بررسي معماري امروز مساجد ايران در گفتگو با كارشناسان‌ مساجد ايراني، سرآمد معماري مساجد جهاني‌

واضح آرشیو وب فارسی:جام جم آنلاین: بررسي معماري امروز مساجد ايران در گفتگو با كارشناسان‌ مساجد ايراني، سرآمد معماري مساجد جهاني‌
جام جم آنلاين: بي‌شك معماري اسلامي در مقطع خاصي مديون معماري ايراني اسلامي يا بهتر بگوييم معماري شيعه است. اين‌كه هنرمندان ايراني به چه اندازه در رونق دين از طريق معماري خاص خويش در ساخت مساجد تاثير گذارده بودند، چيزي نيست كه تنها در كتاب‌هاي شيعي يافت شود بلكه امري است بديهي كه در تمامي كتاب‌هاي هنري جهان اسلام و حتي غير اسلامي به آن اشاره شده است.

تاثيرپذيري بسياري از بناهاي عظيم جهان اسلام همچون مسجد الحرام از هنر معماري شيعي، در ساخت مسجد نشان‌دهنده عمق بالاي تاثير‌گذاري اين حوزه در هنر جهان اسلام است.

اكنون بسياري معتقدند دست‌هايي نيز وجود دارد كه مي‌خواهد اين نگاه لطيف شيعي را از ميان مساجد جهان اسلام بردارد. در اين ميان، اما آن كه اكنون مساجد كشورمان با داشتن پيشينه‌اي قطور در اين زمينه چقدر تبلور هنر ايراني اسلامي در ساخت مساجد هستند، بحثي ديگر است كه اين روزها چندان اوضاع و احوال خوبي ندارند.

بر اساس گفته يكي از مسوولان امور مساجد كشورمان، با آن‌كه در حال حاضر تنها كمتر از 50‌هزار مسجد در ايران وجود دارد نياز سنجي‌ها نشان مي‌دهد كه بايد بيش از 250 هزار مسجد در كشور احداث و بنا شود.

شايد بررسي اين‌كه معماري مساجد ايراني اكنون چقدر داراي آن هويتي هستند كه در چند سطر قبل‌تر به آن پرداخته شد ، موضوعي باشد كه توجه به آن بيش از هر چيز حائز اهميت باشد.

در گزارش زير ، در گفتگو با چند تن از معماران به وضعيت كنوني اين موضوع پرداخته شده است.

اين‌كه معماري نماد و ظاهر هويت و فرهنگ عصر خودش است بحثي كه در آن شكي نيست و از آن مهم‌تر اين‌كه ايران ما با داشتن فرهنگي 7 هزار ساله در حال حاضر داراي آنچنان هويتي تاريخي است كه معماري لاجرم نمادي از آن باشد نيز قابل هضم است.

اين امر در دوره بعد از اسلام و با روي كار آمدن دولت صفويه باعث خلق مساجدي شد كه جلوه‌گر و آيينه تمام نمايي از هنر ايراني به شمار رفت. چرا مساجد كنوني ايران كمتر از شاهكارهاي معماري اين دوره بهره برده‌اند موضوعي است كه نگاه تيزبينانه‌اي را طلب مي‌كند.

مهندس سيد عليرضا قهاري، معمار و رئيس انجمن مفاخر معماري ايران در اين خصوص عقيده دارد: معماري در ايران نمادي از فرهنگ است و به قول رهبر معظم انقلاب اين روزها فرهنگ مظلوم واقع شده، پس با اين اوصاف نمادهاي فرهنگ نيز مظلوم هستند.

او مي‌افزايد: به نظر من اما مظلوم‌ترين نماد معماري امروز ايران نيز مساجد هستند كه بيش از همه دچار بي‌مهري شده‌اند و اگر بخواهيم به دنبال پاسخي براي اين مشكل باشيم، بهترين جواب اين است كه اكنون كمترين توجه به معماري مساجد در ايران مي‌شود.

اين استاد دانشگاه مي‌افزايد: نماد‌هاي معماري مساجد درعصر ما بيانگر فرهنگ ما نيستند، ضمن اين‌كه غناي فرهنگ گذشته را هم ندارند. بزرگ‌ترين افتخاري كه در ساخت مسجد مي‌توانيم داشته باشيم، اين است كه در صفويه و با ساخت مساجد مهمي مثل مسجد شيخ لطف‌الله اصفهان كه در واقع با اصول‌ترين و با اسلوب‌ترين مسجد ايراني در طراحي و معماري بخش‌هاي مهم يك مسجد همچون محراب مسجد يا گنبد است به ثمر نشسته است.

