ابن شعبه حرانی

واضح آرشیو وب فارسی:سایت دانلود رایگان: تشیع در عصر ابن شعبه حرانی
از زمان رحلت پیامبر اکرم ـ صلی الله علیه و آله وسلم ـ تا حدود سال 300 هـ . ق. شیعیان وضع ناگوار و موقعیت تأثر آوری داشتند. در دولت بنی امیه و بنی عباس نیز سعی شد که از نفوذ امامان جلوگیری به عمل آید و رابطه آن ها با شیعیان قطع شود؛ از این رو شیعیان در سراسر جهان اسلام به شدت مورد فشار و محدودیت بودند. از اواسط قرن چهارم هجری، شیعیان به میزان قابل توجهی از محدودیت ها رهایی یافتند؛ زیرا از طرفی، خلفای فاطمی که شیعه اسماعیلی بودند در مصر دولت نیرومندی تشکیل داده و از سلطه فراگیر دولت عباسی کاسته بودند. از طرف دیگر، سیف الدوله حمدانی شیعی در شام به قدرت رسیده بود. همچنین غوریان، صفاریان، طاهریان و علویان مازندران پرچم استقلال برداشته بودند و از همه مهم تر، ظهور دولت مقتدر آل بویه بود که از شیعیان به شمار می آمدند. این عوامل و زمینه ها موجب شد که شیعیان به بیان عقاید پرداخته و به تشکیل جمعیت ها و تأسیس حوزه های علمی و نشر معارف اهل بیت ـ علیهم السلام ـ مبادرت ورزند. [1] و باعث شد علوم شیعی مانند فقه و کلام و حدیث شیعی به شدت رشد کند؛ به گونه ای که آثار این دوره همواره مهمترین منابع حدیثی و کلامی شیعی قلمداد شده اند. در این راستا، شیخ صدوق «من لا یحضره الفقیه» و ثقه الاسلام کلینی «الکافی» را تألیف کرد و شیخ مفید عقل گرایی را در شیعه رواج داد و سید مرتضی اولین کتاب در اصول فقه «الذریعه» را نگاشت.
تولد و تحصیل حرانی
ابن شعبه اهل شهر «حران» بود. حران شهری است بر سر راه موصل، شام و روم. اهالی آن صابئی بوده اند و بسیاری از ریاضی دانان و پزشکان پیش و پس از اسلام از این شهر برخاسته اند. به ویژه اکثر مترجمان کتاب های حکمی و طبعی در دو دوره «نهضت ترجمه» از اهالی حران بودند. گفته اند حران تعریف «هاران» اسم برادر حضرت ابراهیم است که آن را بنا نهاد. بنا به نقلی، حران اولین شهری است که پس از طوفان نوح ساخته شد. [2] حسن بن علی در چنین محیط و فضای علمی به دنیا آمد. البته ثبت زمان تاریخ تولدش از قلم تاریخ افتاده است، ولی طبق منابع تاریخی، قبل از سال 381 هـ . ق زنده بوده است. [3] او به خاطر علاقه به احادیث اهل بیت ـ علیهم السلام ـ، به تحصیل در حدیث عصمت گمارد همچنین در علم فقه نیز نزد عالمان زمانش شاگردی نمود و در آن تبحر یافت که عالمان بعد، او را فقیهی فاضل خوانده اند. متأسفانه از مکان و کم و کیف تحصیل او در منابع تاریخی سخنی به میان نیامده است.
شخصیت علمی و اخلاقی حرانی
حرانی، به تصدیق بسیاری از فرهیختگان، عالمی فاضل و عامل بود و در فقه و حدیث مورد توجه عالمان قرار داشت، به ویژه در حدیث که دو اثر «تحف العقول» و «التمحیص» بیانگر تبحر او در علم حدیث و وثاقتش در نقل حدیث است، به طوری که علامه مجلسی روایات او را با این که سلسله سندش ذکر نشده، مقبول می داند. [4] و یا شیخ انصاری کتاب گرانمایه «المکاسب» را با روایتی از «تحف درباب معاملات آغاز می کند که درباره صناعات و تجارات و بیع و وجه حلال و حرام آن ها است. [5]
همچنین با نگاهی به مقدمه «تحف» و روایات مذکور در آن و نیز مناجات و توصیه ها به دست می آید که او در اخلاق و حقوق نیز دستی داشته با طرحی نو، مجموعه روایات اخلاقی، حکمی و حقوقی را ارائه نموده است، به طوری که بیش از هزار سال این کتاب و روایات آن، نقل محافل علمی، منابر وعظ و مجالس اخلاقی بوده است و این خود نشان از رفعت مقام و جلالت جاه علمی و تقوای اوست.
استاد حرانی
