نويسنده: حسن كريمي فرد ديدگاه‌هاي سه گانه درباره محرك‌هاي آينده نگاري

واضح آرشیو وب فارسی:فارس: نويسنده: حسن كريمي فرد ديدگاه‌هاي سه گانه درباره محرك‌هاي آينده نگاري
خبرگزاري فارس: اين مقاله درصدد است تا با نگاهي به ديدگاه‌هاي سه صاحب نظر معروف آينده نگاري، محرك‌هاي اين عرصه را بررسي و شرح دهد.

چكيده

آينده نگاري از دهه 90 با استقبال فراواني در سطح جهاني روبه رو شد وبسياري ازدولتهاوبخش خصوصي به انجام آينده نگاري رو آوردند.دريك تعريف روشن‌ آينده نگاري را مي‌توان گردهم آوردن بازيگران كليدي (بخش دولتي، خصوصي و دانشگاهي) عرصه علم و تكنولوژي براي ترسيم آينده‌هاي مطلوب و امكان‌پذير، كه موجب تلاش همان بازيگران براي تحقق چنين آينده‌اي مي‌شود، دانست. تاكنون دلايل مختلفي براي علاقه‌مندي بخش عمومي و خصوصي را به انجام آينده نگاري يادآور شده‌اند. ما محرك‌هاي آينده‌نگاري را از ديدگاه بن مارتين،كينان وآتيلا هاواس بررسي مي‌كنيم.

مقدمه

بشر از گذشته مايل به گمانه‌زني و پيش بيني دربارة آينده خود بوده است.شايد بتوان گفت كه اين كار به اندازه عمر بشر ديرينگي داشته باشد. در نيمه دوم سده بيستم فعاليت‌هاي پيش بيني، به شيوه‌اي علمي،منظم وحساب شده در حوزه تكنولوژي و مسايل اجتماعي، ابتدا از سوي دو كشور آمريكا وژاپن،انجام شد و ازحدود دودهه پيش، دانش آينده نگاري بر مبناي همين تجربه‌ها و آگاهي‌ها بنا نهاده شد. در واقع تفاوت پيش بيني وآينده نگاري رامي توان به اين صورت ساده توضيح داد كه پيش بيني تمايل به استفاده از اطلاعات گذشته براي ترسيم آينده را دارد، در حالي كه آينده نگاري تاكيد خود را بر ترسيم آينده هاي مطلوب و امكان‌پذير مي گذارد.
بعد از دو دهه، آينده نگاري به يكي از ابزارهاي مهم سياست گذاران، در تمامي حوزه ها، براي كمك به سياست گذاري و تصميم گيري تبديل شده است. اروپا، آمريكا و ژاپن به طور گسترده اي از اين ابزار براي جويا شدن نظرات متخصصان مختلف، نزديك كردن ديدگاههاي مختلف به يكديگر، ايجاد اجماع و يا كسب نظر اكثريت استفاده كرده، برمبناي دانش و آگاهي كسب شده از اين آينده‌نگاريها، اقدام به تعيين چشم اندازها و سياست‌گذاري مي كنند. پس ازانجام موفق آينده نگاري دراين كشورها، دولت‌هاي بسيار ديگري راه آنها را پيمودند.ما در اين مقاله در پي پاسخ به اين پرسش هستيم كه: چرا آينده‌نگاري، در دنياي امروز با اين همه رويكرد و علاقه‌مندي مواجه شده است؟

