين ضربت ناجوانمردانه در روز بيست و يكم ماه رمضان به شهادت مي‌رسند. اما داغ اين شهادت جانگداز هيچگاه با مرور زمان تسكين نيافت و شيعيان و شيفتگان آن پيشواي برحق همه ساله در اين ايام كه مصادف با شبهاي قدر است به عزاداري مي‌پردازند. مراسم سوگواري براي شهادت جانسوز آن حضرت معمولا از شب نوزدهم ماه مبارك رمضان آغاز و تا بيست و دوم اين ماه ادامه مي‌يابد و در اين ايام گويي آن واقعه شگفت دوباره جاني تازه مي‌گيرد. بي‌ترديداين ايام از معنوي‌ترين روزهاي ماه مبارك رمضان است كه از يك سو احتمال شب قدر و از سوي ديگر عطر ملكوتي ياد امام العارفين(ع)، چنين فضاي روحاني را پديد مي‌آورد. در مجالسي كه همه ساله به همين مناسبت برگزار مي‌شود مداحان با قرائت اشعار مرثيه و نيز اشعاري كه درخصوص كرامات و فضايل آن حضرت سروده شده است به محافل جلوه‌اي آسماني مي‌بخشند. موضوع اين اشعار غالبا ترسيم واقعه ضربت خوردن آن حضرت و وقايعي است كه تا هنگام شهادت و ديدار معبود، روي داده است. همچنين ساده‌زيستي و دستگيري ايشان از محرومان و مستضعفان، روزه‌داري و افطار ساده حضرت و كمك به ايتام و... مي‌باشد:‌

محمد حسين شهريار:‌

شب ز اسرار علي آگاه است‌

دل شب محروم سرالله است...‌

روزه داري كه به مهر اسحار

بشكند نان جوين افطار...‌

افشين علا:‌

توي سفره‌اش علي(ع)‌

شربت خنك نداشت‌

در كنار نان جو

او به جز نمك نداشت‌

زرق و برق سفره‌ها

كم نمي‌شود ولي‌

كاش زندگي كنيم‌

مثل حضرت علي(ع)‌

ميلاد امام حسن مجتبي (ع) (مولود رمضان)‌

حضرت امام حسن مجتبي(ع) در روز سه‌شنبه پانزدهم ماه مبارك رمضان سال سوم هجري در مدينه طيبه ديده به جهان گشود.

از اين رو و به ميمنت خجسته زاد روز فرخنده اين امام همام، او را مولود نيمه رمضان ياد كرده‌اند و شيعيان همه ساله ولادت با سعادت آن حضرت را در پانزدهم ماه رمضان جشن مي‌گيرند و با برپايي مجالس با شكوهي به مولودي‌خواني و ذكر فضايل دومين پيشواي شيعيان جهان مي‌پردازند.

بدين ترتيب ماه مبارك رمضان با نام سبط اكبر حضرت امام حسن بن علي(ع) پيوندي خجسته دارد و روز پانزدهم اين ماه در نزل شيعيان از جايگاه و منزلت والايي برخوردار است. اين نكته در اشعار سخنوران ادب پارسي نيز به شكل دل‌انگيزي تبلور يافته است:‌

محمد جواد قائمي:‌

امروز امير ما سوي مي‌آيد

مرآت نبي مصطفي(ص) مي‌آيد

علي اكبر پيروي:‌

چون شب نيمه‌ي مه رمضان‌

شب ميلاد مجتبي(ع) باشد

دكتر قاسم رسا:‌

از حريم فاطمه(س) در نيمه ماه صيام‌

چهره‌ي ماه حسن (ع) تابيد با وجه تمام‌

رياضي يزدي:‌

نور فشان شد زدو سو

در دو افق تافت دو خورشيد جان‌

وحي خدا، از افق ايزدي‌

نور حسن، از افق احمدي‌

تاثير رمضان در تحول روحي شاعران و...‌

نكته بسيار مهم و قابل تامل ديگر در خصوص ماه مبارك رمضان تاثير غير قابل انكار اين ماه بر شاعران است. چه بسيار اشعاري كه در اين ايام سروده شده، اما هيچ اشاره مستقيمي به رمضان، رزه، افطار و... نشد، است اما به بركت روحانيت اين ماه از حال و هوايي ملكوتي بهره‌مند است. شايد اگر تاريخ سرودن هر شعري در پاي آن ثبت شده بود به سادگي تاثير شگفت‌انگيز اين ماه را مي‌توانستيم به تحقيق دريابيم.‌

اما متاسفانه بسيار از اشعار فاقد تاريخ سرايش هستند و اين امر تحقيق در اين باره را قدري دشوار مي‌نماياند. اما تلويحا از حال و هواي اشعار تا حدودي مي‌توان به زمان سرايش آن پي برد. غالبا اشعاري كه در ماه مبارك رمضان سروده شده است به دعا و نيايش و زمزمه‌هاي سحرگاهي تمايل بيشتري دارد و از حس و حال و معنويت افزونتري برخوردار است كه حكايت از اوضاع و احوال شاعر و آيينه تمام نماي تاريخ سرايش شعر مي‌باشد. اين قياس كه برپايه تحول كيفي شاعر استوار است رهگذر مقايسه اشعار بدون تاريخ يك شاعر با اشعار داراي تاريخ شاعران ديگر و نيز با اشعاري، كه داراي اشاره مستقيم به ماه رمضان است به يقين ما را رهنمون خواهد شد.‌

در فرهنگ عامه (فولكلوريك) نيز اشعار بسيار فراوان و زيبايي در مورد جلوه‌هاي ماه مبارك رمضان وجود دارد كه بر سر زبان مردم كوچه و بازار جاريست. گرچه سراينده اين اشعار مشخص نيست و در كمتر كتابي به اين مجموعه گرانبها كه سينه به سينه از نسلي به نسل ديگر به ارث رسيده است برخورد مي‌كنيم، اما همين امر نيز حكايت از مقبوليت سخن موزون و توجه مردم جاي جاي اين سرزمين به فرهنگ عظيم رمضان دارد ماه مباركي كه آينه تمام نماي رحمت بي‌منتهاي الهي دارد. ماه مباركي كه گذشت ايام جنبه‌ها و جلوه‌هاي افزونتري از بركات و فوايد آن را بر جهانيان آشكار مي‌سازد و در ضيافت با شكوه پروردگار عالميان، به انسان فرصت داده مي‌شود تا از درهاي آسمان كه به روي او گشوده شده است وارد شود و مشمول رحمت بي‌پايان آفريدگار جهانيان واقع گردد.‌

شنبه 6 مهر 1387

این صفحه را در گوگل محبوب کنید

[ارسال شده از: اطلاعات]

[مشاهده در: www.ettelaat.com]

[تعداد بازديد از اين مطلب: 243]