به مناسبت سال‌روز بزرگداشت علامه«مجلسي»علامه مجلسي؛ پيشرو مبارزه با صوفيه در عهد صفويه

واضح آرشیو وب فارسی:خبرگزاري قرآني ايران: به مناسبت سال‌روز بزرگداشت علامه«مجلسي»علامه مجلسي؛ پيشرو مبارزه با صوفيه در عهد صفويه
گروه گزارش: در يكـى از شب‌ها بعد از نماز شب حالت خـوشـى به مـن دست داد. فهميدم هر حاجتى از خدا بخـواهـم بر آورده مى‌شود. فكر كردم، در امـور دنيا و آخرت چه چيز از خـدا مسئلت كنم ناگاه صداى گـريه محمـدبـاقـر از گهواره بلنـد شد. دعا كردم خدايا او را مروج دين خودت قرار ده.
علامه محمدباقر مجلسي يكي از معروف‌ترين علماي شيعه است كه اعظم موفقيتش را مديون دعاي خير پدر در حق او مي‌دانند، از علامه محمدتقي مجلسي منقول است كه فرمـود: «در يكـى از شب‌ها بعد از نماز شب يك حالت خـوشـى به مـن دست داد كه فهميدم هر حاجتى از خدا بخـواهـم برآورده مى‌شود و فكر كردم در امـور دنيا و آخرت چه چيز از خـدا مسئلت بنمايـم. ناگاه صداى گـريه محمـدبـاقـر از گهواره بلنـد شد. عرض كردم الهى به حق محمد و آل محمـد (صل‌الله‌عليه‌وآله) اين طفل را مروج ديـن خـودت و نشركننده احكام سيد رسولانت قرار بده و او را موفق كـن به تـوفيقـاتـى كه انتهايـى بـراى آن نبـاشـد.» و بي‌شك دعاي پدر نقش مهمي در موفقيت او داشت.

فردا، 30 مرداد ماه همزمان با 18 شعبان‌المعظم، سال‌روز بزرگداشت اين علامه گران‌قدر است، كسي كه بزرگ‌ترين دايرة‌المعارف را در تاريخ تشيع به نگارش درآورد و گاه او را نخستين مفسر موضوعي قرآن مي‌نامند.

زندگينامه

علامه محمدباقر مجلسي، فرزند ملامحمدتقي مجلسي معروف به مجلسي ثاني از بزرگترين و معروف‌ترين علماي تشيع عهد صفوي در سال 1307 هجري قمري در اصفهان متولد شد، نسبت مجلسي از جانب پدر به حافظ ابونعيم اصفهاني مي‌رسد و از طرف مادر نيز به كمال‌الدين درويش محمدعلي اصفهاني منسوب است.

محمدباقر در خانواده‌اي روحاني به دنيا آمد. پدرش كه به مجلسي اول يا مجلسي پدر معروف است از علماي بزرگ دوران خود بوده و آثار مهمي نيز تاليف كرده است. محمدباقر چون در يك خانواده روحاني و صاحب علم به دنيا آمده بود، زمينه مساعدي براي تحصيل علوم ديني داشت. بدان جهت او دانش‌پژوهي را در آينه مباحث علمي پدر آغاز كرد. وي بعد از مدتي، از محضر كساني چون ملاصالح مازندراني، ملاحسن‌علي شوشتري، شيخ‌عبدالله عامري، شيخ‌علي عامري و ملامحسن‌ فيض‌كاشاني بهره برده است.

محمدباقر در دوران كودكي و ميان‌سالي خود كه به تحصيل علوم ديني مي‌پرداخت، استادان و مربيان بسياري داشت. هر چند كه او بيشتر تحصيلات خود را نزد پدرش، مجلسي اول، گذرانيد اما در علوم معقول و منقول از محضر استادان ديگري نيز بهره برده است.