آينده نگاري

آينده نگاري را مي‌توان به عنوان فرايندي سيستماتيك براي نگاه ميان مدت تا بلند مدت به آينده علم، تكنولوژي ومسايل اجتماعي كه منتج به سياست گذاري در زمان حال مي شود، دانست.
بن مارتين آينده نگاري را به عنوان فرآيندي كه شامل تلاش سيستماتيك براي نگاه به آينده بلند مدت علم ، تكنولوژي، اقتصاد و سياست، با هدف شناسايي حوزه‌هاي پژوهش استراتژيك و ايجاد تكنولوژي عام (ژنريك) كه مي‌توانند بيشترين منافع اقتصادي و اجتماعي را فراهم سازند تعريف كرده است. (Martin 2002)
بر اساس تعريف بن مارتين، مي توان به 5 جنبه مهم آينده نگاري اشاره كرد:
1. تلاش براي نگاه به آينده بايد سيستماتيك باشد، تا بتوان آن را آينده نگاري ناميد.
2. آينده نگاري معمولاً به بلندمدت كه معمولاً خارج از افق برنامه‌ريزي‌هاي معمولي به شمار مي آيد، مي انديشد؛ بنابراين افق زماني فعاليت‌هاي آينده نگاري، بين 5 تا 30 سال را دربر مي‌گيرد.
.3فشار علم/تكنولوژي بايد در توازن با كشش بازار باشد. آينده نگاري تكنولوژي نبايد به تنهايي زير سلطه مسايل مرتبط با علم و تكنولوژي قرار داشته باشد، بلكه بايد توجهاتي به عوامل اجتماعي و اقتصادي (كه براي شكل دادن به نوآوريها مهم شناخته شده اند) نيز داشته باشد.
.4آينده نگاري بر روي تكنولوژيهاي عام در حال ظهور، در جايي كه مورد قانوني براي حمايت دولت وجود دارد، تمركز مي‌كند.
.5آثار اجتماعي بايد مورد توجه قرار بگيرند و بايد از تمركز صرف بر روي مسايل مربوط به خلق ثروت اجتناب ورزيد.
همين نكته باعث شده است كه بسياري از فعاليتهاي اخير آينده نگاري، از ابتدا بر پايه يك مشكل انجام شوند (به عبارت بهتر: فعاليتهاي آينده نگاري مشكل محور شده اند) وبه عنوان مثال بر روي مسايلي، مانند: جلوگيري از جنايات، جوامع سالمند و ... تمركزمي كنند. (ناظمي و قديري، 1385)
لوك جرجيو آينده نگاري را به عنوان: ابزار سيستماتيكي براي ارزيابي پيشرفت‌هاي علمي و تكنولوژيك كه تأثير زيادي بر روي قابليت صنعتي، ايجاد ثروت و كيفيت زندگي دارد (Cameron, Lveridge, 1996) تعريف كرده است.
از تعاريف ديگري كه براي آينده نگاري گفته شده است مي توان به تعريف زير اشاره كرد.
فورن آينده نگاري را: فرايندي سيستماتيك و مشاركتي براي گردآوري اطلاعات (دربارة) آينده و ايجاد چشم انداز ميان مدت تا بلندمدت براي اثرگذاري بر تصميمات زمان حال و انجام فعاليتهاي مشترك (Grun, 2003) مي داند.

خاستگاه آينده نگاري

دانش آينده نگاري از تلاقي 3 جريان سياست گذاري، برنامه ريزي و آينده انديشي بوجود آمده است. شكل (1) چگونگي شكل گيري آينده نگاري را نشان مي دهد.

محرك‌هاي آينده نگاري

از دهه 90 به بعد، آينده نگاري با استقبال فراواني (از سوي دولتها، بنگاهها و....) روبه رو شد و بسياري از دولت‌ها به انجام آينده نگاري روي آوردند. بن مارتين، مايكل كينان و آتيلا هاواس دليل اين امر را ناشي از موارد مختلفي بدين‌گونه مي‌دانند:

محركهاي آينده نگاري، از ديدگاه بن مارتين
بن مارتين محركهايي را كه باعث جهش علاقه‌مندي به آينده نگاري شده در 5 عامل بررسي مي‌‌كند:

1. افزايش رقابت

دنيا به طور فزاينده اي به سمت رقابتي تر شدن گام بر مي‌دارد. بازيگران جديد اقتصاد جهاني در آسيا، آمريكاي لاتين، اروپاي شرقي ومركزي ظهور كرده اند. ظهور بازيگران جديد باعث افزايش رقابت درسطح جهاني شده است.
با حركت اقتصاد كشورها به سمت اقتصاد، دانش محور وابستگي به نوآوري و تكنولوژي‌هاي در حال ظهور بيشتر مي‌شود كه اين عامل خود باعث نياز به پژوهش‌هاي استراتژيك مي‌شود.
مشكلي كه در اينجا آشكار مي‌شود اين است كه انجام پژوهش‌هاي استراتژيك و زير بنايي باعث مي‌شود كه بنگاه‌ها متحمل ريسك يا هزينه زياد شوند.
بنابراين دولت‌ها بايد بخشي از مسئووليت‌هاي مالي را بر عهده بگيرند، اما دولت‌ها نيز نمي توانند در تمامي اين حوزه‌ها سرمايه گذاري كنند. براين اساس بايد تعدادي از حوزه‌هاي مهمتر انتخاب شوند؛ آينده نگاري فرايندي است كه به چنين انتخابي كمك مي كند. (Miles,2003)