به عقيده او، مهم‌ترين مساله براي يافتن پاسخ پرسش اين است كه بدانيم اكنون چه عاملي باعث مي‌شود كه با آن كه همه چيز براي ساختن يك مسجد زيبا فراهم است، ولي مساجد آن‌طور كه بايسته و شايسته است ساخته نشوند.

دكتر حسين سلطان‌زاده، معمار و عضو هيات علمي دانشگاه در اين خصوص مي‌گويد: ‌امروزه دسته‌اي از مساجد كشورمان مساجدي هستند كه به صورت مستقيم از الگو‌ها و فرم‌هاي سنتي تاثير گرفته‌اند و شايد در نظر يك بيننده عادي، ابتدا اين مساجد كاملا‌‌ سنتي نيز به نظر برسند، اما نكته اصلي اين كه چنين مساجدي تنها با الگو گيري ، ‌اقتباس، تاثيرپذيري و حتي تقليد صرف از اين آثار قديمي ساخته شده‌اند و با آن كه اين مساجد طبعا‌ داراي اين بار معنايي كه هويت‌گرا به شمار روند؛ اما نكته‌اي كه برخي متخصصان معماري در خصوص اين مساجد مطرح مي‌كنند، اين است كه اينها هويت دوران معاصر خودشان را منتقل نمي‌كنند و در واقع خلاقيت معمارانه در آن كم است.

به عقيده او، هر كسي كه ادبيات معماري را چه آكادميك و چه غير آكادميك بداند مي‌تواند نقشه يكي از مساجد قديمي را بگيرد و با كمي تغيير مسجدي ديگر بسازد، بي‌آن كه خلاقيتي بيشتر در اين زمينه داشته باشد. به گفته وي، در كنار اين مساجد تعدادي مسجد نيز در ايران ساخته شده‌اند كه از مفهوم سنت به صورت غيرمستقيم در آن استفاده شده است.

به عقيده سلطان‌زاده اين مساجد كه نمونه آن را در ميدان هفت‌تير و مسجد الجواد مي‌توان مشاهده كرد و تعداد معدودي نيز در اين حوزه به شمار مي‌روند، خصوصيت مسجد ايراني را به سادگي در خودشان منعكس نمي‌كنند و به عنوان مثال، اگر تابلويي در كنار آنها نباشد، براحتي نمي‌توان فهميد آنجا آيا مسجد است يا خير.

او مي‌افزايد:‌ به عبارت ديگر ابداع معمارانه در اين مساجد آنقدر زياد است كه ديگر نمي‌توان گفت مسجد هستند و با آن كه آثار در خور توجهي از منظر معماري به شمار مي‌روند؛ اما شايد نتوان به ديده يك مسجد به معناي ايده‌آل به آنان نگريست.

فراموشي معماري‌ مساجد ايراني‌

حجت‌الاسلام محمدتقي قرائتي، رئيس موسسه مساجد ايران در جايي گفته است با آن كه در تنوع معماري مساجد هيچ كشوري همانند ايران نيست، اما اين معماري در مساجد كشور روبه فراموشي است و ايران از نظر تنوع معماري جايگاه خود را در صورت بي‌توجهي در آينده از دست مي‌دهد.

وي چندان به بيراهه نرفته است زيرا به عقيده رئيس انجمن مفاخر معماري ايران اكنون در ايران مكان‌يابي براي ساخت مساجد بر اساس الگوي جذب مخاطب نيست و اين مكان‌يابي غلط وقتي به دلايل مختلف ازجمله وقفي بودن بسياري از موارد موردنياز براي ساخت يك مسجد همراه مي‌شود، مسجدي زيبا پديد نمي‌آورد ‌و در آينده ممكن است به فراموشي هويت مساجد ايراني به معناي عام بينجامد.

به عقيده او، اين روزها انگار كسي كه مي‌خواهد بناي مسجد بسازد، نبايد از هيچ ضابطه‌اي پيروي كند، در حالي كه شايد بيش از 14 ارگان درباره ساخت مساجد تصميم‌گيري‌هاي مختلفي مي‌كنند و در انتها تصميم‌گيري واحدي وجود ندارد.