استادان علامه مجلسي

مرحوم محمدتقي مجلسي، ملاعبدالله شوشتري، مرحوم قاضي اميرحسين، ملاصالح مازندراني، ملا حسن‌علي شوشتري، شيخ عبدالله عامري، شيخ علي عامري، ملامحسن فيض كاشاني، آقاحسين محقق خوانساري، ميرزا رفيع‌الدين محمد طباطبايي‌ناييني، ‌ملامحمدشريف رويدشتي اصفهاني، شيخ عبدالله بن جابرعاملي، شيخ علي بن شيخ محمد بن حسن بن شهيدثاني، ميرمحمدقاسم طباطبايي قهپايي، ميرمحمد مومن استرآبادي، ملامحمد محسن استرآبادي، ‌سيدنورالدين علي عاملي، ملامحمد طاهرقمي، ملا خليل قزويني، سيدعلي‌خان شيرازي و شيخ حر عاملي از جمله استاداني است كه علامه از وجود آنان بهره‌مند شده است.

مشي فقهي علامه

فقه دوره صفوي از نظر گرايش‌هاي حاكم بر آن به سه بخش تقسيم مي‌شود: مكتب محقق كركي، مكتب مقدس اردبيلي و اخباريان. مجلسي دوم به گفته خودش روش حد وسطي بين اخباريان و اصوليان داشتند. بارزترين شاه‌كار علمي علامه مجلسي كتاب بحارالانوار است و هدف مؤلف از بحارالانوار بيشتر جلوگيري از، از بين رفتن كتب حديثي بوده است بنابراين صحيح و سقيم، يكجا ذكر شده است.

علامه خود در مقدمه بحارالانوار چنين مي‌نگارد: «در آغاز كار به مطالعه كتاب‌هاي معروف و متداول پرداختم و بعد از آن به كتاب‌هاي ديگري كه در طي اعصار گذشته به علل مختلف متروك و مهجور مانده بود رو آوردم. هر جا كه نسخه حديثي بود سراغ گرفتم و به هر قيمتي كه ممكن شد بهره‌برداري مي‌كردم. شرق و غرب را جويا گشتم تا نسخه‌هاي بسيار گردآوري نمودم. در اين مهم ديني جماعتي از برادران مذهبي مرا ياري نمودند و به شهرها و قصبه‌ها و بلاد دور سر كشيدند تا به فضل الهي مصادر لازم را بدست آوردند ... بعد از تصحيح و تنقيح كتاب‌ها بر محتواي آن‌ها واقف شدم، نظم و ترتيب كتاب‌ها را نامناسب ديدم و دسته‌بندي احاديث را در فصل‌ها و ابواب متنوع راه‌گشاي محققان و پژوهشگران نيافتم، از اين رو به ترتيب فهرستي همت گماشتم كه از هر جهت جالب و مفيد باشد. در سال 1070 هجري اين فهرست را ناتمام رها كردم و از فهرست‌بندي ساير كتاب‌ها دست كشيدم كه اقبال عمومي را مطلوب نديدم و سران جامعه را فاسد و نامطبوع ديدم....

ترسيدم كه در روزگاري بعد از من باز هم نسخه‌هاي تكثير شده من در طاق نسيان متروك و مهجور شود و يا مصيبتي از ستم غارتگران زحمات مرا در تهيه نسخه‌ها بر باد دهد، لذا راه خود را عوض كردم- از خدا ياري طلبيدم- و به كتاب بحارالانوار پرداختم.»

در اين كتاب پربار قريب 3000 باب طي 48 كتاب علمي وجود دارد و شامل هزاران حديث است، در اين كتاب براي اولين بار نام برخي از كتاب‌ها آمده است كه سابقه علمي ندارد و طرح آن كاملا ً تازه است.

تاسيس كتابخانه

ديگر عملكرد مؤثر علامه مجلسى در راه گسترش دين و مذهب تشيّع، تأسيس كتابخانه بود. از اوايل قرن دهم هجرى، شهر اصفهان بزرگ‏ترين و معروف‏ترين كانون علمى و فرهنگى ايران گرديد؛ به گونه‏اى كه هر طالب علمى در هر ناحيه‏اى از سرزمين‏هاى اسلامى ناگزير از مسافرت به اصفهان و تكميل معلومات خود بود و علت آن وجود علما و دانشمندان و رواج بازار علم و دانش در اين شهر بود. در اين دوره، اصفهان، گذشته از مركزيّت سياسى، مركزيّت علمى و فرهنگى نيز بود. علما و دانشمندان بزرگ در اين شهر به تعليم و تدريس مشغول بودند و طالبان علم از همه نواحى ايران و بعضى از ممالك هم‏جوار براى تحصيلات عاليه به اصفهان مى‏آمدند، لذا به منظور خدمات‏رسانى به تشنگان علم و معرفت در نقاط مختلف اين شهر كتابخانه‏هايى تأسيس شد.