2. افزايش محدوديتها بر هزينه عمومي
محدوديتهاي وارد شده بر هزينه عمومي را مي توان در:
1. افزايش جمعيت و افزايش سطح توقعات عمومي، بويژه در حوزه هاي بهداشتي، آموزشي و رفاه اجتماعي؛
2. محدوديت‌هاي پذيرفته شده سياسي كه به واسطه معاهدات و كنوانسيون‌هاي مختلف بر كشورها وارد مي‌شود. به عنوان مثال مي‌توان به فشار سازمان تجارت جهاني در مورد تعرفه‌ها اشاره كرد؛
3. كاهش درآمدهاي ارزي به واسطه كاهش قيمت در وضعيت رقابتي (Martin, 2002) جستجو كرد.
اما دولت‌ها براي افزايش قابليت رقابت، كاهش مخارج و پاسخگويي به توقعات، نيازمند تكنولوژي‌هاي در حال ظهور مي‌باشند.
توسعه تكنولوژي‌هاي در حال ظهور خود منوط به سرمايه‌گذاري در بخش تحقيق و توسعه مي باشد.

از آن جايي كه اقدام به تحقيق و توسعه در هر حوزه‌اي بار مالي فراواني بر دوش دولت مي‌گذارد، دولت‌ها ناچار به اولويت بندي هستند. آينده نگاري ابزاري براي كمك به شناسايي اين اولويت‌ها است.

3. افزايش پيچيدگي

عامل ديگري كه محرك آينده نگاري شده افزايش پيچيدگي است. افزايش تعداد عوامل درگير در موضوع‌ها و نيز نزديك‌تر شدن تعاملات و روابط درون سيستمي ميان اين عوامل، باعث شده است كه در تصميم‌گيري، فاكتورهاي بسياري در نظر گرفته شود. از جمله عواملي كه بايد در نظر گرفت، مي‌توان به موارد زير اشاره كرد:
- سيستم جهاني، منطقه اي، ملي ومحلي و بين هر يك از اين موارد و موسسات جهاني،
- پژوهش و تكنولوژي از يك سو و اقتصاد، سياست، فرهنگ و محيط زيست از سوي ديگر،
-بخش خصوصي و عمومي (دولتي)،
-تكنولوژيهاي مختلف و ادغام (تركيب) تكنولوژيك به گونه‌اي ويژه اهميت دارد. اغلب، مهمترين نوآوريهاي راديكال زماني بوجود مي‌آيند كه دو يا چند جريان مجزاي پيشين از تكنولوژي، با يكديگر تركيب مي‌شوند،
-توليد كنندگان مختلف دانش.
اين نكته را هميشه بايد در نظر داشت كه دامنه وسيعي از توليدكنندگان دانش وجود دارد كه ابهام قابل ملاحظهاي در مرزهاي نهادي (رسمي) بين آنها وجود دارد (يعني بخشهاي صنعتي و دانشگاهي).
به اين ترتيب رشد تعاملات ميان سيستم ها باعث مي شود، نيازمنديهايي به اين گونه مورد توجه قرار گيرد:
- درك بهتر از سيستم هاي پيچيده،
- سياستهاي انعطاف پذير، سيستم و پاسخ‌ها،
-ابزارهاي سياستي براي پيوند ميان بازيگران، نيازها و ارزش‌ها،
-افزايش و اثر بخش كردن شبكه‌ها، همكاري‌ها و مشاركت‌ها،
-شفاف بودن مرزهاي ميان مسئوليتهاي هيأتهاي ملي، منطقه اي و جهاني و سياست‌هاي مربوط به هر يك از اين مسئوليتها. (Martin 2002, Miles,2003)

4. افزايش اهميت قابليت علم و تكنولوژي

يكي از نكات مهم در اين بحث، تمايز ميان مهارت و دانش است. امروزه دانش عملي و تكنولوژيك به مثابه يك منبع استراتژيك براي شركتها و كشورها مي‌باشد.
در بسياري از مطالعات سياست گذاري علم كه انجام شده، توجه به اهميت دانش ضمني به اندازه دانش كدبندي شده آشكار مي‌شود. از مشخصات دانش ضمني اين است كه به آساني قابل انتقال نمي باشد.
مسئله ديگر اين است كه ما به مهارتهاي گسترده سيستماتيك جديد مانند رويكردهاي ميان رشتهاي، شبكه سازي و همكاري نياز داريم.
آينده نگاري با توسعه اين مهارتها، شبكه سازي و همكاري ميان بازيگران باعث دستيابي ما به دانش ضمني مي‌شود.