حرانی از محضر محدثان و فقیهان بزرگ عصر خود بهره برد و در علوم حدیث و فقه تبحر یافت، به طوری که همه عالمانی که از او یاد کرده اند، وی را فقیه و محدث فاضل شیعه معرفی نموده اند. متأسفانه از تحصیل و استادان وی جز اطلاعات اندکی در دست نیست و فقط در تراجم به ابو علی محمدبن همام، از محدثان و فقیهان بزرگ شیعی اشاره شده که حرانی نزد وی شاگردی کرد و از او اجازه روایت دریافت داشت.
ابو علی محمد بن همام کاتب اسکافی
وی از عالمان و محدثان نیمه اول قرن چهارم و از مشایخ بزرگ شیعه در بغداد (متوفای 332 هـ . ق) است. فقه و حدیث را از مفاخر بزرگی چون احمد بن بشر فرا گرفت و جمعی از فقیهان و محدثان مشهور، از جمله ابن قولویه، شیخ صدوق و ابن شعبه حرانی را تربیت کرد. از آثار او کتاب «الانوار فی تاریخ الأئمه» است. [6]
شاگردان حرانی
از تدریس و جلسات درس وی خبر قابل توجهی در دست نیست. به یقین، با آن تبحر و عمق علمی اش در حدیث و فقه ـ که بسیاری از عالمان بعدی بر آن صحه گذاشته اند ـ باید مجلس پر رونق وشاگردان ممتازی داشته باشد که تاریخ، شاگران او، غیر از شیخ مفید را از ما پنهان داشته است.
محمد بن محمد بن نعمان عکبرائی بغدادی
(شیخ مفید ـ متوفای 412 ـ. ق) وی از فقیهان و متکلمان بزرگ شیعه است که در زمان خود شیعیان را از پراکندگی و اوضاع اسف بار رهایی بخشید و به اوج عزت رساند. [7] عالمان شیعه و سنی به فضل و علم او اعتراف کرده اند. [8] شیخ مفید در واقع موسس مکتب عقل گرایی در شیعه بود و آن را بسط و گسترش داد. او از حرانی روایت نقل کرده و حرانی از مشایخ او به شمار می رود.
جایگاه حرانی نزد علما
بسیاری از دانشوران از حرانی به بزرگی، فضل و علم یاد کرده اند و روایت بدون سند او را در «تحف العقول» پذیرفته اند.
شیخ مفید؛ شاگرد حرانی، ضمن تمجید از استاد، درباره کتاب تحف العقول می نویسد:
«تحف العقول کتاب لم یسمح الدهر بمثله.»[9]
شیخ ابراهیم قطیفی ـ از عالمان قرن دهم هجری ـ در کتاب «الوافیه» ضمن نقل روایتی از «التمحیص»، می نویسد:
«الحدیث الاول ما راواه العالم الفاضل العالم الفقیه ابو محمد الحسن بن علی بن شعبه الحرانی ...»
شیخ حر عاملی در «الامل الآمل» بعد از ستودن مولف تحف به فاضل محدث، درباره کتابش می گوید:
حسن کثیر الفوائد مشهور. [10]
علامه مجلسی هم درباره تحف می نویسد:
« ... نظم این کتاب دلالت بر رفعت شأن مولف دارد و بیشتر در مواعظ واصول معلومه ای است که محتاج سند نیست.»[11]
میرزا عبدالله افندی اصفهانی در «ریاض العلما» درباره حرانی می نویسد:
«عالم، فقیه، محدث»
میرزا محمد باقر خوانساری نیز در «روضات الجنات» می نویسد:
«حسن بن علی بن حسین شعبه حرانی (یا حلبی) فاضلی است فقیه، متبحر، هوشیار، بلند پایه و آبرومند و کتابش مورد اعتماد اصحاب است.»[12]
تألیفات حرانی
از ابن شعبه دو اثر حدیثی بر جای مانده است: «تحف العقول» و «التمحیص»
تحف العقول
این کتاب به قول مرحوم علی اکبر غفاری؛ مصحح و مترجم آن.
«شامل رشته هایی از مروارید های گزیده حکمت و جنگی از مواعظ و وعده و وعید و پند آموزی ها و بهترین اندرزها و خطبه ها و زبده سخنان و جوهر ادب است که کام فرزانه را شیرین و نوشنده را سیراب می سازد.»[13]
حرانی در مقدمه تحف درباره انگیزه اش از تألیف این کتاب می نویسد:
«دیدم دانشمدان و پیشین شیعه از گفتار ایشان (پیامبر و امامان معصوم ـ علیهم السلام ـ) کتاب هایی پیرامون حلال و حرام و فریضه ها و سنت پرداخته ... ولی به من خبر نرسیده که یکی از دانشمندان شیعه، در این خصوص (حکمت ها رسا و اندرز های شفا بخش حضرات معصومین) تألیفی ساخته یا کتابی پرداخته باشد که من از آن آگاه شده و بدان پشت گرم شوم ... پس به خوشه چینی پرداختم و از این دست مطالبی گرد آوردم و آن چه از خبرهای کمیاب و معانی نیکوی ناب همجنس و مانند و شبیه و نزدیک بدان بود بر آن افزودم.»[14]