كتابخانه مذكور بعد از وفات، بين فرزندانش تقسيم شد ولى در اندك مدتى هر يك از آن كتاب‏ها به كتابخانه ديگرى انتقال داده شد. در اهميّت و بزرگى كتابخانه علامه مجلسى همين بس كه شايد كمتر كتابخانه بزرگى در ايران و ساير نقاط جهان باشد كه امروز چندين كتاب آن را نداشته باشد.

تاليف 200 جلد كتاب و رساله

در بين علماي اماميه دو تن به كثرت تاليفات و تصنيف شهرت دارند نخست علامه حلي كه كتاب‌ها و رسايل‌ زيادي نوشته است و ديگر علامه مجلسي كه تعداد آثارش بيش از 200 جلد كتاب و رساله است. علامه مجلسـى محقق پر كارى بـود كه در عمر شريف خـويـش لحظه‌اى از تأليف و تحقيق نياسـود و تـوانست كتابخانه بزرگى را كه يادگار نياكانـش بـود غنـى‌تر و پـربارتر ساخته و جهت استفاده علاقه‌منـدان در اختيار دانـش‌پژوهان قرار دهد، او براى به دست آوردن كتب نادر و كمياب به كشورهاى ديگر از جمله يمـن مسافرت نمود. به دست تواناى علامه مجلسـى كتب زيادى نگارش يافت كه به دو بخـش تأليفات فارسـى و عربى قابل تقسيم است.

حياة القـلوب در سه جلد، حلية المتقيـن در آداب معاشرت و زندگى فردى و اجتماعى، عيـن الحيـات(شـرح وصيت پيـامبـر اسلام به امت خودش)، مشكـاة الانـوار در فضيلت و آداب قـرائت قـرآن و ثواب آن، «جلاء العيـون» كتابـى در بـاب تـاريخ زنـدگـانـى چهارده معصوم، «ربيع الاسابيع» در اعمـال روزها و هفته‌ها به خصـوص شب و روز جمعه، تحفه الزاير، اختيارات الايام صغير، اختيارات الايام كبير، رساله بلا، شـرح كتـاب روضه كـافـى و بسيـارى از آثـار ديگـر از جمله تـراجم و رسـالات و منـاجـات‌نـامه‌ها از جمله تاليفات فارسي اين علامه بزرگوار است.

تأليفات عربى علامه نيز عبارتند از: بحار الانـوار: اين اثر مشهور ترين و مهمتريـن اثر علامه مجلسـى و اثر پـر بـار و بلنـد آوازه تـاريخ تشيع است كه در 110 جلد تدوين شده است، كتاب مرات العقول، آداب الحج، آداب التجهيز الموات، الاجازات، ملاذ الاخبـار فـى شـرح كتـاب تهذيب الاخبـار شيخ طـوسى، شـرح الاربعيـن حـديث ... و ده‌ها كتـاب ديگر.

علامه مجلسى پـس از رحلت پدر بزرگـوارش به جاى او در مسجد جامع اصفهان اقامه نماز جماعت مـى‌كرد. ايشان از زمان شاه عبـاس دوم تا زمان شاه سلطان حسيـن داراى مقام و قدرت مطلق دينى بود و تا آخرين روزهاى حياتـش ايـن قدرت و نفـوذ همچنان رو به افزايـش و تعالـى مى‌رفت، به همين مناسبت از جانب سلاطيـن صفـوى عنـوان «شيخ الاسلامى» كه عالـى‌تريـن درجه روحانيت در آن عصر بـود به وى اعطا شـد.