5. تغيير قراردادهاي اجتماعي ميان علم و تكنولوژي از يك سو و جامعه از سوي ديگر

حدود 40 سال پيش، پس از جنگ جهاني دوم، مدل رانش علم، مدل غالب در سياست گذاري علم و تكنولوژي بود. بر اساس اين مدل، پيشرفت در پژوهشهاي پايه اي باعث افزايش فرصت در پژوهشهاي كاربردي مي‌شد و در حقيقت امكان توسعه تكنولوژي‌هاي جديد و نوآوري را فراهم مي‌كرد. اما دولت‌ها درباره اينكه منافع حاصل از اين نوع پژوهش‌ها به چه ميزاني و در كدام شاخه بروز مي‌كند و يا دستيابي به نتايج كاربردي چه زماني خواهد بود آرامش داشتند.
افزايش رقابت صنعتي و محدوديت‌هاي بودجه‌اي، عواملي بودند كه دولت‌ها را محاسبه‌گر كردند و حكومت‌ها خواهان آگاه شدن از منافع منتج از سرمايه گذاري‌هاي خود و مشخص شدن زمان دستيابي به اين منافع بودند.
آينده نگاري به مثابه يكي از شيوه هاي پيوند ميان جوامع علمي، اين فرصت‌هاي پژوهشي را همراه با نيازهاي صنعتي و اجتماعي در ارتباط با تكنولوژي‌هاي جديد و نوآوري پيگيري مي‌كند.
موفقيت در استفاده و كاربردي كردن علم و تكنولوژي به طور فزاينده‌اي وابسته به ايجاد شبكه هاي مؤثر ميان صنعت، دانشگاه و مراكز پژوهشي است. آينده نگاري مي تواند به ايجاد و تقويت اين گونه از ارتباطات و پيوندها كمك كند.

محرك‌هاي آينده نگاري از ديدگاه مايكل كينان

مايكل كينان محركهاي آينده‌نگاري را به اين گونه مورد بحث قرار مي‌دهد (Keenan, 2003):

1. ظهور شيوه هاي نوي سياست گذاري

درك روبه رشدي از اين مسئله كه جهان به صورت پويايي پيچيده تر مي‌شود، ايجاد شده است. اين عامل باعث مي‌شود كه دانستن همه چيزهاي مورد نياز درمورد دخالت سياست گذاري موفق براي هيچ سازماني امكان پذير نباشد. به عبارت ديگر حكومت‌هاي بسياري پذيرفته اند كه دانش مورد نياز براي دخالت سياست‌گذاري موفق در بين بازيگران مختلف، تقسيم (توزيع) شده است. به نظر مي رسد كه فعاليت آينده نگاري با گستردگي و تأكيدي كه بر روي فرآيندها دارد، بخشي از اين تغيير جهت باشد.
2. تمايل فزاينده به هوش آينده نگر
يكي از دلايل منطقي كه براي اجراي آينده نگاري (بويژه در سطح منطقه‌اي و بخشي) مطرح است، دربارة توسعه هوش آينده نگر بين بازيگران سيستم مي باشد. اين دليل منطقي به توسعه فضايي (به لحاظ مكاني مثلاً براي پوشش حوزه‌هاي ناشناخته، بازارهاي بالقوه و ...) و زماني (براي مثال تشويق تفكر بلند مدت) چشم‌اندازها، منجر مي‌شود.
اين چشم اندازهاي جديد، شناختي از فرصتها و تهديدات محتمل را ايجاد مي‌كنند. باور غالب اين است كه كمپاني‌ها و سياست گذاران يا ساير بازيگران سيستمي كه به اين سلاح مجهز شده‌اند، بهتر مي‌توانند در برابر دامنه كلي از پيشامدهاي آينده عمل كنند.

3. ايجاد اتحادهاي حمايتي

يكي از دلايل مهم انجام آينده نگاري، توانايي آن براي بسيج گروههاي ناهمگون بازيگران به دور يك چشم انداز واحد است.
به عنوان مثال اگردرحال حاضر مسئله ويژه‌اي به صورت استراتژيكي مهم به نظر برسد از آينده نگاري مي توان نه تنها براي افزايش آگاهي اهميت آن مسئله، بلكه براي بسيج سهامداران كليدي براي انجام اعمال (اقدام) جمعي استراتژيك استفاده كرد.