او عقيده دارد مسجدسازي كه سنتي حسنه است به دلايل مختلف امروزه، كيفي نشده و به سمت كمي‌شدن پيش مي‌رود كه اين مورد شايد آسيب‌شناسي زيادي نياز داشته باشد. او در عين حال از مسجدسازاني ياد مي‌كند كه به صورت سنتي به ساخت مساجد مي‌پردازند و دانش جديدي براي ساخت مساجد به كار نمي‌برند.

اگر بهترين مساجدي كه اكنون ساخته شود را با مساجد درجه 3 يا 4 دوره صفوي مقايسه كنيم، چندان بيهوده نيست اما صحبت‌هاي سيدمحمد بهشتي، رئيس پيشين سازمان ميراث فرهنگي ايران در اين زمينه شايد شنيدني‌تر باشد.

او كه پيش از آن كه در حوزه ميراث فرهنگي مشغول باشد، يك معمار است درخصوص هويت كنوني مساجد ايراني مي‌گويد: در دوره معاصر تحولات مختلفي در معماري ابنيه ايران به وقوع پيوست كه اوج اين تغييرات در ساخت مساجد كشورمان جلوه‌گر شد.

او در ادامه با اشاره به اين ‌كه روزگاري مهم‌ترين ماموريت معماري مساجد، ايجاد بنايي براي برپايي نماز به شمار مي‌رفت، افزود: معماري مساجد در دوره جديد به سمتي پيش رفته است كه تنها محلي براي عبادت نباشد، بلكه معماري آن به سمتي پيش رود كه علاوه بر عبادت، جايي براي حل و فصل بسياري از مسائل و همچنين جايي براي ميزباني و برگزاري برنامه‌هاي مختلف باشد.

او تصريح كرد: اگر اين روزها بگوييم مساجدي در كشور همچون ديگر ادارات دولتي ساخته مي‌شوند كه جايي براي خواندن نماز هم دارند، چندان بيراه نرفته‌ايم.

به گفته او، پيش از اين معماري مساجد در ايران يك بحث جدي به شمار مي‌رفت، اما اكنون چيزي كه در ساخت مساجد شاهد هستيم معماري نيست، ساختمان‌سازي است.

معماري مساجد چگونه باشد؟

اما آيا نوآوري در ساخت مساجد از نظر فقهي اشكال دارد يا خير؟ بحثي ديگر است كه بايد آن را به ديده تامل و البته نگاه كارشناسان حوزه دين نگريست. اين يك واقعيت است كه بسياري از معماران با استناد بر اين ‌كه ساختن مساجد با دانش روز ممكن است موجب نگراني‌هايي در زمينه ايجاد بدعت در دين شود، به اين سمت نمي‌آيند.

مهندس قهاري با اشاره به استفتات مختلفي كه انجمن مفاخر معماري ايران از علما در مورد ساخت مساجد با دانش روز كرده است، مي‌گويد:‌ پس از استفتاي مختلفي كه در اين زمينه از علماي عظام و مراجع تقليد صورت گرفته و تمام آنها در انجمن مفاخر معماري ايران موجود است، نگاه كلي علما بر اين بوده است كه ساخت مساجد اگر در جهت تقويت دين بوده و طوري ساخته شوند كه جاذب جوانان براي حضور در مساجد باشند، اشكال ندارد.

او مي‌افزايد:‌ نگاه برخي علماي ديگر بر اين بوده كه بدعت در ساخت مساجد اشكال دارد، اما نوآوري در اين زمينه خوب است.

سلطان‌زاده اما ازنگاه يك كارشناس معماري و پژوهشگري كه سال‌ها در اين حوزه به فعاليت پرداخته به نكته ديگري اشاره مي‌كند كه به نظر او مي‌تواند مهم‌ترين آسيب‌شناسي در معماري مساجد ايراني به شمار رود.

او مي‌گويد: هم‌اكنون تعدادي مسجد در ايران ساخته شده‌اند كه به خاطر استفاده بي‌دليل از عناصر و المان‌هاي مساجد و ديگر ابنيه اسلامي، مي‌توان به آنها عنوان التقاطي داد. او براي همين امر به مسجد نمايشگاه بين‌المللي تهران اشاره مي‌كند و مي‌گويد:‌ اين مسجد مناره‌اش از مناره سامرا بهره گرفته شده كه در دوران اسلامي سندي مبني بر اين ‌كه در ايران اسلامي از اين گونه مناره استفاده شده باشد ، وجود ندارد يا آن كه سر در ورودي اين مسجد از مسجد شيخ لطف‌الله بهره گرفته شده يا آن كه حجمش از كعبه است كه اين امر هرگز نمي‌تواند بيانگر معماري هدفمند در ساخت مسجد امروز ايران به شمار رود.