مبارزه با صوفيه

نخستين كسى كه در دولت صفويه با صوفيه درافتاد و عقايد خرافى آنها را به باد انتقاد گرفت، عالم جليل‏القدر «ملا محمدطاهر قمى»، استاد اجازه علامه مجلسى قدس‏سره بود كه از فقها و محدّثين نامور قم به شمار مى‏آمد. ملا محمدطاهر در مبارزه خود براى از بين بردن صوفيه چندان توفيقى نيافت و فقط توانست زمينه را براى دانشمندان دلسوز و بيداردل ديگر بر ضد رواج بازار بدعت‏ها و خرافات صوفيه آماده سازد. بعد از وى شاگردش محمدباقر مجلسى قدس‏سره راه او را دنبال كرد و عملاً جلوى بدعت‏هاى آنها را گرفت و در كتاب‏هاى فارسى و عربى خود سخت بر آنها تاخت.

مبارزه با صوفيه در دوران حكومت «شاه سلطان حسين» اوج گرفت و جزء سياست مذهبى رسمى مقامات دينى شد. اين حركت، جدال مذهبى را در جامعه توسعه داد و علما را به دو گروه مخالف و موافق تقسيم كرد. آنچه در اين‏باره گفتنى است، اين است كه برخى از نويسندگان، تمامى اين تحولات را ناشى از شدت عمل علامه مجلسى دانسته‏اند؛ در حالى كه وى در اين زمينه روش اعتدالى داشته است(صفويه از ظهور تا زوال، ص 368).

علامه مجلسى در رساله اعتقادات مى‏نويسد:«جماعتى از مردم عصر ما به نام صوفيه، بدعت‏هايى را آورده و آن را مسلك خود قرار داده و گوشه‏گيرى و رهبانيّت را شعار خود ساخته‏اند تا به نظر خود بدان وسيله خدا را عبادت كنند. پس اى برادران من! دين و ايمان خود را از فريب‏هاى اين شياطين و دغل‏بازى‏هاى آنها حفظ كنيد و از خدعه و نيرنگ ساختگى آنها پرهيز كنيد»

بحارالانوار، دايرة‌المعارف شيعه

جامع ترين مجموعه حديث شيعي است كه در آن بخش عمده اي از آيات قرآن كريم همراه با تفسير آنها به تناسب عناوين ابواب و موضوعات درج شده و تقريبا تمامي احاديث نبوي و بعضي احاديث قدسي و اخبار و روايات و معارف اهل بيت در آن گردآوري شده است. در اين كتاب تمام اعتقادات، اصول دين، فروع دين، ايمان، كفر و تمام شعبات احكام و غيره در بابهاي مختلف، اعلام و بزرگان شيعه از صحابه رسول اكرم و اصحاب ائمه صلوات الله عليه و آله تا قرن هشتم، انديشه ها و آراء علمي و تجربي، تقريبا تمام طبقيات و آراء طبي، نجومي، فلكي، رياضي، معارف اجتماعي و آداب و سنن و مراسم و شعائر، كليه وجوه و جلوه هاي تاريخ و فرهنگ تشيع، اساطير و قصص تمام انبياء از آدم تا خاتم و اثبات عصمت آنها و قصص و فرهنگ عامه (فولكلور) شيعه، و خلاصه تمام شئون انديشه و عمل و عقائد و احكام اسلام و تشيع را از ملك تا ملكوت را در بردارد.

اين اثر عظيم را، علامه مجلسي در طي 36 سال (از 1070 تا 1106 هجري قمري) با همكاري عده كثيري از فضلا و شاگردان ارشد خود به پايان برده است. تمام مجموعه عين متون و نص است كه نشان دهنده روش علمي و عيني علامه و در درجه اول اهميت است. البته شرح و بياني در ذيل اغلب ابواب به قلم مجلسي اضافه شده ولي اين توضيحات و تعليقات از متون و نص اصلي ممتاز است. اين كتاب گرانقدر در چاپ جديد در 110 مجلد و 2327 باب و بالغ بر حدود 40000 چهل هزار صفحه است.