4. اثرات قيل وقال و دنباله روي

هنگامي كه كشوري فعاليت آينده نگاري را انجام مي‌دهد، كشورهاي رقيب دنبال كردن راه او را الزامي مي‌دانند. علاوه بر اين، عمليات سازمانهاي بين المللي مانندUNIDO نقش قابل توجهي در اين زمينه ايفا كرده است (گفتني است كه نخستين كارگاه آينده نگاري در ايران با حمايت UNIDO در سال 1384 برگزار شد).

5. اثر هزاره

دولتها در تمام جهان تلاش كردند تا دست كم در ظاهر هم كه شده، خود رادر حال آماده سازي براي رويارويي با فرصت‌ها و چالشهاي سدة 21 نشان بدهند. اين عامل نيز مي تواند تا حدودي افزايش فوق العاده مطالعات آينده نگاري را نشان دهد.

محركهاي آينده نگاري از ديدگاه آتيلاهاواس

آتيلاهاواس محرك هاي آينده نگاري را كه باعث استقبال گسترده از آينده‌نگاري شده است اين گونه بر مي شمارد. (Havas,2002)

1. روبه‌رو شدن با چالش‌هاي پيچيده

سياست گذاران در دنياي امروز با چالشهاي پيچيده اي روبه رو مي باشند، چرا كه عوامل اجتماعي – اقتصادي در توصيف مسائلي كه داراي اهميت استراتژيك مي باشند، مانند:
- قابليت رقابت (در سطح ملي براي جذب استعدادها (تواناييها) و سرمايه در سطح بنگاه براي حفظ و افزايش سهم ملي و بين المللي از بازار)،
- كيفيت زندگي (بهداشت، آموزش، تغييرات جمعيتي بويژه افزايش جمعيت سالمند و نيازهاي خاص اين افراد، كشمكش‌هاي اجتماعي، محدود كردن جنايت و ....)
- آموزش و يادگيري در طول زندگي (نيازهاي جديد براي سيستم هاي آموزشي، ابزارها و روشهاي نويي كه بطور عمده بر اساس تكنولوژي اطلاعات بنا نهاده شده اند، نيازهاي فزاينده به ارتباط و همكاري متقابل بين شغلي)،
- نابرابري‌هاي منطقه‌اي، با يكديگر ارتباط متقابل دارند.

2. جهاني شدن
تغييرات گسترده تكنولوژيك و سازماني، همانند اهميت روبه ا فزايش قابليت هاي يادگيري و استفاده از دانش، به طورگسترده اي قواعد بازي راتغيير داده است. بنابراين دولتها مجبور هستند بخشي از وظايف گذشته خود را كنار بگذارند و مسئوليت‌ها و وظايف تازه اي را عهده دار شوند. بنگاهها نيز بايد به دنبال يافتن استراتژيهاي جديد، براي حفظ وارتقاي قابليت رقابتي شان در اين محيط باشند.

3. انواع شبكه ها و خوشه ها
انواع گوناگون خوشه ها و شبكه ها (تجارت– آكادمي، تجارت – تجارت هم در سطح ملي و هم فراملي) و ساير انواع همكاري به عاملي كليدي در خلق، انتشار و بكارگيري دانش و تكنولوژيهاي جديد، در نتيجه برآوردن نيازهاي اجتماعي و دستيابي به موفقيت اقتصادي، تبديل شده‌اند.

4. تغييرات تكنولوژيكي سريع
پيش از آنكه سياست گذاران بتوانند كاملاً با مكانيسم هاي كاري (مفيدي) از تغييرات تكنولوژيكي آگاه شوند و از تبعات اجتماعي اقتصادي اين تغييرات مطلع شوند تاسياستهاي مناسبي را تدوين كنند، اين تغييرات رخ ميدهند.

5. متوازن كردن بودجه ها
دولتها پس از روبه روشدن با فشارهاي فزاينده سياسي و اقتصادي به سختي تلاش مي كنند تا بودجه هايشان را، در حالي كه از ماليات ها مي كاهند، متوازن سازند. بنابراين دولتها نيازمند اين هستند كه هزينه‌هاي عمومي را كاهش دهند و درعين حال پاسخگويي درمقابل اينكه پول ماليات دهندگان را چرا و به خاطر چه موضوعي هزينه كرده‌اند؟ در جوامع دموكراتيك از اهميت بيشتري برخوردار شده است.