برای شناخت این کتاب و استفاده مطلوب از آن، ویژگی هایش در ذیل بیان می شود به امید این که برای طالبان مفید باشد:
1. همان طور که مؤلف کتاب گفته، سلسله سند روایات به دلیل اختصار، حذف شده است. با این وصف، چون بیش تر این روایات آداب و حکم است، خود گواه بر درستی آنهاست.
2. تحف مشتمل بر روایات مربوط به آداب، حکم، پند و اندرزهای منقول از پیامبر و امامان ـ غیر از امام دوازدهم ـ است.
3. روایات آن از منابع معتبر شیعه و سنی است و لذا کتاب مورد قبول و تأیید فریقین قرار گرفته است و هیچ کس در آن اختلافی ندارد.
4. روایات بر اساس ترتیب مقامات حجت های الاهی تنظیم شده است، یعنی از پیامبر شروع شده و در امام حسن عسگری ـ علیهم السلام ـ پایان یافته است.
5. در پایان، آن مناجات قدسی از حضرت موسی و حضرت عیسی ـ علیهم السلام ـ و مواعظی از حضرت مسیح در «انجیل» ذکر شده است که می تواند باعث توجه مسیحیان و یهودیان به این کتاب شود.
6. حسن ختام کتاب، سفارشنامه مفضل بن عمر (از اصحاب امام صادق ـ علیه السلام ـ) به شیعیان است.
التمحیص[15]
این کتاب شامل روایاتی است که مورد ابتلای مومن است و مورد اعتماد بزرگانی چون علامه مجلسی در «بحار» و فیض کاشانی در «الوافی، و دیگران بوده است.
با توجه به ناشناخته بودن حرانی، طبعا در انتساب آثارش به وی نیز شک و تردید هایی پدیدار شده است.
در این راستا، دانشوران دو گروه شده اند، گروهی آن را تألیف ابن شعبه حرانی و گروه دیگر آن را، تألیف استاد حرانی؛ ابو علی محمد بن همام دانسته اند.
مخالفان
علامه مجلسی در «بحار» این کتاب را به ابو علی محمد بن همام نسبت می دهد. دلیل او، عبارت «حدثنا ابو علی محمد بن همام» در ابتدای روایات منقول در این کتاب است.»[16]
موافقان
عالمان بسیاری، «تمحیص» را به حرانی نسبت داده اند. از جمله شیخ ابراهیم قطیفی در «الفرقه الناجیه». لذا شاگرد مجلسی، میرزا عبدالله افندی در «ریاض العلما»، نظر استادش را محل تأمل دانسته و معتقد است قطیفی اقرب به زمان مولف و اعرف از مولف «بحار» و دیگران به شناخت مولف «التمحیص» است. گذشته از این، اصحاب رجال چون شیخ طوسی و نجاشی که نزدیک به عهد ابو علی محمد بن همام بودند، «التمحیص» را از آثار ابو علی نام برده اند و این خود دلیل بر آن است که این کتاب از آثار محمد بن همام نبوده است و بلکه از آثار ابن شعبه حرانی است. [17] شیخ حر عاملی نیز در «الأمل الآمل» این کتاب را به حرانی منسوب می کند. [18]
[1]. ر.ک: مفاخر اسلام، ج3، ص 240 ـ 239.
[2]. یاقوت الحموی، معجم البلدان، تحقیق فرید عبدالعزیز الجندی (بیروت: دار الکتب العلمیه، 1410 هـ .ق)، ج2، ص 271.
[3] . عمر رضا کهاله، معجم المولفین (بیروت، دار احیاء التراث العربی)، ج3 و 4، ص 252.
[4]. مرتضی انصاری، المکاسب، (قم: کنگره شیخ انصاری، 1415 هـ . ق) ج1، ص 12 ـ 5.
[5]. همان.
[6]. مفاخر اسلام، ج3، ص 46.
[7]. همان، ص 240.
[8]. ر.ک: همان، ص 253 ـ 242.
[9]. سید حسن صدر، تأسیس الشیعه لعلوم الاسلام (بیروت: دار الرائد العربی، 1401 هـ .ق) ص 414.
[10]. الامل الآمل، تحقیق سید احمد حسینی (قم، دار الکتاب الاسلامی، 1362)، ج2، ص 74.
[11]. بحار الانوار، مقدمه، فصل دوم.
[12]. روضات الجنات (قم: اسماعیلیان، بیتا) ج2، ص 290.
[13]. تحف العقول، مقدمه مترجم.
[14]. همان، مقدمه مولف.
[15]. این کتاب به ضمیمه کتاب «المومن» حسین بن سعید اهوازی درقم توسط انتشارات شبستری چاپ شده است.
[16]. ریاض العلما، ترجمه محمد باقر ساعدی (مشهد: انتشارات آستان رضوی، 1366)، ج1، ص 279.
[17]. الامل الآمل، ص 74.
[18]. همان.
منبع:اندیشه قم

این صفحه را در گوگل محبوب کنید

[ارسال شده از: سایت دانلود رایگان]

[مشاهده در: www.freedownload.ir]

[تعداد بازديد از اين مطلب: 286]