نگاه علامه مجلسي به سياست

اگرچه بيش از سه قرن از درگذشت علامه محمدباقر مجلسي مي‌گذرد ولي نام و نقش او در جامعه ديني همچنان زنده و پوياست. جهت‌گيري‌هاي علامه مجلسي در عرصه اجتماعي و سياست يكي از جنبه‌هاي بارز شخصيتي اين دانشمند عظيم است. مجلسي از معدود فقها و محدثاني است كه به خاطر برخي از ابتكارهاي علمي‌اش مانند تدوين بزرگترين، جامع‌ترين و متنوع‌ترين دايرةالمعارف حديثي شيعه يعني بحارالانوار و بعضي از رفتارهاي سياسي- اجتماعي و فرهنگي موثر و گسترده‌اش نظير حضور در دستگاه حكومتي و نفوذ در حاكمان صفوي و ستيز با صوفيه و فلسفه و حكمت يوناني بيگانه از دين اسلام توجه علماي ديني و روشنكفران مسلمان و حتي بسياري از خاورشناسان را به خود جلب كرده است.

انديشه و رفتار سياسي علامه مجلسي از موضوعات بحث‌انگيز در ميان محققان و نويسندگان است؛ برخي او را به دليل تلاش فراوان و طافت فرسايش در ترويج مذهب تشيع و دفاع از عقايد اماميه عالمي متعصب به شمار آورده و ديدگاه‌هاي علمي و عملكرد سياسي او را نظير صوفي‌ستيزي و فلسفه‌گريزي و هم‌كاري با سلاطين مورد انتقاد قرار داده‌اند. در برابر اين گروه از منتقدان شمار زيادي از دانشمندان شيعي علامه مجلسي را با القاب و اوصاف اغراق‌آميز ستوده و رفتارهاي سياسي- اجتماعي او را مثبت و منطبق با شرايط و متقضيات زمان ارزيابي كرده‌اند.

شهرت علمي مجلسي در حوزه علميه اصفهان و انتشار آن در ساير شهرهاي ايران و بلاد شيعه‌نشين عربي سبب شد تا بسياري از طلاب علوم ديني به ويژه طالبان علم حديث راهي اصفهان شده و در محضر درس اين محدث بزرگ حاضر شوند به گونه‌اي كه مجمع علمي وي از شلوغ‌ترين و پر رونق‌ترين مجامع علمي آن دوران بوده است. بنابر نقل سيد نعمت ا... جزايري و ميرزا عبدا... اصفهاني تعداد شاگردان علامه مجلسي بالغ بر هزار نفر بود. مستند آراء وانديشه هاي سياسي علامه مجلسي در چهار اثر معروف او يعني بحارالانوار، مرآت‌العقول، عين‌الحيات و عين‌اليقين يافت مي‌شود كه اين چهار اثر معرف ديدگاه‌هاي فقهي، اصولي، كلامي و سياسي وي هستند.

تلاش براي ترويج شيعه

عصري كه علامه در آن مي‌‌زيست عصر تهاجم مكاتب و مرام‌هاي گوناگون به مكتب تازه به رسميت يافته تشيع در ايران بود علامه كوشش نمود در بعد سياسي و اجتماعي مذهب تشيع را تبليغ و ترويج كند. مجلسي در اثبات ضرورت حكومت كه شاني از شئون نبوت و امامت است با استناد به احاديث امام صادق(ع) علت نياز انسان به نبي و امام را بر اساس حكمت و مصلحت خداوند، هدايت مردم مي‌داند و مي‌گويد: «هر آنچه مصلحت ايشان در آن‌ است و باعث نفع ايشان است راهنمايي كنند به چيزي كه باعث بقاي نوع ايشان در آنست و ترك آن موجب فناي ايشان است.

وي براساس حديث مذكور ضرورت حكومت و وجود حاكم عادل را براساس مدني بالطبع بودن انسان نتيجه گرفته و مي‌نويسد: «بدان كه حضرت در اين حديث اشاره به دليل ديگر نيز فرموده كه چون انسان مدني بالطبع است و هر فردي به ديگري در امور معاش و معاد خود محتاج‌اند پس ايشان را حاكمي بايد باشد كه منازعات آنها را حل و فصل نمايد به نحوي كه حيفي و ميلي(ظلمي) در حكم او نباشد.