او نكته ديگري را متذكر مي‌شود كه نمي‌تواند به عنوان معماري صحيحي در ساخت مساجد به شمار رود. ‌او مي‌گويد: در ساخت برخي مساجد كشورمان شاهد هستيم كه از قبه الصخره الهام گرفته شده است، در حالي كه قبه‌الصخره جاي مقدسي است كه معتقديم پيامبر از آنجا به معراج رفته است و از ديد معنايي معماري، قبه‌الصخره نبايد دومي داشته باشد، درست مثل كعبه كه اصولا‌مسجد نيست كه در معماري مساجد از آن بهره بگيرند.

او در پايان مي‌افزايد: در واقع از نگاه معماري صحيح ديني به نظر من نه كعبه و نه قبه‌الصخره نبايددر معماري مساجد تكرار شوند، زيرا اماكني در فرهنگ معماري - ديني ما وجود دارند كه با توجه به جايگاه خاص آنها نبايد با تكرار بصري خداي ناكرده از حرمت آنها كاسته شود.

حفظ هويت مساجد

حجت‌الاسلام محمدتقي قرائتي، عقيده دارد: هم‌اكنون برخي كشورهاي غيراسلامي و حتي كشورهاي اسلامي اقدام به تهيه اطلس معماري مساجد ايران كرده‌اند؛ اما اين اطلس هنوز در ايران تدوين نشده است.

حال براي آن كه مساجد ايراني هميشه به عنوان سند افتخار معماري دوره ايراني - اسلامي قرار بگيرند بايد چه كرد، بحثي ديگر است كه توجه بيشتر نياز دارد.قهاري در اين خصوص تصريح مي‌كند: ساخت مساجد امروز ايران نبايد تنها به الگوپذيري صرف از مساجد موجود و قديمي كشور خلاصه شود و اگر چنين شود ديگر مساجد جاذب نخواهند بود.

او مي‌افزايد: بايد تلفيقي از هنر مدرن و سنتي كه جانمايه‌هاي هنر ايراني اسلامي را در ريشه خويش دارد به عنوان مبنايي براي ساخت مساجد الگو قرار گيرد.

سلطان‌زاده مي‌گويد: امروزه سرمايه‌گذاري زيادي در زمينه طراحي مساجد در ايران صورت نمي‌گيرد و بسياري از معماران كه قرار است به طراحي مساجد بپردازند همگي به صورت رايگان و در پي ثواب اين كار را مي‌كنند كه ماحصل آن در انتها به ساخت مساجدي منجر خواهد شد كه از نظر معماري چندان تاثيرگذار نخواهند بود.

او در پايان پيشنهادي را در اين زمينه مطرح مي‌كند كه شايد توجه به آن خالي از لطف نباشد. او مي‌گويد: بايد در زمينه نوآوري هنري تجربه كرد و شايد تشكيل هياتي متشكل از جامعه ديني و معماري براي نظارت بر چگونگي طراحي معماري مساجد شكل گيرد تا مساجد در كشورمان تنها با نظر يك نفر يا 2 نفر ساخته نشوند و در نهايت مساجد ما به شيوه‌اي طراحي شوند كه تركيبي موزون از هويت ديني ما با استفاده از المان‌هاي سنتي و اجرا با طرح‌هاي نو باشند.

در هر صورت، شايد به دست آوردن راه‌حل مناسبي در اين زمينه بيشتر از همه به حفظ هويت مساجد ايراني كمك كند. اين يك واقعيت است كه امروزه چندين دستگاه و ارگان خود را در مقوله ساخت مساجد دخيل مي‌دانند، اما آن كه چرا اينها كمتر به مقوله زيبايي و معماري ظاهري مساجد توجه مي‌كنند، مقوله‌اي ديگر است كه بايد نگاه كارشناسان حوزه دين را به همراه مجريان هنري براي ساخت مساجد همراه خويش داشته باشند.

مهدي نورعليشاهي‌
شنبه 23 شهريور 1387

این صفحه را در گوگل محبوب کنید

[ارسال شده از: جام جم آنلاین]

[مشاهده در: www.jamejamonline.ir]

[تعداد بازديد از اين مطلب: 165]