6. دغدغه هاي اجتماعي درباره تكنولوژي‌هاي نو

سياست گذاران همچنين مجبورند با دغدغه‌هاي فزاينده اجتماعي در مورد تكنولوژيهاي نو روبه رو شوند (بويژه دغدغه هاي اخلاقي و امنيتي در مورد بيوتكنولوژي، ترس از بيكاري و محروميت اجتماعي به واسطه انتشار سريع، توسط تكنولوژي‌هاي اطلاعاتي و ارتباطاتي).
هاواس نتيجه مي گيرد كه سياست‌گذاران در تلاش براي يافتن راه حل هايي براي اين چالشها، نيازمند بهره گيري از روش هاي مشاركتي شفاف، كه نگاه روبه جلو را در دستور كار خود قرار مي‌دهد، خواهند بود. او معتقد است كه: آينده‌نگاري ابزار اثر بخشي در اين زمينه است.
او معتقد است كه: كشورهاي در حال توسعه علاوه بر مشكلات ياد شده مسايلي مانند از دست دادن بازارهاي پيشين، قابليت رقابت شكننده بين المللي، كيفيت به نسبت پايين زندگي، فرار مغزها و .... روبه رو مي باشند. بنابراين از آينده نگاري مي توان به عنوان ابزاري مفيد دراين تلاش‌هاي بهم مرتبط براي حل مشكلات بهره برد.

نتيجه گيري

بشر از گذشته به دنبال اين بوده است كه بتواند آينده خود را گمانه‌زني و پيش بيني كند.از نيمه دوم سده بيستم فعاليت پيش بيني به صورت منظم تر ودقيق تري انجام شد، تا اين كه در اوايل دهه 90پيش بيني، در تلفيقي با دانش‌هاي سياست گذاري وآينده انديشي به ايجاد آينده نگاري انجاميد. بشر به اين نتيجه رسيده است كه دنياي امروز بسيار پيچيده شده است ودانش نيز به طور گسترده اي پخش شده است به گونه‌اي كه بشر چاره اي جز اين ندارد كه براي تصميم گيري موفقيت آميز، در هر حوزه اي، از دانش متخصصان وذينفعان آن حوزه استفاده كند.آينده نگاري در اين دو دهه به دلايلي ، مانند: افزايش رقابت،افزايش محدوديت‌ها برهزينه هاي دولتي، ايجاد اتحاديه‌هاي حمايتي،جهاني شدن، روبه‌رو شدن با چالش‌هاي پيچيده و... با اقبال و علاقه‌مندي بسياري روبه رو شده است.نگارنده اميدوار است كه انجام فعاليت آينده نگاري در ايران نيز به طور منظم، در حوزه هاي مورد نياز، انجام گيرد وبه يك فرايند،و نه فعاليتي يك باره،تبديل شود.

منابع:

1. ناظمي، امير. قديري، روح الله: آينده نگاري از مفهوم تا اجرا، وزارت صنايع و معادن، مركز صنايع نوين، تهران، 1385.
2.Cameron,hugh,Lveridge,denis."Technology Foresight:perspectives For Europpan and International Co- operation",Final Report.April 1996.
3- FOREN, "A practical Guid To Regional Foresight", December 2001.
4- Grun wald ,Armin," Technology Foresight In Europe", Tech Monitor.jul-Aug 2003.
5- Havas, Attila,"Identifying Challenges And Developing Vision", Budapest, September 2002.
6- Havss, Attila,"Socio-economic And Developmental Needs: Focus Of Foresight Programmes". Ankara,December 2003.
7-Keenan,Michael. Miles, Ian.."Hand Book Of Society Foresight".,2003.
8- Klusacek, Karl," Foresight Methodologies" , Training module2.
9- Martin,R.Ben,"Technology Foresight In Rapidly Globalizing Economy", Science And Technology policy Research,Brighton, 2002
بقيه منابع در دفتر مجله محفوظ است.
........................................................................
منبع: ماهنامه تدبير، شماره 192
چهارشنبه 6 شهريور 1387

این صفحه را در گوگل محبوب کنید

[ارسال شده از: فارس]

[مشاهده در: www.farsnews.com]

[تعداد بازديد از اين مطلب: 249]