تعليق جنجال‌آفرين علامه طباطبايي بر بحارالانوار

علامه مجلسي با همه شهرت و افتخاراتش منتقداني داشت كه به ويژه در دهه‌هاي اخير نقدهايي بر بحارالانوار آن مرحوم وارد كردند،علامه طباطبايي از جمله اين منتقدان بود، آيت‌الله محمدحسين حسيني‌تهراني از شاگردان ممتاز علامه طباطبايي در اين باره مي‌نويسد:« كار بزرگ ديگرى كه علامه در همين زمينه انجام داد نقد و تنقيح روايات بحارالانوار بود كه با سرسختى منتقدين ناتمام ماند. ايشان تا جلد ششم از طبع جديد (بحارالانوار) را تعليقه نوشتند، ليكن به لحاظ يكى دو تعليقه‌اى كه صريحاً در آنجا نظر علامه مجلسى را رد كردند، اين امر براى طبقه‌اى كه تا اين اندازه حاضر نبودند نظريات مجلسى مورد ايراد واقع شود خوشايند نشد و متصدى و مباشر طبع بنا به الزامات خارجيه، از ايشان تقاضا كرد كه در بعضى از مواضع قدرى كوتاه‌تر بنويسند و از بعضى از ايرادات صرف‌نظر كنند، علامه حاضر نشدند و فرمودند: در مكتب شيعه ارزش جعفربن محمدالصادق از علامه مجلسى بيشتر است و زمانى كه امر داير شود به جهت بيانات و شروح علامه مجلسى ايراد عقلى و علمى بر حضرات معصومين عليهم السلام وارد گردد، ما حاضر نيستيم آن حضرات را به مجلسى بفروشيم و من از آنچه به نظر خود در مواضع مقرر، لازم مى‌دانم بنويسم يك كلمه كم نخواهم كرد. لذا بقيه مجلداتِ «بحار» بدون تعليقه علامه طباطبايى طبع شد و اين اثر نفيس فاقد تعليقات علامه گرديد.»

انتقاد امام(ره) به شريعتي درباره علامه مجلسي

شريعتي هم اظهارات تندي درباره علامه مجلسي ابراز مي‌كند كه با واكنش امام خميني(ره) روبرو مي‌شود، امام(ره) اين نظرات را رد كرده و اظهار مي‌دارند:«نبايد يك‌ كسي ‌تا به‌ گوشش‌ خورد كه‌ مثلاً مجلسي‌ رضوان‌الله‌ عليه‌، محقق‌ ثاني‌ رضوان‌الله‌ عليه‌، نمي‌دانم‌ شيخ‌ بهايي‌ رضوان‌الله‌ عليه‌ با اين‌ها روابط‌ داشتند، مي‌رفتند سراغ‌ اين‌ها، همراهي‌شان‌ مي‌كردند، خيال‌ كنند كه‌ اين‌ها مانده‌ بودند براي‌ جاه‌ و عزت‌ و احتياج ‌داشتند به‌ اين‌كه‌ شاه‌ سلطان‌‌حسين‌ و شاه‌ عباس‌ به‌ آن‌ها عنايتي‌ بكنند. اين‌ حرف‌ها نبوده ‌در كار. آن‌ها گذشت‌ كردند، مجاهده‌ نفساني‌ كردند براي‌ اين‌كه‌ اين‌ مذهب‌ را به ‌وسيله‌ آن‌ها و به‌ دست‌ آن‌ها ترويج‌ كنند.»

علامه بزرگوار سرانجام در 27 رمضان 1110 هجري قمري در زمان شاه سلطان حسين صفوي و در سن 73 سالگي در اصفهان درگذشت و در جامع عتيق اصفهان، در جوار مرقد پدر بزرگوارش، جايي كه امروزه «بقعه مجلسي» خوانده مي‌شود، به خاك سپرده شد.

////////////////////////////////////////

منابع:

سايت صدا و سيما

روزنامه رسالت(ارديبهشت 85)

تبيان

سايت رشد

كتابخانه طهور

سايت انار ترش

مهر تابان، علامه حسيني طهراني، انتشارات علامه طباطبايي.
سه شنبه 29 مرداد 1387

این صفحه را در گوگل محبوب کنید

[ارسال شده از: خبرگزاري قرآني ايران]

[مشاهده در: www.iqna.ir]

[تعداد بازديد از اين مطلب: 447]